ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ: جاقايىم جاقايىمدار
***
ءيا، بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، ءبىزدىڭ ەجەل­گى اتا قونىسىمىز سىرداريانىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسى بولاتىن; دالىرەك ايتقاندا، ارال مەن قازالىنىڭ ەكى اراسىن الىپ جاتقان كەڭ القاپ; ونان دا كورى دالىرەك ايتقاندا، سول ەكى قالانىڭ اراسىن الىپ جاتقان الگى كەڭ القاپتىڭ ناق تەڭىزگە تىرەلەر جەردەگى اينالا ءتوڭى­رەگى جالاڭاش ميداي جازىق دالادا جا­پادان-جالعىز ءوزى وتكەن-كەتكەنگە سونا­دايدان مويىن سوزىپ «مەن مۇندالاپ» تۇ­راتىن اق تۇمسىق ايقاي شوقى. ونى وسى ءوڭىر... ءجا، ونى كەيىن وزدەرىڭ دە بىلە جا­تارسىڭدار.
ال زاۋدە ءبىر جولاۋشى تۇسىنان ءوتىپ با­را جاتىپ، ات باسىن ىركىپ:
- مىنا قاڭقيعاندارىڭ نە؟ - دەسە:
قايسىبىرەۋلەر بۇنى وزىنشە الدەقان­داي كورىپ، اۋزىن تولتىرىپ:
- اق-شا-ا ت-ا-ۋ عوي، - دەر ەدى.
ال ەگەر الگى جولاۋشى ونان ءارى قاز­بالاپ:
- ۋا-ا، قاي اتانىڭ جەرى؟ - دەسە:
ە-ە، وندا مىنا جاقتان باسقا بىرەۋلەر شى­عار ەدى دە، ءازازىل شايتان تۇرتكەندەي، ءبۇيى­رى بۇلك ەتە تۇسەر ەدى; سوسىن جاۋاپ قات­پاس بۇرىن مۇرنىن كوتەرىپ، ءسوزسىز ءتۇر­دە مىقتاپ ءبىر مىرس ەتەر ەدى دە:
- ءوزىمىز الدەقانداي كورەتىن... ءال-گ-ءى اعا بالاسى جاقايىمداردىڭ جەرى، - دەر ەدى.
ءجا، مەيلى! دەسە دەسىن! وۋ-ۋ، قازىرگىدەي جۇرتتىڭ اۋزى دا، قولى دا بوستان زاماندا قاي تەنتەك نە دەمەيدى؟! نە دەگەن قاي تەن­تەكتىڭ اۋزىنا كىم قاقپاق بوپ جاتىر؟! كوپ بولسا، مىناۋ دا الگى ءبىزدىڭ قىتى­عىمىزعا تيگىسى كەپ، ءتىلى قىشىپ جۇرەتىن قىرشاڭقى بىرەۋ شىعار. كىم ءبىلسىن، الدە ناعاشىلى- جيەن، ىلىك-شاتىس بىرەۋ مە؟ ول ءشىر­كىن­دەردىڭ جايى بەلگىلى. ولار جايشىلىقتا دا ۇرىنارعا قارا تاپپاي، قيماسى قىشىپ جۇرەدى. ونى ايتاسىڭ-اۋ، ءوزىن ىلعي دا ەنشىسى بولىنبەگەندەي كورىپ، ءبالسىنىپ جۇرەتىن الگى ءبىر قايمانا قا­زاقتىڭ الدىندا سىباعالى ءبىر شايى مەن سىباعالى ءبىر اسىم قوناقاسى كۇتىپ تۇر­عانداي كورىپ ەركەلەپ جۇرەتىندەرىن قاي­تەرسىڭ؟! ونداي، بۇتقا تولىپ بۇلدانىپ جۇرەتىندەر جولى ءتۇسىپ ۇيىڭە كەلە قالسا، قاي قازاق ونى قۇدايى قوناق كورىپ قول قۋسىرىپ قارسى الماعان؟! ەندەشە، سول قازاق تالتاڭداپ تورىڭە شىعىپ، توبەدەي بوپ وتىرىپ العاسىن، ىشكەن اسىن ءبىلىپ، جايىنا قاراپ وتىرماي، ار جاق، بەر­ جاعىڭدى قازبالاپ ءجون سۇراسا باستاعاندا، اپىر-اي، قارىن بولە بوپ شىعاتىنىن قايتەرسىڭ؟! ار جا­عىن ايتپاسا دا بولادى. ءاپ-ساتتە كوڭىل­دەرى جاراسىپ، اپاق-شاپاق بولا قالعان قازەكەمنىڭ بالاسى ءوزارا اڭگىمەسىنە اجىك-كۇجىك ءازىل-قالجىڭ ارالاسپاسا، ىشكەن اسى بويىنا جۇقپايتىن ەجەلدەن قىلجاقباس، ساكاكۋ، سايقى-مازاق ەل ەمەس پە ەدىك، ءبىر كەزدە!
ءوز باسىم اۋىل-ءۇي اراسىنداعى ونداي-پۇنداي ءازىل-وسپاققا الشىي قويماۋشى ەدىم. ول كەزدە جانە جاس ەدىك قوي. وزگەنى قويعاندا، دۇنيەنىڭ وزىنە شىكىرەيىپ شە­كەڭنەن قارايتىنسىڭ. اۋىل-ءۇي اراسىن­داعى ونى-پۇنى بىردەڭەلەردى ەلەمەي، ءتىپتى ەلەستىرمەي كوبىنە كۇلكىگە جەڭدىرىپ، باسىڭ قايقايىپ جۇرە بەرمەۋشى مە ەدىك؟!
