ۇلتتىق ماسەلەلەردە اقىن-جازۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى نەگە تومەن؟

 

«مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىن جىلدا وتكىزىپ كەلەسىزدەر. نەگە ناتيجە بەرمەي كەلەدى؟

 

كوشى-قون مەن ءتىل ماسەلەسىن بىرىكتىرىپ كوتەرۋگە بولماي ما؟ سىرتتاعى بار قازاق كوشىپ كەلسە، ءتىل ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلەر ەدى دەگەن دە پىكىرلەر بار عوي.

 

 

ۇلتتىق ماسەلەلەردە اقىن-جازۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى نەگە تومەن؟

 

«مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىن جىلدا وتكىزىپ كەلەسىزدەر. نەگە ناتيجە بەرمەي كەلەدى؟

 

كوشى-قون مەن ءتىل ماسەلەسىن بىرىكتىرىپ كوتەرۋگە بولماي ما؟ سىرتتاعى بار قازاق كوشىپ كەلسە، ءتىل ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلەر ەدى دەگەن دە پىكىرلەر بار عوي.

 

ۇلتقا، تىلگە قارسى اتتانداعانداردىڭ ارتى نە بولماق؟

 

«مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

 

- اسسالاۋماعالەيكۋم، مۇحتار اعا! ەڭ ءبىرىنشى - وزىڭىزگە ءبىر اللادان دەنساۋلىق تىلەيمىن. قويار ساۋالىم: جيىرما جىل بويى ءوز ەلىمىزدە ءوز ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ءتيىستى دەڭگەيىنە كوتەرە الماي كەلەمىز، بۇعان ەڭ كەدەرگى بيلىك ەكەنىن دە كورىپ وتىرمىز. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن بىلمەي، سالت-ساناسىمەن ساناسپاي سول ەلدى باسقارۋ قانداي ماسقارا؟ بۇل قاشانعا دەيىن سوزىلماق؟ كەدەندىك وداق جايلى نە ويلايسىز؟

نۇرباقىت بايراحمەت ۇلى

- بۇل ساۋال توڭىرەگىندە، ءبىز قانشاما رەت ماسەلە كوتەردىك. بىراق بيلىك بۇل تۇرعىدا وزدەرىنە داڭعىل جول سالىپ العان. ول - كونستيتۋتسيا. اتا زاڭدا «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل رەتىندە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى» دەگەن تىركەس بيلىكتەگىلەر ىڭعايىنا وراي ادەيى جاسالعان. ءبىز سول باپتى الىپ تاستاۋ بارىسىندا ءبىراز جۇمىستاندىق. بىراق ازىرگە وعان ەشكىم قۇلاق اسپاي كەلەدى. ەڭ بولماسا، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى قابىلداتۋعا دا قول جەتكىزە الماي كەلەمىز. ەگەر، مۇنداي زاڭ قابىلدانسا بيلىكتەگىلەردىڭ ويىنا كەلگەندىگىن ىستەۋگە جول بەرىلمەس ەدى. ايتسە دە، ءبىز قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعانىمىز جوق. بەس جىلدان بەرى 22-قىركۇيەك، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العان كۇن قۇرمەتىنە وراي «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىن وتكىزىپ كەلەمىز. بۇل اكتسيا الماتى قالالىق اكىمشىلىگىنىڭ رۇحساتىمەن 22-قىركۇيەك، سەنبى كۇنى الماتى قالاسىنداعى «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ ارقاسىنداعى الاڭدا وتەدى. كوپ ماسەلە سول جەردە ايتىلادى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم، مۇقا! ۇلتتىق پارتيا كەرەك قوي قازاقتارعا. "حالىق رۋحى" پارتياسى نە بولدى؟ سول پارتيانى نەگە جاستارعا بەرمەيسىز؟ ءبىر سوزىڭىزدە جاستارعا بەرەم دەپ ەدىڭىز. بەرسەڭىز كىمگە بەرەر ەدىڭىز؟

- بىرىنشىدەن، «حالىق رۋحى» ۇلتتىق پارتيا ەمەس. «ۇلتتىق» دەگەن ءسوزدى بيلىك ادەيى كيلىكتىرىپ وتىر. بولماسا ول پارتيا قۇرامىندا 22 ۇلتتىڭ وكىلى بار. راس، ءبىز ول پارتيا تىركەلگەن جاعدايدا وتانىمىزدا قوردالانىپ قالعان تالاي ماسەلەلەردى كوتەرگەن بولار ەدىك. بيلىك سونى بىلگەندىكتەن دە بەس جىلدان اسسا دا «حالىق رۋحى» پارتياسىن ءالى تىركەمەي وتىر. ولار ويلاپ تاپقان زاڭدىلىق بويىنشا پارتيا قۇجاتىن قانشا ۋاقىت تەكسەرەمىن دەسە دە ءوز ەرىكتەرىندە ەكەن. سوعان وراي ولار ءالى كۇنگە دەيىن تەكسەرۋدى جالعاستىرۋدا. ال ءبىز كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەردى ارى قاراي جالعاستىرامىن دەۋشى جاستار بولسا، ولاردىڭ ەشقاشان قولىن قاققان ەمەسپىز. بولاشاقتا ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەگە تەرەڭ تامىر جىبەرگەن جاس قانات دارالانىپ شىقسا، وعان قۋانا-قۋانا وسى پارتيانى ۇسىنار ەدىم...

- ۇل-قىزدارى مىقتى ۇلت قانا تەكتى بولا الادى. قازاق تەكتى بولسا اعا، ءسىز سياقتى ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ارقاسىندا عانا تەكتى. سىزگە ۇزاق عۇمىر، زور دەنساۋلىق تىلەيمىن. قازاق ءوز جەرىنىڭ، ءوز بايلىعىنىڭ تولىققاندى يەسى، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى ۇستەم، رۋحى بيىك ۇلتقا اينالعانعا دەيىن جىگىتتەي بولىپ شاۋىپ جۇرە بەرىڭىز.