قازىر عوي... قۇرىسىن، كارىلىك ءشىر­كىننىڭ نە وڭعانى بار؟! كوڭىلىڭە جاقپاسا، كىلتيە قالاسىڭ. كىنامشىلسىڭ بە، شام­شىلسىڭ با، ايتەۋىر كىدىسىڭ. ايتەۋىر، ءبىر ءسوزدى باسىڭنان اسىرماي، شىنى ءشول­مەكتەي شاتىر ەتۋگە ءازىر تۇراسىڭ. ونىڭ ءۇستى­نە، انا اعايىنداردىڭ دا وڭىپ تۇرعا­نى شامالى. ءبىز جاقتان ءبىر ىلگىش ىزدەپ، جابىعىڭنان سىعالاپ جىلتىڭداپ ءجۇر­گەندەرى. ءوزىمىز بولسا ءبىر ءسارى، ويباي قۇ­داي-اۋ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان اتامىزدا نەسى بار؟ كورمەيسىڭ بە، جاڭادا ءجون سۇراعان جولاۋشىعا ءجونى ءتۇزۋ دۇرىس جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ءسوز اراسىنا تاعى دا ءبىزدى قىستىرىپ: «الگى، ءوزىمىز الدەقان­داي كورەتىن...» دەپ، ءجون-جوسىقسىز شا­بىڭنان ءتۇرتىپ، شامىڭا تيەتىنى قالاي؟
جارايدى، قيماسى قىشىپ بارا جاتسا، كوزى تىرىلەرىمىز بار ەمەس پە؟! ءولى ارۋاقتا نەسى بار؟ «الگى... اعا بالاسى جاقايىم» دەپ... ءاي! ءاي، ول نەمەنىڭ سونى ايتقاندا مۇرنىن كوتەرگەنى نەسى؟ وماي... وماي شىركىن، مۇرنىنا قۇرت تۇسكەن تۇيەدەي، اناۋ-مىناۋ ەمەس، كەڭسىرىگى جارىلارداي مىرس ەتكەنى قالاي؟ ءاي، سونىسى نە؟ ءبىزدى موشقاعانى ما، مىسقىلداعانى ما؟
ءيا-ءا، كوپ بولسا، سوندا-عى-س-ى-ى... ءوز­دەرىنىڭ اتالارىنىڭ انە ءبىر ەنشى ايىرىپ، جەر بولىسكەندە ءبىزدىڭ قۋلىق-سۇمدىقتى بىلمەيتىن ۇلى اتامىزدىڭ اڭ­قاۋلىعىن پايدالانىپ، الداپ سوققان­دارىنا ءماز بولا ما؟ سولاي ما، ءاي-ي؟
راس، قازاق ءۇشىن قاشاندا جەر اشۋى - جان اشۋى. بىراق ءتۇبى ءبىر تۇرتپەيدى ەمەس پە؟! ويباي، قۇداي-اي، اتالاس اعايىن اراسىندا جۇرەتىن ونى، پۇنى اشۋ دا، رەنىش تە ۇزاققا بارماۋشى ەدى عوي. بۇگىنگى اشۋ ءبىر ۇيىقتاپ تۇرعاسىن ەرتەڭىنە ۇمىت بولاتىنى قايدا؟ سول شالداردىڭ باۋى­رىنان ورگەن كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ ارا­سىندا جۇرەتىن ءازىل-وسپاقتىڭ ار جاعىندا ءزىلى جوق، ءزارى جوق دەسەك تە، ال ەگەر ول ادەت­­كە اينالعاندا ادامنىڭ نامىسىنا تيەدى ەكەن.
اپىر-اي، اعايىننىڭ ازارىنا شىدا­ساڭ دا، بەزەرىنە قايتىپ توزەرسىڭ؟!
باسقالار بولسا، الدەقاشان ۇمىتار ەدى. ال بۇلار ۇمىتپايدى. رەتى كەلگەندە وسىلاي الدىڭنان شىعارىپ، بىزگە ءبىر ۇپايدى ارتىق ساپ، شىركىن نەمەلەر، سوعان وزدەرى كادىمگىدەي ءماز بوپ ىرجالاقتاپ كۇلەتىندەرىن قايتەرسىڭ!
ايتسا دا، قۇرىپ قالعىر سول ءوزى... و باستا قالاي بوپ ەدى؟ ءيا! ءيا، ايتقانداي... قاي زاماننان ىرگەلەرى اجىراماي، كوشسە بىرگە كوشىپ، قونسا بىرگە قونىپ، ىدىس-اياعى دا، ىرىسى دا ارالاسىپ كەتكەن اتالاس اعايىننىڭ ءبىر زاماندا باسىنا باس، مالىنا مال قوسىلىپ، وركەنى وسپەۋشى مە ەدى. وركەنى وسكەن ۇرپاقتىڭ ءۇرىم-بۇتاعى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەنشى الىساتىن ەدى عوي. ءيا، سول جولى دا ەكى جاقتىڭ شالدارى ەرتەڭ جەر بولىسپەك بوپ ۋادە بايلاسقان ەكەن-اۋ! ءبىزدىڭ شالدار ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر جىگىتتى ورتالارىنان شىعارىپ:
- انا جاققا بىلدىرمەي بار دا، نە وي­لاپ جاتقاندارى بار ەكەن، ءبىلىپ قايت! - دەپ جۇمساپ ەدى عوي. ول پاقىر دا، قايتسىن، وزىنشە بار ساقتىقتى جاساپ، انالار باس قوسىپ جاتقان ءۇيدىڭ ىرگەسىنە مىسىق­تابانداپ بارىپتى - دەيدى عوي. بىراق... ءويتىپ بارعانى بار بولسىن. بار بولعىردىڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، تاپ ءبىر قۇنان قويدىڭ قۇيرىعىنداي بوكسەسى ءبىر جاقتا توڭقايىپ، ال قوقىرايتىپ بورىك كيگەن باس قانشا بۇقسا دا كوش جەردەن كوزگە ءتۇسىپتى، - دەيدى عوي.
سونى كورگەندە ىشتەگىلەردىڭ كۇدايى بەرىپتى. ولاردىڭ دا تىشىراقتاعان ءبىر پىسىقايى ىرگەدە قۇلاعىن ءتۇرىپ جاتقان تىڭشى ەستىسىن دەگەندەي ادەيى داۋىسىن كوتەرىپ:
- ءبىز وسى بوسقا ارامتەر بوپ جاتىرمىز. اۋ، جاقايىم - اعا بالاسى. جول سونىكى. ەرتەڭ جەر بولىسكەندە قالاۋ دا، تاڭداۋ دا الدىمەن سوعان تيەدى. ەندەشە، كورە قال، ءبىزدىڭ تۇندە تۇسىمىزگە كىرىپ، كۇندىز كوكىرە­گىمىزدى تەسىپ جۇرگەن، قايران، اقشا تاۋ ەرتەڭ سولاردىڭ قانجىعاسىندا كەتەدى، - دەپ جىلارمان بولسا، مىنا جاقتان ونان دا بەتەر تاعى ءبىر قۋمۇيىز شىعىپتى دا:
- اپىر-اي! اپىر-اي، ەندى قايتتىك؟ ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت. ارالدىڭ انە ءبىر ادام جانى توزبەيتىن اپتاپ ىستىعىندا كۇندىز ءۇيتىپ-ءبۇيتىپ جان ساۋعالاعان جۇرت كەشكىسىن سىرتقا شىعار ەدى-اۋ! ۇلكەندەر جاعى اقشا تاۋدىڭ باسىنا كوتەرىلىپ، توڭىرەككە كوز سالار ەدى عوي! سوندا، الاقان استىنان قاراعاندا الىس جاقىنداپ، جاقىن ءتىپتى بەرمەن جىلجىپ، كۇندىزگى ىستىقتان تالىقسىپ جاتقان دۇنيەگە تىرلىك قايتىپ ورالعانىن كورەر ەدى-اۋ! انە، كوكتە قۇس ۇشقان. جەردە اڭ جورىتقان. انا اۋىل، مىنا اۋىلدىڭ جاندارى قى­بىرلاپ سىرتقا شىققان. يىعىنا يىناعاش ساپ سۋعا بارا جاتقان قىزدى، تەزەك تەرگەن قاتىندى كورەر ەدى.
ۋاي، كوزىم جەتىڭكىرەمەيدى. سوناۋ-ۋ، سايدان قىلت ەتكەن جولاۋشى بولدى-اۋ؟ ءوزى سالت اتتى ما، قالاي؟ پاقىر قايتسىن، تىرلىك قامى قوس ۋىس كۇركەدە تىنىش جات­قىزباي، كەشكى سالقىنمەن جولعا شىققان بولدى-اۋ، شاماسى؟! اش قۇرساق جاس با­لانىڭ قامى قويا ما؟ ءوزى... كوردىڭ بە، جاڭا­ع­ىنىڭ اراسىندا ءبىر قىردان كەيىن تا­عى ءبىر قىر اسىپ، سىلاڭ قاعىپ بارا جاتقان تالابىنا وراي، مىنا جاقتان ءبىزدىڭ شالدار دا اقشا تاۋدىڭ باسىندا تۇرىپ قۇدايدان وڭ ساپار تىلەپ، دۇعا باعىشتار ەدى-اۋ! ءبىز ودان دا ايرىلدىق. ەندىگى جەرگە اقشا تاۋدىڭ باسىنا ءبىز ەمەس، اعا بالاسى - جاقايىم شىعىپ، پاي-پاي، ايباتىن اسىرىپ، الشىسىنان ءتۇسىپ وتىرار-اۋ! وزدەرىنە قاراعان اۋلەتتىڭ اقساقال، قاراساقالدارى باس قوسقان ايعىر جيىندا قىردان سوققان كەشكى قوڭىر سامالدا، ومىراۋدى اشىپ تاستاپ، اق كويلەكتىڭ ءوڭىرىن جەلپىپ وتىرىپ، وزدەرى دە جەلپىنە سويلەپ، سون-ا-ۋ لاۋقۇل ماق­فۋز، ادام اتا، حاۋا انادان باستاپ، ەكى دۇنيەنىڭ - ءپاني مەن باقيدىڭ - ار جاق، بەر جاعىن اۋدارىپ، توڭكەرىپ، سودان ءبىر كەزدە، ساداعاڭ كەتەيىن ساحابالار، اۋليە-امبيەلەر حاقىندا ءماسليحات قۇرعان، وي-حوي-ي، داريعا-اي، و دا ادام پاقىردىڭ يت تىرلىكتە كورەم بە دەگەن تاپ ءبىر پەيىشكە پارا-پار عانيبەت بولار ەدى عوي!