ىنىلىك ىزگى نيەتپەن گەرويحان قىستاۋباەۆ.

-  راحمەت!

-  مۇحتار شاحانوۆتى قۇداي ەتپەكشى بولىپ جۇرگەندەرگە ايتارىم، بۇل كىسى ەشقاشاندا ۇلت ءۇشىن شىن كۇرەسىپ كورمەگەن ادام!

شاحانوۆ مىرزا!

ءسىزدىڭ ءبىر ءسوزىڭىز بار ەدى: "شاحانوۆقا كىم قارسى بولسا، سول كىسى حالىققا قارسى" دەگەن. وسى ءسوزىڭىز "ستالينگە كىم قارسى بولسا، ول حالىق جاۋى!" دەگەن ءستاليننىڭ سوزىنە ۇقساماي ما؟

ال ەندى ءسىزدى ەلباسىنىڭ ورنىنا قويىپ كوزىمىزگە ەلەستەتسەك ءسىزدىڭ ستاليننەن ارتىقشىلىعىڭىز نەمەنەدە؟

ءسىز وسى ساياسات ساحناسىندا بارىنەن بۇرىن ءوزىڭىزدىڭ "مەن" دەگەن كوركوكىرەكتىگىڭىزدى العا قويىپ جۇرگەن جوقسىز با؟

ءسىز بويانعان كونيۋكتۋرششيكسىز، ءار قاشان ساياسي ۇپاي جينايتىن جەرلەردە توبە كورسەتىپ ارتىنشا جاسىرىنىپ ۇلگەرىپ جۇرگەن ارزان ادام ەكەنىڭىزدى قاشان تۇسىنەسىز؟ سىزگە مىسال كەرەك پە؟ 1986 جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شىمىلدىعىن كوتەرىپ كەلە جاتتىڭىز دا ومىرىڭىزگە قاۋىپ ءتوندى دەپ جالت بۇرىلىپ قىرعىزدارعا زىتتىڭىز، وسىنىم وتىرىك پە؟ ارال تۋراسىندا دا ايتارىم وسى. ارالعا بولىنگەن كوپ قارجىلار قانداي قۇمعا ءسىڭىپ كەتتى، وسىنى ايتا الاسىز با؟ دانيار اشيمباەۆ ءسىزدىڭ جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات بولىپ جۇرگەندەگى كەزەڭىڭىزدى سۋرەتتەپ بەرگەن باعاسىنا نە ايتاسىز؟ ءسىز دەموكراتيا مەن ءسوز بوستاندىعى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ سىزگە مەن "سامودۋر" دەگەن باعا بەرگەن ەدىم، وسىمەن كەلىسەسىز بە؟

جاناشىر

-  مۇنى كىمنىڭ جازعانىن شامالاپ وتىرمىن. وكىنىشكە قاراي، مەنىڭ اۋمالى-توكپەلى تاعدىرىمدا تاپ وسىنداي اقىل-ەسىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمانمەن قارايتىن ادامدار از كەزدەسكەن جوق. سوندىقتان «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەپ قويا سالۋعا دا بولار ەدى. بىراق، شىندىق بايعۇستىڭ بەتىنە كولەڭكە تۇسكەن سوڭ كەي ماسەلەلەردى تارقاتا كەتكەن ءجون سياقتى. مەنىڭ حالىقتان جاسىراتىن ەشنارسەم جوق. بارلىق كۇرەسىم حالىقتىڭ كوز الدىندا ءوتتى. جانە دە مەن ءوز ءىسىمدى اياعىنا دەيىن جەتكىزبەي ەشقاشان شەگىنگەن ەمەسپىن. اۋەلى مەن كوتەرگەن 5 ماسەلەنى سانامالاپ وتەيىك. ءبىرىنشى - ارال، ەكىنشى - جەلتوقسان، ءۇشىنشى - ناۋرىزدىڭ قايتا ورالۋى، ءتورتىنشى - قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الۋىنا قول جەتكىزۋ، بەسىنشى - «قازاقستاندىق ۇلت» ماسەلەسى. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا مەنىڭ جەكە، نە اكەمنىڭ شارۋاسى ەمەس. بارلىعى دا ۇلتتىق ماسەلەلەر. سوندا مەن وسىلاردى بيلىكپەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ كوتەرگەندە ابىرويىمنىڭ اسقاقتاۋىن ويلادىم با؟! قايتا مەن ءۇنسىز قالعاندا بيلىكتىڭ قۇرمەت-قوشەمەتىنە بولەنگەن بولار ەدىم. شىراعىم، مەنەن كىنارات تاپپاق بولىپ ارالدىڭ اقشاسىن ساعان دەيىن دە تالاي قۇزىرلى ورگاندار تەكسەرگەن. ەگەر ولار مەنىڭ 1 تيىندى پايدالانعانىمدى بىلسە، بۇلاي جۇرگىزبەگەن بولار ەدى. ءومىرىمدى كۇرەسپەن وتكىزگەنىم ءۇشىن سەن سياقتىلار مەنى اقىماقتار قاتارىنا قوسقانىمەن ءوز باسىم وسى تىرلىگىمە وكپە ارتپايمىن. ءومىرىمدى قايتا باستاسام - تاپ وسىلايشا جالعاسار ەدى. سەبەبى ماعان بارىنەن دە ەلدىك، ۇلتتىق مۇددە قىمبات.

-  مۇحتار اعا،

70 جاسىڭىز،

7 مىڭ جىلعا پاراپار!

التىن باسىڭىز،

ۇلى تۇلعاڭاعا جاراسار!

30 جىلدىق،

كۇرەسىڭىزدە كوزقاماندارمەن،

حالقىڭىز بەن سىزگە،

ءبىر اللا عانا قاراسار!!!

ماعجان بالاڭىز

- راحمەت. اينالايىن!