سورلاعاندا ەندى و دا بىزگە بۇيىرماي، اعا بالاسى جاقايىمداردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان سىي-سىباعا بولدى!
سونى ايتىپ، انالاردىڭ ءتىل جاعىنا سۇيەنگەن الگى پىسىقاي نەمەسى وزىنشە وكىنگەن بوپ، ءوپ-وتىرىك سانىن سوعىپتى دا، جىلاي جازداپتى دەسەدى...
قاپ، اتتەگەن-اي؟ نە قىلسا دا، جارىق­تىق ۇلى اتامىز جاس بالاداي الداعانعا سەنەتىن اڭقاۋ بولعان عوي!
ايتەۋىر، سونان بەرى توڭىرەگىندە ءتىس شۇقيتىن قىل­تاناق جوق تاز تاقىر دالادا وتكەن-كەت­كەن­نىڭ جولىندا قاڭقياتىن دا تۇراتىن اق تۇمسىق ايقاي شوقى - اقشا تاۋ حيكاياسى اڭگىمە بولسا، اعا بالاسىن الداپ سوققان الگى قۋلاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاق­تارى ىرجالاقتاپ كۇلەتىن بوپ ءجۇر عوي!
كۇمىرا كەلگىرلەر، كۇلسە قايتەمىز، كۇلە بەرسىن. قاي زاماننان ءوسىپ-ءونىپ كەلە جات­قان ۇرپاعىمىزعا ۇيتقى بولىپ، ۇلى اتا­مىزدىڭ ارۋاعىن ۇستاپ تۇرعان ءوزىمىزدىڭ اينالايىن اقشا تاۋىمىز عوي، بۇل جارىقتىق!
***
تىرلىگى مالدىڭ قوڭى مەن اعىنا قا­راعان باياعى بابالار زامانىندا ەل-جۇرت­تى جەر، سۋ، جايىلىم كيناعان عوي. اسىرەسە، مىنا جاعى تەڭىز بەن انا جاعى قۇلا دالانىڭ ەكى اراسىن جايلاعان جاقايىم اتانىڭ ۇرپاعى قايسىبىر قۋاڭشىلىقتا قايدا كەتەرىن بىلمەي، الاس ۇرعان جىلدار بوپتى دەسەدى. سونان، نە كەرەك، جىل ار­تىنان جىل ءوتىپ، ۋاقىت ىلگەرى جىلجىعان سايىن بۇرىنعى قيىندىقتىڭ ۇستىنە ەندى جەردىڭ تارلىعى قيناپتى. ءسويتىپ، بارار جەر، باسار تاۋ قالماي، تىرلىك تىعىرىققا تىرەلگەن ءبىر تۇستا جاقايىم اتانىڭ بىزگە قاراعان ءبىر بولىگى اقشا تاۋدى تاستاۋعا ءماجبۇر بوپتى دا، كوك-ارالعا قونىس اۋدارىپتى.
كوپ ۇزاماي، كوك-ارال دا تارلىق ەتكەسىن تۇيەلى كوش اراعا ەكى-ءۇش قونىپ باراتىن - قۇدىعى، اۋىزسۋى، قارا وتى مول قۇرلىققا بەت تۇزەگەن. تەڭىزدىڭ بۇل بەتى - ارعى جاعى اداي، تابىن بولعان دا، ال ارقا جاعى - زامانىندا جۇرەكتى دە بىلەكتى باتىرلار كوپ شىعىپ، وزدەرىن ەل-جۇرتقا «سۇراساڭ رۋىمدى تىلەۋ-قاباق» دەپ ايقايلاپ انگە قوسىپ تانىستىراتىن ەلدىڭ جايلاۋى - ۇلى-قۇم جاتىر شۇبارتىپ. سول داليعان جالپاق دالانىڭ بەر جاعىندا كوش جەردەن باسىن ساعىم شالىپ، كوك مۇنار اراسىندا بۇلدىراپ قورىنەتىن بەل-اران، ونان تاعى دا ءبىر كوش جەر ارىدە بوتاش، جەتىمقارا، سىرعاقتى، ۇياوبا، اندرەي شوقى تۇرار ەدى. سىر بويىنان قونىس اۋدارعان قىرۋار حا­لىقتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ەر-ازا­ماتتار سول كەزدەگى ورىس اكىمشىلىگىمەن الدىن الا كەلىسكەن ءۋاجدى نەگىزگە الا وتىرىپ، اتالاس اعايىن­داردىڭ تۋىستىق جاعىن ەسەپكە الا وتى­رىپ، اۋىل-اۋىل قىپ ورنالاستىرسا كەرەك. بىزگە قاراعاندارعا جاڭاعى بەل-اران، بوتاش، بەس شوقى ءتيىپتى. مال جاعدايىن ويلاعان اتالارىمىز كىس قىستايتىن قورا-قوپسىلارىن تەڭىز جاعاسىنداعى ىقتاسىندى توڭىرەكتەپ سالىپتى دا، ال قالعان التى اي جازدا جاعالىقتىڭ ماسا، سونا، شىبىن، ءشىر­كەيىنەن قاشىپ، كۇن جىلت ەتكەن بويدا ارتىنىپ-تارتىنعان اۋىر كوش تىرناداي ءتىزىلىپ قىرعا بەت العان عوي.