- مۇحا، ەگەر ءسىز ورىس ءتىلىن كونستيتۋتسيادان الىپ تاستايمىز دەپ قازاق حالقىنا جار سالىپ، استاناداعى بايتەرەكتىڭ الاڭىنا كەلىپ، وسىندا جينالىڭدار دەپ، كادىمگىدەي ورىندىق قويىپ وتىرىپ الساڭىز بۇكىل قازاق حالقى ورە تۇرەگىلىپ، بايتەرەككە باعىت الارى انىق. سىزبەن بىرگە ەل زيالىلارى وسىنداي الاپات ارەكەتكە بارا الا ما؟ ودان بەرى دە، ورىسقا بەرىلگەن بيلىكتىڭ قازاققا بۇرىلۋى مۇمكىن ەمەس. ونى تولىق تۇسىندىك.

ۇيعىرباي قاشقارۇلى

- ءبىز «قازاقستاندىق ۇلت» سالتانات قۇرىپ كەتكەلى تۇرعان كەزدە سونداي قادامعا باردىق. مەن ءوزىمنىڭ اشتىق جاريالايتىنىمدى مالىمدەدىم. مەنىمەن بىرگە ا.ءاشىموۆ، م.مىرزاحمەتوۆ، د.يسابەكوۆ قولداعان ءبىر توپ ۇلت زيالىلارى، اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار، ونەر شەبەرلەرى، جاستار، قاراپايىم حالىق، جالپى سانى ءتورت مىڭنان استام وتانداستارىمىز اشتىق جاريالاۋعا نيەت ءبىلدىردى. بيلىك سودان كەيىن بارىپ اياعىن تارتىپ قالدى. ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسكەن كەزدە مۇنداي قادامعا بارۋ كىمنىڭ دە بولسىن ازاماتتىق مىندەتى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم مۇحتار اعا،  دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما؟ اعا، وسى ءتىلىمىز قاشان ءوزىنىڭ ورنىنا،  تۇعىرىنا قونادى، قاشان مەملەكەتتىگىن قاشان الادى، قاشان انا تىلىمىزدە سايراپ تۇراتىن كۇن تۋار ەكەن؟! مەنىڭشە قيىنداۋ. نەگە دەسەڭ، حالىق ءوزى انا تىلىندە سويلەمەيدى،  كىشكەنتاي سابيلەرىنە دەيىن ورىسشا سويلەيدى، اسىرەسە قالادا، مەكتەبىڭ ارالاس ول تازا ورىسشا، قالالىق قازاق مەكتەپتەر اتى قازاق زاتى ورىسشا، سوندا تاعى 25-30 جىلدا انا ءتىلى جوق دەگەن ءسوز. اعا وسى ءتىلدى قازاقىلاندىرۋدا قانداي يدەياڭىز بار؟ قالا قازاعىن قالاي قازاقشا سويلەتۋگە بولادى؟ ەشكىم كەدەرگى جاساپ وتىرعان جوق. قاراپ وتىرساڭ، ەكى قازاق ورىسشا سويلەسەدى. بۇرىن كسرو دان كوردىك. ەندى كىمنەن كورەمىز. اعا ايتىڭىزشى، ەندى قانداي ويىڭىز بار؟

- ەگەر جوعارعى بيلىك حالىقتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىن شىن مانىندە قالاسا، جانە سوعان وزدەرى مۇددەلى بولسا حالىق جاپپاي مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋدى قولعا الادى. قازىر كوسموپوليت شالاقازاقتار بيلىكتىڭ نەنى قالاپ، نە كوكسەيتىنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا ولار بيلىك قالاماي وتىرعان مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋدى قاجەتسىنبەيدى.

- كەزىندە رەسەيگە قاراعان سولتۇستىك كورەيانىڭ بۇگىنگى ءحالى قانداي، كەزىندە اقش-قا قاراعان وڭتۇستىك كورەيانىڭ بۇگىنگى ءحالى قانداي؟ كەزىندە سسسر كولونوياسىندا بولعان گدر قالاي دامىعان ەدى، كەزىندە اقش ىقپالىندا بولعان فرگ قالاي دامىعان ەدى؟ كەزىندە سسسر ىقپالىندا بولعان كۋبا ءالى كۇنگە وتاربالارمەن جۇرەدى، كەزىندە اقش-تىڭ ىقپالىندا بولعان بۇگىنگى جاپونيا قالاي دامىپ وتىر. وسىلاردى سالىستىرساق، بۇگىن رەسەيدىڭ قۇشاعىنا ءوز بيلىگى قۇلاتقان قازاق ەلى 20-30 جىلدان كەيىن بۇگىنگى كۋباداي بولادى، ال ءوز بيلىگى اقش-قا قاراي بەت بۇرعان وزبەك ەلى بۇگىنگى جاپونياداي بولادى. اتا-بابالارىمىز، "ورىستان دوسىڭ بولسا، قوينىڭدا ايبالتاڭ بولسىن" دەگەندى ءبىلىپ ايتقان.

اقساقال اكادەميك

- بۇل وي توڭىرەگىندە دە كىرىپتارلىق جاتىر. ءبىز «قازاق بىرەۋدىڭ جەتەگىندە جۇرمەي ەل بولمايدى» دەگەن ويدان ارىلۋىمىز كەرەك. الگىندەي وي ءبىزدى ەۋرازيالىق وداققا جەتەلەپ كەلە جاتىر. بۇل - وتە قاۋىپتى قۇبىلىس.

- مۇحتار اعا!

قازىر قازاق ەلىندە جۇرگەن وپپوزيتسيا تۋرالى نە ايتا الاسىز؟ ولاردىڭ اراسىندا ۇلتتىڭ قامىن جەگەن ازاماتتار بار ما؟ بولسا، كىمدەر؟

ءسىز بولات ءابىلوۆ، جاقيانوۆ، تۇياقباي دەگەن سياقتى وپپوزيتسيونەرلەر حالىق ءۇشىن ءجۇر دەپ ويلايسىز با، الدە بيلىك ءۇشىن ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟

- جالپى، وپپوزيتسيا دەگەن ۇعىمعا جاڭاشا تۇسىنىك بەرەتىن كەز كەلدى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن حالىق جاقسى بىلەدى. ءبىزدىڭ كەيبىر ەلدىك ماسەلەلەردى بىرلەسە كوتەرگەن كەزىمىز بولدى. بىراق تازا ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە، كەي پارتيالار تايقىپ شىعىپ كەتۋدە... قايتەمىز، بۇل ارادا ءبىزدىڭ كىنامىز نەشىك؟..

- قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني مۇددەسiنiڭ ۇنەمi اياققا تاپتالىپ كەلۋi جانە قوعامداعى ءادiلەتسiزدiكتەر وسى قوعامدا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان كوزiقاراقتى ادامداردىڭ ىلعي دا اشۋ-ىزاسىن تۋعىزۋمەن بiرگە، ولاردى ەرiكسiز ەكiءجۇزدi ءومiر سۇرۋگە تاربيەلەۋدە. بiز ەڭ قىمبات نارسەمiزدi ۇرلاتتىق. ول-سەنiم. ادامدار قوعامنان الدەبiر وزگەرiس پەن جاڭعىرۋدى كۇتەدi. وسى ورايدا قانداي ويىڭىز بار؟

- وزگەرىستەردى كۇتۋ بار دا، وعان ارالاسۋ بار. ۇيدە، داستارحان باسىندا كىجىنەتىندەردىڭ كوپ ەكەندىگىن مەن دە بىلەمىن. ەگەر، سولار شىنىمەن-اق ەلگە، ۇلتقا جانى اشىسا ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا كەلىپ قوسىلسىن. قىزمەتىم بار، بالا-شاعام بار، سولاردىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن دەگەن وي ۇلتتىق مۇددەدەن باسىم تۇرسا، ول ادام ءوز ۇيىنەن ەشقاشان دا قارىس قادام اتتاپ شىقپايدى. وكىنىشكە قاراي، سولاردىڭ قاتارى كوپ بولىپ تۇر.

- مۇحتار اعا، ارمىسىز! مەملەكەتىمىزدىڭ ءتىلى ءۇشىن جانىمىز اشيدى. وسى ورايدا بىرقاتار ماقالانى "اباي" پورتالىندا مەن دە كوتەرگەنمىن. سونداعى وقىرماندار پىكىرىنە كوز سالساڭىز، كەيبىرىن وقىپ، جاعاڭىزدى ۇستايسىز. "قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق، 21-عاسىرعا سۇيرەتىلىپ جەتتىڭ، شارۋاڭ وسىمەن ءبىتتى" دەيدى كەيبىرەۋ. جانە جاستاردىڭ ءتىلى اعىلشىن ءتىلى، ءبىز "اعىلشىنساتانعا" ايناۋىمىز كەرەك دەپ سوعادى. مەنىڭ وسىندايلارعا، (ساتقىندارعا) نامىسىم قوزىپ، ىزام قاينايدى. وسىنداي پىكىر جالپىدا جوق، بىراق سونى تاڭۋشىلاردىڭ قاتارى ارتا بەرەدى مە دەپ قورقامىن. "بولاشاعى" بار، باسقا دا جوو بارشىلىق، ءبارى اعىلشىن مەن ورىس ءتىلىن جالاۋلاتىپ، انا ءتىلىمىزدى تۇقىرتا بەرسە، شىنىمەن دە الگى "سوقىرلاردىڭ" ايتقانى بولىپ جۇرمەيدى مە؟ ءبىزدىڭ كۇرەسىمىز، ءتىل توڭىرەگىندەگى جۇمىسىمىز ءالى ءالسىز بولىپ وتىر. قازاق ءتىلى - ەلدىڭ رۋحى، تۇتاستىعىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى ەمەس پە؟ وسىنى جوعارىسى مەن تومەنى نەگە ۇقپايدى؟ ويىڭىزدى بىلگىم كەلگەن.

ورالدان: مۇنايدار بالمولدا ءىنىڭىز.

- كەزىندە ءبىز بيلىكتىڭ وسى تۇرعىدا كوتەرگەن «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» يدەياسىنا قارسى شىقتىق. ءبىزدىڭ ىڭعايىمىزدى بىلگەن سوڭ، ولار ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدى. الايدا، قازىر اعىلشىن ءتىلىن ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ەنگىزۋدى قايتادان قولعا الدى. ءبىز كىمنىڭ دە بولسىن كوپ ءتىل مەڭگەرگەندىگىن شەت كورمەيمىز. بىراق ول پەداگوگيكا زاڭدىلىقتارىنا ساي بولۋى كەرەك. ءالى وڭ قول، سول قولىن تانىماعان بۇلدىرشىنگە ءۇش ءتىلدى بىردەي مەڭگەرتۋگە تالپىنۋ، ونىڭ پسيحولوگياسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بۇل ورايدا ءبىز جاپوندىقتار ءتالىمىن ۇلگى ەتۋىمىز كەرەك. ولار بالا 5-ءشى سىنىپقا بارعاننان كەيىن بارىپ شەت ءتىلىن ۇيرەتە باستايدى. وعان دەيىن ءسابي ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ ءنارى مەن قۋاتىن ءوز بويلارىنا دارىتۋى ءتيىس. بۇل تۋرالى جازىلعان مەنىڭ ارنايى ولەڭىم دە بار.

مىنە، مىناۋ ءدال قازىرگى رۋحسىزدانۋ ءورىسى:

بيلىكتەگى قازاقتاردىڭ جارىمىنان كوبىسى

ۇلتىن، ءتىلىن مەنسىنبەيتىن ماڭگۇرتتەردەن قۇرالعان،

ەندى ولاردان ۇلتتى قورعاۋ - بارىمىزگە ۇلى ارمان.

 

«ءۇش تۇعىرلى ءتىل» قوعامعا توسىن ءارى قاساڭداۋ،

مەملەكەتتىك تىلگە زورلاپ ەكى ءتىلدى قوسارلاۋ،

نارەستەگە بىردەن ءۇش ءتىل ۇيرەتپەك بوپ «شوشاڭداۋ» -

ونىڭ انا تىلگە دەگەن ماحابباتىن اسارلاۋ

جانە پەداگوگتىك وعاش قاتەلىكتەن قاشا الماۋ.