ءبىزدىڭ جەتىنشى اتامىز اعالى-ءىنىلى ەكى شال: قىدىرباي بي، تويعوجا باتىر. سول ەكەۋىنەن ءوسىپ-ونگەن ۇرپاقتىڭ ۇلەسىنە تيگەن جەر بەل-اراننىڭ تۋرا تەڭىزگە قاراعان ىعى مول ىقتاسىن بەتكەيى. بىلە­تىندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، نۇرپەيىس اتامىز قىزىل شىرايلى، ءىرى دەنەلى كىسى بولىپتى. ەكى سايلاۋدا بولىس بولعان. مەشىت ۇستاعان. مولداسى - بۇحاردىڭ كوكتاشىن بىتىرگەن، نامازباي سوفىنىڭ بالاسى ۇمبەت اقىن. نۇرپەيىسكە تۋىس، ءىنى. نۇر­پەيىس ولگەننەن كەيىن تىلەۋ-قاباق جاي­لاعان ۇلى-قۇم بويىنا، قايىن جۇرتىنا كەتىپ، وندا دا مەشىت ۇستاپ تۇرعان جەرىنەن وتىزىنشى جىلدىڭ باسىندا ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەن.
نۇرپەيىس ەكىنشى رەت بولىستىققا سايلانعاسىن كوپ ۇزاماي، ەلۋ ءۇش جاسىندا قايتىس بولعان. بەيىتى - بەل-اراننىڭ باۋرايىندا. نۇرپەيىستىڭ اكەسى -سلامباي. ول جارىقتىقتى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ شالدارى كەشەگە دەيىن «سۇلەي سلامباي» دەيتىن. ءوز زامانىندا ەل ءسوزىن ۇستاعان جانە ايتۋلى باي بولعان كىسى. ۇساق قارانى كەلىم-كەتىم قوناعىنا لايىقتاپ ۇستاعاندا، نەگىزىندە اياعىنان جايىلاتىن ءىرى قارا - تۇيە، جىلقى ۇستاعان. كەشەگى سوعىسقا دەيىن قارا ورىندا ىرگەمىز اجىراماي وتىرعاندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى سلامباي اتامىزدىڭ وزىنەن كەيىن نۇرپەيىسكە قالدىرعان قارا شاڭىراقتى «باي اتام ءۇيى»، «باي اتام اۋىلى» دەپ اتاعان.
سىر بويىنان قىرعا قونىس اۋدارعان جاقايىمدار وزدەرىنىڭ ەندىگى تىرلىگىن بۇل وڭىردە بۇرىننان تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ كۇنكورىس تىرلىگىنە قاراي يكەمدەپ، ءبى­رىڭعاي مالعا قاراعان. سىر ەلىندەي ەمەس، قىر ەلى ءسىرا دا قارا جەرگە قولدان ەگىپ، ءدان شىعارماعان. تەك كەيىن سلامباي اتامىز الدەبىر شارۋامەن ءوزىنىڭ كى­رە­شى­لەرىنە ەرىپ ورىنبورعا بارىپ ءجۇر­گەندە جول-جونەكەي ەگىن سالاتىن ديقانشى ەل - جەمنىڭ ۇستىنەن وتەدى ەمەس پە؟! كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جۇرەتىن قايراتتى كىسى ەلگە قايتىپ كەلگەسىن كوكتەمدە قىردىڭ قارا جونىندا قار سۋىن توقتاتىپ، وزىنە قاراعان جۇرتقا تارى، بيداي ەككىزسە كەرەك. ءدان داقىلدان ءونىم العان سول جەر كەزىندە «سلامباي قازعان» اتانعان. قازىر، بىراق ول كىمنىڭ ەسىندە تۇر دەيسىڭ؟!
تەڭىز تارتىلدى. ەل كوشتى. اسىرەسە، ەل-جۇرت انە ءبىر قارا ورىندى تاستاپ، جاپپاي سىپىرىلا كوشكەندە قاڭىراپ يەسىز قالعان ادىراڭ جۇرتتا نە سيىق، نە قاسيەت بولۋشى ەدى; بۇل كۇندە و دا جۇرتتا قالعان كون تۋلاقتاي. انا جاقتا باي­قوڭىردان راكەتا ۇشسا، مىنا جاقتا ارالدىڭ ارىنى قاتتى ادۋىن جىندى جەلى ءبىر جەتى كوز اشتىرماي، ىشقىنىپ سوعىپ بەرەر ەدى. سول-اق ەكەن، تاڭقىلداپ كەۋىپ قالعان تەڭىز تۇبىنەن كۇلدەي اپپاق اق تۇزدى سورتاڭ كوككە كوتەرىلەر ەدى دە، اسپان استىن اقتۇتەك بۇرقاسىنعا اينالدىرىپ، الاعاي-بىلاعايدى سالعاندا سىرتقا شىققان كىسى اياق جولىن كورە الماي، ىشكە قايتا قاشىپ تىعىلار ەدى. ايتۋعا جەڭىل، ال ول وڭىردە تۇرسا، تەك ولىمگە باسىن تىككەندەر عانا تۇرادى، قازىر.
بۇل كۇندە، ادام تۇرسىن اڭ جورت­پايتىن قۋ دالا، قۇبا مەديەننىڭ قاي جە-
ءرى، قاي زاماندا قالاي اتالىپ، كىمدەر جاي­لاپ، كىمدەر داۋىرلەپ ءوسىپ-ءونىپ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل شالقىپ ءومىر سۇرگەنىن قازىر كىم ءبىلىپ جاتىر؟!