جاپونداردا ءار جاس بۋىن ون ەكىگە كەلگەنشە

انا تىلدە ءتالىم الار، انا رۋحى جەڭگەنشە.

سونان كەيىن ءتىپتى ءجۇز ءتىل مەڭگەرسەڭ دە ءوز ەركىڭ،

قاشان تۋار ەكەن بىزگە انا پارقىن سەزەر كۇن؟

 

كەي ماڭگۇرتتەر ۇلتىن جويۋ ءۇشىن جانىن سالۋدا

كىم كەدەرگى بىزگە ولاردىڭ تابيعاتىن تانۋعا؟

ۇلتسىزدانۋ باعالانىپ مۇلدە جاڭا تابىسقا،

بازبىرەۋلەر قازاق حالقىن اينالدىرماق ورىسقا.

«امەريكاندىق ۇلتتى» ەندىرسە كونبىس قازاق جەرىنە،

كەي بەدەلدى توپ ولاردى شىعارادى تورىنە.

بۇرىن جالعىز يسلام ءدىنى شۋاق شاشسا ەلىڭدە،

قازىر ءتورت مىڭ ءدىن بولشەگى يە بولدى سەنىمگە.

ۇلتتى جويار بۇل ەكى ءىستىڭ ساۋلەلەنىپ استارى،

جۇرت ەرلىك پەن ساتقىندىقتى شاتاستىرا باستادى.

ماڭگۇرتتىكتەن باقىت تاپتى ۇلتسىز، رۋحسىز كوپ قۇلدار...

ۇلتىن، ءتىلىن سۇيمەگەننىڭ بارلىعى دا ساتقىندار!

- مۇحتار اعا امانسىز با؟ بiزدi تولعاندىرىپ جۇرگەن سۇراق: شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكiمi ساپارباەۆ بەردiبەك سوڭعى ز جىلدا 30 اۋىلداعى قازاق مەكتەپتەرiن جاپقىزىپ تاستادى، تيiمسiز دەپ. سونىمەن كاتار، 27 اۋىلداعى قازاق مەكتەپتەرiن باستاۋىش، 9 جىلدىققا كۇشتەپ اۋىستىرتتى. وسى اۋىلدار جابىلىپ اۋىل تۇرعىندارى توز-توز بولىپ باسقا اۋىلدار مەن قالالاردا ءۇيسiز ءجۇر! كەيبiرەۋلەرi ەرiكسiز بالالارىن ورىس مەكتەبiنە بەردi. مiنە، ءوزi قازاق، بiراق قازاق مەكتەپتەرiن جاباتىن، قىسقارتاتىن اكiمدەرگە كانداي شارا قولدانۋعا بولادى؟ بۇرىن شىعىس قازاقستاندا ورىس اكiمدەر بولعاندا ونداي بولماگان.

سەرiك.

- مەن بەردىبەكتى ءبىرشاما بىلەمىن. ول وزگە بيلىكتەگىلەرمەن سالىستىرمالى تۇردە العاندا قازاقىلىعى باسىم جىگىت. سوندىقتان ول مۇنداي قادامعا سانالى تۇردە باردى دەپ ويلامايمىن. بۇدان بىلاي، ونىڭ بۇل شارالارىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، راس-وتىرىگىن جان-جاقتى زەرتتەپ، باقىلاۋدا ۇستايتىن بولامىن...

- شاحانوۆشىرىل! مويىنداۋ كەرەك، ءىس-ارەكەتىڭىز ۇلتتىڭ بولاشعىنا الاڭداۋ! دەگەنمەن، ايعايمەن ءىس بىتپەيتىنى بارشامىزعا بەلگىلى. ءوزىڭىزدى قولدايتىن قازاقتىڭ قالتالى جىگىتتەرى دە كوپ. نەگە سونى دۇرىس باعىتتا پايدالانىپ، ايتىپ جۇرگەندەرىڭىزدى جۇزەگە اسىرمايسىز؟

- قالتالىلار نەگىزىنەن بىزدەن قاشادى. بيلىكتەگىلەرگە قىرىن كەلىپ قالامىز با دەپ قورقاتىن بولۋلارى كەرەك...

- الدىمەن اللادان مۇحتار اعامىزعا مىقتى دەنساۋلىق، قاجىماس قايرات جانە مۇقالماس جىگەر تىلەيمىن. ۇلتىمىز ءۇشىن جاساپ جاتقان ەڭبەگى جەمىستى بولسىن! ەندى كوكەيدە جۇرگەن سۇراقتارعا مۇحتار اعامىزدىڭ جاۋابىن، كوزقاراسىن ءوز اۋزىنان ەستىسەم دەپ قويىپ وتىرمىن:

1) كەدەندىك وداقق قۇرۋعا حالىق ىشتەي قارسى ەكەنى بەلگىلى، بىراق بيلىك حالىقتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان وسىنداي ءتيىمسىز شارتتارعا قول قويىپ جاتىر. بيلىكتىڭ تۇپكى ويلاعانى نە؟

2) قازاقستاندا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ءتول ءتىلى مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرىلۋىن حالىق قالاپ وتىر. بىراق بيلىك ونى ورىنداۋ تۇرماق، تالقىعا سالۋعا دا قارسى. نەلىكتەن؟

3) قازىرگى تاڭدا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ تۇگەلگە جۋىعى لاتىن الىپبيىنە كوشىپ ۇلگەردى. ءبىزدىڭ مەملەكەت لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە دايىن با؟ ەگەر كوشەر بولساق ونىڭ بىزگە تيگىزەر پايداسى مەن زيانى قانداي بولماق؟

4) بۇگىنگى عاسىردا الەم ەلدەرى ساياسي ۇستانىمدارى بويىنشا بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ وتىرعاندىعى،بىرنەشە ايماقتىق ىقپال ەتۋشى مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسقانى بەلگىلى. وسى ورايدا ءبىز حالىقارالىق ارەنادا رەسەي مەن وداقتاس بولعانىمىز دۇرىس پا نەمەسە اقش، ەۋروپا وداعى، قىتاي ت.ب قاتىناسقا باسىمدىق بەرگەنىمىز دۇرىس پا؟

5) قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك نەمەسە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولۋىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟

6) جوعارىداعى 1,2 سۇراقتارىمدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ويىڭىزشا حالىق نە ىستەۋى كەرەك؟

الدىن الا راحمەت!

اسىلبەك سۇلەيمەنوۆ.

- ءبىز كەدەندىك وداق تۋرالى وسىعان دەيىن دە ماسەلە كوتەرگەنبىز. كەدەندىك وداق - ەۋرازيالىق وداقتىڭ العاشقى باسپالداعى. سوندىقتان ءبىز بۇعان تۇبەگەيلى قارسىمىز. ءوز تاۋەلسىزدىگىن قادىر تۇتاتىن ءار ادام ءبىزدى قولدايدى دەپ سەنەمىن. ال، لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە ءالى ەرتە. بۇگىنگى تاڭدا حالقىمىزدىڭ 60 پايىزعا جۋىعى ءوز انا تىلىندە وقي المايدى، جازا المايدى. ەگەر لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، بۇگىندە، ە ارى ەمەس، ە بەرى ەمەس «شالاقازاق» اتانىپ جۇرگەن كوسموپوليتتەردىڭ ءبارى اشىق تۇردە ورىس مۇددەسىنە بەت بۇرادى. ۇلت ەكىگە بولىنەدى. بۇل قازاق ۇلتى ءۇشىن مۇلدە ءتيىمسىز.

- 14 پىكىرشى: سىزگە مەن "سامودۋر" دەگەن باعا بەرگەن ەدىم، وسىمەن كەلىسەسىز بە؟

14 پىكىرشىنىڭ ءسوزىن بىرەۋدەن ەستىدىم بە الدە وقىدىم با، ايتەۋىر، وسى ءسوزدىڭ اۆتورىن ەسكە تۇسىرە الماي وتىرعانىم؟

- ماعان وسىنداي كىنا ارتۋشى ادامنىڭ كىم ەكەنىن ايقىن ءبىلىپ وتىرمىن. ول ادامعا ايتارىم: ناعىز «س» سونىڭ ءوزى شىعار. تاعى دا ءبىراز شىداساق، ول ءوز بەتپەردەسىن ءوزى سىپىرادى...

- مۇحتار اعا، سىزىڭشە پەزيدەنىتكە "باسىن قازاقشا باستاپ، سوڭىن ورىسشا جالعاپ، مەلەكەتتىك ءتىلدى قورلاۋدى قوي، قويماساڭ، قازاق مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنىتتىك ورىنتاعىن بوسات!" دەپ ايتا الاتىن كۇن تۋا ما؟ تۋادى دەسەڭىز قاي كەزەڭدە؟ تۋمايدى دەسەڭىز، نەگە تۋمايدى؟

جولباسار. د.

- ەشكىم ماڭگىلىك ەمەس. وسىنداي پىكىردى اشىق ايتاتىن كەزەڭ ەندى كەلگەن سياقتى...

- اسسالاۋماعالايكۋم مۇحتار اعا! اللا ءسىزدىڭ دەنىڭىزگە ساۋلىق، قۋات بەرسىن! مەنىڭ ايتپاعىم ءتىلدىڭ زارى، جارتاسقا ايقايلاعان جاڭعىرىق سەكىلدى بولىپ قالعانى اششى دا بولسا شىندىق، مەنىڭ بىرنەشە ساۋالىم بار:

1)  سىز ءوزىڭىزدى اقىنمىن دەپ ەسەپتەيسىز بە، ساياساتكەرمىن دەپ سانايسىز با؟

2) ەگەر اقىنمىن دەپ ساناساڭىز سوڭعى جىلداردا قانداي جىرلارىڭىز جارىق كوردى (مىسالى، تاناگوز، وتىرار، نارىنقۇم زاۋالى، عاشىقتىق عالاماتى سەكىلدى) مەن ءسىزدىڭ جىرلارىڭىزدى بالا كەزدەن جاتقا وقىدىم تەك، وسى سوڭعى كەزدەرى جازعاندارىڭىزدى بىرىنەن-ءبىرى ايىرعىسىز، كونەرگەن سول قويىرتپاق تىرشىلىك قانا جانە ەش تارتىمى جوق. قاتتى ايتسام كەشىرىم وتىنەمىن. بىراق مەن ءسىزدىڭ شىنايى ءمولدىر جىرلارىڭىزدى كۇتىپ ءجۇرمىن.