ءبىر كەزدە بىلگەن قۇيماقۇلاقتار جەر استىندا. ال ءتىرى قالعان جاقايىم اتانىڭ ەندىگى ۇرپاعى... ە-ە، ول پاقىرلاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟! بالا-شاعانىڭ كۇنكورىس قامىمەن قارا جەل قۋعان قاڭباقتاي، باسى اۋعان جاققا بەت قويىپ، ولار دا بۇل كۇندە ءتۇز تاعىسىنداي، بالاعىنان جەل ىزعىپ جۇرمەي، قايتتى دەيسىڭ...

بوقان
جاقايىم، ىلگەرىدە ايتقانداي، قازىر ەكىگە بولىنەدى: «سىر جاقايىم». «قىر جا­قايىم». ءبىز قىر جاقايىمعا جاتامىز. «قان مەن تەر» العاش رەت ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا بەلگەر ەكەۋىمىز سوزبە-ءسوز اۋدارمادان قاشىپ، ماعىنالىق، ماندىك جاعىن كوبىرەك ويلادىق تا، اقىرىندا «مورس­كوي جاقايىم»، «سۋحوپۋتنىي جاقايىم» دەگەن بالاماعا توقتاعانبىز.
ءبىزدى جۇرت «قىر جاقايىم» دەپ اتاي­دى. جاقايىم اتادان تاراعان ۇرپاق، بۇل كۇندە جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتتى. قۇداي بىلەدى، جاقايىمنىڭ قايسىبىر اتقا جەڭىل قۇباشالارى مۇسىلمان ەلدە­رىن بىلاي قويعاندا قازىر سول اناۋ ەۋروپا، امەريكا، سكانديناۆيا ەلدەرىنەن دە كەز­دەسىپ قالار. ال قولدا قالعانداردىڭ ءوزى - سىر جاقايىم، قىر جاقايىمدى قوس­قاندا «ءبىر تايپا ەل» دەپ، اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا ابدەن بولعانداي، جۋان تامىرلى ىرگەلى ۇلكەن رۋ.
مەن ءوزىمدى شەجىرە تاراتۋعا شەبەرمىن دەپ، ءسىرا دا، ويلاعان ەمەسپىن. كىشى ءجۇز كو­لەمىندە ءتۇپتىڭ تۇبىندە بارشامىزدىڭ باسىمىزدى قوساتىن ارعى اتامىز ءالىم دەسەك، ال ونان ءبىر تابان بەرىدەگى اتامىز شەكتى. شەكتىدەن ءتورت بالا: شىڭعىس، ءورىس، باۋبەك، بولەك. بولەكتەن - ايت. ايت­تان - تىلەۋ-قاباق، شىڭعىستان - جاقايىم. شىڭعىس ۇلكەنى بولعاندىقتان اعا بالاسى دەيتىنى سودان.
جاقايىمنان تورتەۋ: توقبۋرا، اقبۋرا، اعىس، كوگىس. توقبۋرادان - كولىمبەت. قا­زىرگى تاڭدا كولىمبەتتەن ەل كوزىندە جۇرگەن بەلگىلى تانىمال ازامات كوشەرباەۆ قى­رىمبەك. اقبۋرادان - بايىمبەت. ونان ءبىز تارايمىز. بۇل اتامىز جونىندە ءابىش كە­كىلباەۆ ارحيۆىندە ۇزاق جىلدار كىشى جۇزدە بولعان ورىس وفيتسەرىنىڭ جولجازباسىندا بايىمبەت اتامىزدى ابىلقايىر حانمەن تۇستاس ەدى دەلىنگەن. ءوزى بي، ءوزى باتىر بوپ­تى. حان يەمەن اۋىزبىرلىكتەرى ۇدايى ءبىر جەردەن شىعا بەرمەي، ارالارى بىردە ولاي، بىردە بىلاي، كەرەعارلاۋ جۇرسە كەرەك.
بايىمبەت 1745 جىلى قايتىس بولعان. جەر­لەۋگە نۇرالى حان مەن تاما ەسەت با­تىر قاتىسقان.
بايىمبەتتەن ءتورت بالا: انداعۇل (بەيىتى شالقاردىڭ ىرگەسىندە ۇلكەن قورىمدا), بادىق، اقتەكە، جادىك.
انداعۇلدان ءتورت بالا: سارى، بۇقا، بوقان، ءنادىر.
بوقاننان - قىدىرباي (بي), تويقوجا (باتىر). قالماقپەن سوعىستا باتىردىڭ بالتىرىنا ساداقتىڭ وعى ءتيىپتى. بىراق حالىق اۋزىندا جۇرگەن ولەڭدە «جاۋ مار­قايىپ كەتەدى دەپ، اياعىن قانجىعاعا قايى­رىپ بايلاپ» تاستاپ، سوعىسا بەرسە كەرەك. كەيىن ۇشىنا ءتيىپ، جارالى اياق كۇپ بوپ ىسە باستاعاسىن بي اعاسى سىنىقشى العىزىپ، تىزەدەن تومەنگى جاعىن كەسىپ الىپ تاستاعان. باتىر سونان بىلاي قاراعان ومىردە «اقساق ءبورى» اتانىپ كەتكەن.
قىدىرباي بيدەن قازىرگى تاڭدا مارال يتەعۇلوۆ. كەشەگى ەلىمىز بوستاندىق العان ەگەمەن شاقتا العاش وتكىزگەن پارلامەنت سايلاۋىندا جانە كەيىنگى ەكى سايلاۋدا ءما­جىلىسكە دەپۋتات، بەلگىلى ازامات، بيزنەس­مەن.