ءىنىڭىز رولان

- قاراعىم، مەن سەنىڭ سىنشىلىق قارىمىڭدى ونشا قۋاتتاي قويمايمىن. كوڭىلىڭدە بىزگە دەگەن شامالى قىجىل بار سياقتى. جالپى، اقىندىق پەن ازاماتتىقتى ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. راس، ءشوپتى دە، شوڭگەنى دە ولەڭ ەتىپ قۇراي بەرۋگە بولادى. بىراق ودان كىم نە ۇتپاق. مەن ءوز باسىم كەيىنگى ون جىلدا قازاقستان ەمەس، جالپى الەمدىك دەڭگەيدە ءجونى ءتۇزۋ ءبىر ولەڭ وقىعان ەمەسپىن. ماسەلە ۇيقاستا، ويناقى سوزدە ەمەس، ايتار ويدا. ەگەر مەنمىن دەپ كەۋدەسىن سوعىپ جۇرگەن اقىنداردىڭ ولەڭىن وزگە تىلگە اۋدارساڭ، ءىلىپ الار ءبىر وي تاپپايسىڭ. سوندىقتان سەنىڭ مەنىڭ ولەڭدەرىمە قايتادان نازار سالعانىڭ ءجون. ويتكەنى سەن ۇناتپاعان ولەڭدەردى قانشاما ەل ءوز وقۋلىقتارىنا ەنگىزىپ، جاپونيا، پاكىستان، گەرمانيا سياقتى ەلدەر مەنىمەن ارنايى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ماراپاتتارىن تابىس ەتكەن. ءتىپتى، مەنىڭ شىعارمالارىمدى يۋنەسكو-نىڭ ءوزى ەكى دۇركىن قاراعان. مۇنداي قۇرمەتكە قازىرگى كوزى ءتىرى اقىنداردىڭ ەشقايسىسى دا قول جەتكىزگەن ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا ءوز باسىم شىندىعىن جوعالتىپ العان ادامداردى اقىن دەپ تە، جازۋشى دەپ تە، عالىم دەپ تە، ءتىپتى ساياساتكەر دەپ تە ەسەپتەمەيمىن. سوندىقتان وسى مۇددەگە اۋىر بولسا دا، اششى جاۋاپ بەرگەن «اقىندىقتىڭ مىندەتى مەن ازابى جانە قازىرگى كەزەڭدەگى اقىندىق، ازاماتتىق ۇستانىمىم» دەگەن ولەڭىمنىڭ ءۇزىندىسىن نازارىڭا ۇسىنعىم كەلەدى:

ولەڭ قۇراۋ - اقىندىقتىڭ كوپ قىرىنىڭ ءبىر ءتۇرى.

تەك سول ءۇشىن ونى ارداقتاۋ، جونسىزدەۋ ءھام كۇلكىلى.

ءداۋىرى مەن بيلىگىنە سانالعانمەن الىمدى،

ۇلتىن ساتقان اقىندار بار، بىراق جىرى دارىندى...

ەرلىگى جوق، ەلدىگى جوق، اۋزى عانا بەلسەنەر،

سوزدەن ءىسى الشاق جاتسا، وعان قالاي ەل سەنەر؟

نەگە بۇگىن ۇلت مۇددەسى ناۋقاس جانداي تەڭسەلەر؟..

مۇنداي شاقتا اقىندىق كۇش تەك شىندىقپەن

ولشەنەر.

 

ناعىز اقىن ءار كەزەڭدە ءوزىن قاعىپ ۇلەستەن،

ۇلتتىق رۋحي مۇددە شىڭى - شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن.

شىندىق كاۋسار اقىندىققا بولۋ كەرەك اسىل ءان،

شىندىقتى ايتىپ ەر ماحامبەت ايىرىلعان باسىنان.

«اقىندار از سىن ساعاتتا سوزدەن ءىسى زورايعان»،

دەسەكتاعى «اباي قاشان جول ىزدەپتى وڭايدان؟»

ەل، ۇلت جايلى سىرلارىمەن،

جىرى بيىك تۇرعانىمەن،

ءىسى ءۇشىن مەن ماحامبەتتى بيىك قويام ابايدان!

بۇل ادامدىق ۇستانىمىم قالىپتاسقان تالايدان.

 

كىم تانىسا ماحامبەتتى شىندىعىنان تانىسىن.

حالقىن مۇڭعا قالدىرعانمەن،

ساتقىنعا باس الدىرعانمەن،

ەڭكەيتپەستەن ساقتاي ءبىلدى ول ۇلتىنىڭ ءور نامىسىن.

جۇرت سوندىقتان ءپىر تۇتادى ماحامبەتتەي ارىسىن!..

...................................................................................

كۇرەس ءالى ءجۇرىپ جاتىر شىندىق ءۇشىن، ار ءۇشىن...

 

شىندىعى جوق پەندەلەردى باسار ۋاقىت كوشكىنى.

داڭققا مويىن سوزعانىمەن،

توم-توم ولەڭ جازعانىمەن،

شىندىعى ولگەن اقىنداردىڭ اقىن ەمەس ەشبىرى!

شىندىعى ولگەن مىنەزسىزدىك بولماق كىمنىڭ ماقتانى؟

قازىر بارلىق سالالاردى مىنەزسىزدەر قاپتادى.

باسشىلارعا جاعىمپازدىق بۇل كەزەڭدە دارا كۇش،

سودان اقىنسىماقتاردىڭ كوبى «تۋفلي جالاعىش».

 

شىنشىل اقىن بولۋ دەگەن - ازاپتىڭ ەڭ ازابى،

سول ازاپقا توزە ءبىلۋ - عاجاپتىڭ ەڭ عاجابى.

 

سوڭعى ون جىلدا ءوز تىلىمدە، وي-سانامدا جاڭعىرار،

ءبىر جاقسى ولەڭ وقىماپپىن ءوزىمدى تاڭ قالدىرار.

قانشاما جىر جاڭالىقسىز، تۇيسىگى جوق، الدى بار،

ءسوز تىركەسى نەگىزىندە تەك ۇيقاسى ءسان قۇرار.

اقىندىق كۇش - ايتىلماعان وي-سەزىمدەر جيىنى،

ول بيىكتەن بوي كورسەتۋ - قيىننىڭ ەڭ قيىنى!

 

باستى ماقسات - ءوز حالقىڭنىڭ سان عاسىرلىق اعىسىن،

جەڭىسى مەن جەڭىلىسىن، ءتىلىن، رۋحىن، نامىسىن،

جۇرەگىڭنىڭ ساناسىنان، ەلەگىنەن وتكىزۋ،

جانە ونىڭ قاسىرەتىن،

ۇلتقا، تىلگە باس يەتىن،

قالىڭ ەلگە جىرمەن، ىسپەن، مىنەزىڭمەن جەتكىزۋ.

جەتكىزە الماي دىرىلدەسەڭ... ول - شوشىنۋ، توسىلۋ،

ۇركەكتەردىڭ، قورقاقتاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ.

وندايلاردىڭ ماڭدايىنا ماڭگىلىككە سور قاتقان،

ەشقاشاندا شىنشىل اقىن شىققان ەمەس قورقاقتان!