الگىندە انداعۇل اتامىزدان ءتورت بالا دەگەم-ءدى. ءبىر اتانىڭ بەلىنەن جارالسا دا، بالا شىركىن، ءبارى بىردەي ناسىلگە تارتا ما؟! تورتەۋدىڭ ۇشەۋى باس اساۋلىعى شامالى، قاراپايىم بوپتى دا، الا-بولە بوقان اتا­مىز ايتۋداي-اق شىدەر ۇزگەن تەنتەك بولسا كەرەك. بوقان جونىندە قۇلجان شايىردىڭ ولەڭىنەن ەسىمدە قالعان مىنا ءتورت جولدان دا ءبىراز جايتتى اڭعارۋعا بولادى:
كوك-ارال ادىرا قالعىر جەردىڭ تا­رى،
كوكتەمدە جاپپاي كوشەر ەلدىڭ ءبارى.
باسىنا دومالاقتىڭ قونىپ الىپ،
شاڭداعىن بۇرقىراتار بوقان ءالى!
وسى تۇرعاندا بوقان بىزگە سەگىزىنشى اتا. شامامەن ەكى جۇزدەي جىلدىڭ و جاق، بۇ ­جاعى. سوعان قاراماستان، اپىر-اي، ارادا سونشا جىل وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن ءبىز تا­راپىنان الدەبىر ۇرىنشاق مىنەز، نەمەسە باس اساۋلىق بايقالا قالسا بولدى: «انە، بوقان جىنى ۇستادى» دەپ، جالما­جان ءبىز­دى باياعىداعى تەنتەك اتامىزعا اپا­رىپ تەلي سالادى.
وسى جاعداي مەنى ءبىراز ويلاندىردى. قانشا ويلاسام دا، كوڭىلى تۇسپەگىر جامان­دىققا قيمايدى. اتا-باباعا بايلانىس­تىنىڭ بارىنە قاي ۇرپاقتىڭ دا قۇلاعى تۇرىك جۇرەتىنى بەلگىلى. مەن دە تالايلاردان تامىر تارتىپ، سۇراپ كورىپ ەدىم. قانشا تەنتەك دەسە دە سول اتامىزدىڭ ۋىزداي ۇيىپ وتىرعان ەلگە الا تايداي ءتيىپتى دەگەن قاۋەسەتتى قۇلاعىم شالمادى. باس جاردى، كوز شىعاردى دەگەن الىپقاشتى دا ەستىل­مەدى. سوعان قاراعاندا، اتامىز بۇت پەن سان اراسىندا قىستىرىلىپ، جۇرتتىڭ زىقىن الىپ جۇرەتىن، انە ءبىر بالە قۋىپ، باددۇعا­عا ۇشىراعان باقى­راۋىق شال بولماعان.
ءيا، تەنتەك بولسا بولعان شىعار. بىراق وندا تۇرعان نە بار؟! ول زاماندا قولىنا سويىل ۇستاعان كاي قازاقتىڭ مىنەزى وڭىپ تۇردى دەيسىڭ؟! اشۋى الدىندا جۇرەتىن ءال­گى ءبىر اۋمەسەر، اپەرباقان دەۋگە دە اۋزىم بارمايدى. كىم بىلگەن، قايسىبىردە تەنتەكتەن قانداي دا تەكتىلىك شىقپاۋشى ما ەدى؟! وسى ەكىۇشتى ءدۇدامال قيسىنعا ويىم اۋا بەردى.
ءبىر جولى وسىنىڭ ءبارىن مارالعا اي­تىپ ەدىم. ءىنىم سالقىن قاباقپەن سۇلىق وتى­رىپ تىڭدادى. قانشا دەسە دە، جاڭا زا­ماننىڭ جاس ادامى جانە اكەسى قىز­مەتىنىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى ەلدەن ەرتە كەتىپ، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن اتا قو­نىستان اۋلاقتا، وتى، سۋى باسقا جاقتا بولعان­دىقتان با، ءوزىمىز وسى كۇنگە دەيىن ءولىپ-ءوشىپ جا­تاتىن تۋعان جەردى ايتقاندا ارقاشان وسىلاي سالقىن، ەنجار. ونىڭ سەبەبىن ءبىر جولى ءوزى دە جاسىرماي، اشىق ايتتى:
- اعا، وسى اڭگىمەنى بۇرىن دا ايتقان­سىز. تۋعان جەر، اتا-بابا قونىسى انا جاق­تا. بار. كور دەيسىز. شىنىمدى اي­تايىن، قانشا دەسە دە كىندىك قان تام­با­عاسىن، جاس كەزدە ىستىعىنا تابانىڭ كۇيىپ، سۋىعىنا توڭباعاسىن جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ تۇرمايدى.
- تۇسىنەم.
- رەنجىمەڭىز. ءوزىمدى كەيدە اتا جۇرت­تىڭ توپىراعىنان تۋماي جاتىپ تامىرى ءۇزىلىپ، داۋىل ما، جەل مە، ايتەۋىر باسقا جاق­قا اكەتكەندەي سەزىنەم. اقتوبەدە تۋ­دىم. اقتوبەدە ءوستىم. وسى قالا ماعان وتە ىستىق.
وسىدان كەيىن مەن دە ىنىمە تۋعان جەردى ءتىلىم ۇشىنا العام جوق. بىراق تەنتەك اتامىز جونىندە الگىدەن كەيىن دە اڭگىمەمىز جالعاسا بەردى. جۇرت نە دەمەيدى؟! نە دەگەن جۇرتتىڭ قاي سوزىنەن ءپاتۋا ىزدەيسىڭ. ەل ىشىندە تەنتەك از با؟ سونىڭ ءبارى ومىرگە ءوز مىنەزىمەن كەلدى، ءوز مىنەزىمەن دۇنيەدەن ءوتتى، كەتتى. قايسىسىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟! سول اتامىز، مەنىڭشە انشەيىن جاي تەنتەك ەمەس، ءناسىلى اسىل، تەكتى تەنتەك سياقتانادى دا تۇرادى. «ءوزىڭ ويلاپ كورشى» دەدىم ىنىمە، - جاراتىلىسىنان تۋا دارىعان بول­مىسىنداعى قاسيەتتى ونان باسقا قاي اتا وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا توكپەي-شاشپاي، جەتى اتاعا دەيىن قىلداي ءبولىپ دارىتا العان. ەندەشە، ءىنىم، بىزدەن كەيىنگى سەگىزىن­شى ۇرپاققا ول جارىقتىقتىڭ تەكتى تەنتەك­تىگى قونار-قونباس، ول اللانىڭ قۇزىرىندا. كوزىمىز تىرىدە تەنتەك اتامىزدىڭ كوك-ارالداعى دومالاقتىڭ باسىندا جاتقان بەيىتىن جاڭعىرتايىق!
ءىنىم ءۇنسىز. الگى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتى­رىپ، ارا-تۇرا كوز قيىعىن سالىپ قويام. بىراق بۇرىنعىداي ەنجار، سۇلەسوق ەمەس. ەكى قولىن تىزەسىنىڭ اراسىنا سا­لىپ­تى. قاشاندا بويىن كۇتىپ ۇستايتىن ۇقىپ­تىلىعى. قانشىرداي قاتىپ، وقتاۋداي بوپ، ءتىپ-تىك وتىر.
- اتا-بابا بولار، باسقا بولار، جارىق ءدۇ­نيەگە كەلگەن پاقىر پەندەنىڭ ءپاني جالعاننان تاتار ءدامى تاۋسىلىپ، يمانى سالامات بولعاسىن-اق ارتىنداعىلاردان مەيىرىم تىلەيدى. مەن دە، ءىنىم، وزىڭدەي شاريعاتقا جەتىك ەمەسپىن. مولدالاردان ەسىتكەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. جابايىلاردى كىم بىلگەن، مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ءما­دەنيەتتى قاۋىم ءۇشىن اللانىڭ راقىمى-مەن قۇشاعىنا قابىل العان قارا جەردىڭ توپىراعىن قاستەرلەپ، ارۋاعىن سىي-
لاۋ - بىزگە پارىز.
كەشە سوۆەت قۇلاپ، ەگەمەندى ەل بولعالى شاماسى كەلگەندەر اتا-بابالارىنىڭ با­سىن جاڭعىرتا باستادى. ءبىزدىڭ دە ارعى تەگىمىزدە كەزىندە الدىنان حالىق تاراعان اتالارىمىز بارشىلىق. بىراق بوقان اتامىزدىڭ ءجونى بولەك-اۋ!
تەك، ءبىر نارسەدەن قورقام. ولىكتىڭ ار­تىن كۇتكەن بالالار، وسى ورايدا دا پەن­دەلىككە سالىپ، بىرىنەن-ءبىرى اسىرام دەپ تىم اسپەتتەپ، باسەكەلەسىپ بارا ما، قالاي؟ بۇل - استامشىلىق. ءبىز ونان اۋلاق بولا­لىق. تەكتى تەنتەك اتامىزدىڭ باسىن كو­تەرسەك، ءوزىمىزدىڭ بەرشۇگىردىڭ نە قارا، نە كوك تاسىنان كوش جەردەن كوزگە تۇسەتىندەي بيىك بەلگى - مۇنارا قويالىق. وعان گرانيتتى قاشاپ، قۇلجان شايىردىڭ ولەڭىن جاز­عىزالىق تا، كورنەكتى جەرىنە جاپسىرا سا­لارمىز.
وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلار ات باسىن بۇرىپ، قايىرىلىپ سوعىپ، جارىقتىقتىڭ ارۋا­عىنا دۇعا باعىشتاپ جۇرەر. ساۋابى تيەر. ال بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
مارال كەلىستى. ءپاتۋا بايلاستىق!

«ايقىننىڭ» انىقتاماسى

بىلتىر فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرمەك قانىكەيۇلىنىڭ كورنەكتى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانى تۋرالى كولەمدى ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. وندا ماقالا اۆتورى بىلاي دەيدى: قازاق ادەبيەتىنىڭ كوك سەڭگىرى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ «سوڭعى پارىزدان» سوڭ ءۇن-ءتۇنسىز. ءوزىنىڭ سەكسەننەن اسقان سەڭگىر جاسىندا ايتارىن ايتىپ، جازارىن جازىپ تاستاپ، وسىلاي جاتقان ۇلكەن تالانت قاشاندا ۇيقىداعى جانارتاۋ سياقتى عوي. ويتكەنى ونىڭ وقىرمانى «سوڭعى پارىز» اۆتوردىڭ رۋحاني الەمدەگى اقىرعى ءسوزى ەكەنىنە ەش سەنگىسى كەلمەيدى» دەپ جازعان ەدi.
مىنە، وسى ءسوز قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرىنىڭ قولىنا قالام الۋىنا سەبەپ بولعان سىڭايلى. ونى ابىز اعامىزدىڭ ءوزى مويىندايدى. سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان وسى ماقالا - سول ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

"ايقىن" گازەتى