 

ال ءبىز بولساق ءتىلدى قورعاپ، رۋحتى قولداپ وتاندىق،

تىلدەن قاشقان قۇلىقسىزعا،

كوسموپوليت ۇلتسىزعا،

ەلدەن ەرەك «اسىرە ۇلتشىل»، «حالىق جاۋى» اتاندىق.

 

اقىنعا ەگەر رۋحىنا ساي كۇرەسكەرلىك قونباسا،

ودان ۇلكەن ءورىس كۇتۋ، جەڭىس كۇتۋ دالباسا!

- قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ باسى قوسىلىپ، قوعام ولاردىڭ ورەلi دە باتىل iستەرiنە كۋا بولا باستايتىن كەز قاشان كەلەدi? قازاق ۇلتشىلدارىن توپتاستىرا الاتىن تۇلعالىق قاسيەتكە يە دەپ كiمدi ايتار ەدiڭiز؟

- 22-قىركۇيەك كۇنى، ساعات 15.00-دە «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ ارقاسىنداعى الاڭدا وتەتىن «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىنا كەلىڭىز. سوندا  تۇلعالى ازاماتتاردىڭ بىرقاتارىمەن تانىسا الاسىز.

- اسسالاۋماعالەيكۋم مۇحتار اعا !

...قازاقستاندا ءسوز ەركىندىگى، وي ەركىندىگى جوق ەمەس، بار ! وپپوزيتسيا وكىلدەرى مينيستر-اكىمىڭ تۇرماق، ارداقتى پرەزيدەنتىمىزدى دە نەبىر جالا سوزدەرمەن قارالاپ، اۋىزىنا كەلگەنىن قۇسىپ جۇرگەنىن وتكەن سايلاۋدا ەل بولىپ تاماشالادىق. بىراق سولاي بولا تۇرا، حالىقتىڭ قولىندا بيلىك جوق ! «ايتا ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەمەكشى، ۇلت زيالىلارى وزدەرىنىڭ مىنبەرلەردەن ايتقان يدەيا، ويلارىن جۇزەگە اسىراتىن قولدارىنداعى تەتىگى جوق، سوزدەرىن وتكىزەتىندەي قابىلەت-قاۋقارى جوق. نەگە؟ سەبەبى، ساياسي ساحنادا سىزدەرمەن ەشكىم ساناسپايدى! نەگە ساناسپايدى؟ سەبەبى ارتتارىڭىزدان ەرگەن قالىڭ ورمان حالىق جوق! ارقا سۇيەر جۋاندار جوق! وسى ورايدا مىنانداي سۇراق تۋىنداپ وتىر:

1-سۇراق: ءبىزدىڭ ۇلتجاندى اتقامىنەر اعالارىمىز قۇر سوزدەن جالىققان جوق پا؟ ۇرپاق ءۇشىن، ەل ءۇشىن بىرىگىپ ساياسي كۇش (پارتيا) نەگە جاساقتالمايدى؟ ءبىر بىرىنە شەكەدەن قاراپ، مەنسىنبەۋدەن، توڭمويىن، وركوكىرەك، تاكاپپارلىقتان شەكەلەرىنە ءمۇيىز شىقسا باياعىدا قاراعايداي بولارىن نەگە ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنە الماي ءجۇر زيالىلارىمىز؟

2-سۇراق: كورگەن تۇيگەنى مول ازاماتسىز. سىزگە قازاقستان ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەردىڭ الدىندا تۇرعانداي بولىپ كورىنبەيدى مە؟

3- سۇراق: وتكەندە تۇركياعا بارىپسىز. تەلەارناعا بەرگەن سۇحباتىڭىزدى كوردىك. ۇنادى. "كوسىلىپ" سولەپسىز.

وسى ساپارىڭىزدان نە ءتۇيدىڭىز؟ تۇرىك ەلىنىڭ نەسىنەن جيرەنىپ، نەسىنەن ۇيرەنۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

راحمەت!

- «بيلىك سىزدەرمەن ساناسپايدى، سوندىقتان كۇرەسۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن سياقتى پىكىرلەرمەن كەلىسپەيمىن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بيلىك ءبىزدىڭ ءار قادامىمىزدى، ءار ءىس-ارەكەتىمىزدى باقىلاپ وتىرادى. ساناپاسا بۇلاي ەتپەگەن بولار ەدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىز «قازاقستاندىق ۇلتتى» توقتاتىپ «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا تۇزەتۋ ەنگىزۋگە قول جەتكىزدىك. ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ورىستەتۋ تۇرعىسىندا بيلىك قولعا الىپ وتىرعان باعدارلامالارعا ءبىز ءوز تاراپىمىزدان وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزدىك. بۇدان باسقا دا بيلىككە ناقتىلى تالاپتار قويۋمەن كەلەمىز. مۇنىڭ ءبارى كۇرەستىڭ ناتيجەسى. راس، زيالىلار ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارمايدى، باستارى بىرىكپەيدى دەگەن ويمەن كەلىسەمىن. وكىنىشكە قاراي، بۇل ءبىزدىڭ سورىمىز بولىپ تۇر. انشەيىندە باتىر، ال ىسكە كەلگەندە ۇستەلدىڭ استىنا كىرىپ كەتەتىندەر قاتارى ازايماۋدا. تۇرىكتەرگە كەلسەك... ولاردىڭ باۋىرلاس ەل ەكەندىگىن، بىزگە بۇيرەكتەرى بۇرىپ تۇراتىندىقتارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق ولاردا دا رەسەيلىك كوزقاراس، رەسەيلىك پيعىل بايقالادى. ولار دا قاراماعىنداعى از ۇلتتاردى جانە ولاردىڭ ءتىلىن جويىپ، تۇگەل تۇركىلەندىرۋ يدەياسىن ۇستاپ وتىر. ءبىز مۇنداي قاداممەن كەلىسپەيمىز. بۇل تۇرعىداعى ويلارىمدى تەلەارنا مەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ولاردىڭ وزدەرىنە دە اشىق ايتتىم...

-  مۇحتار اعا -وۆتان قاشان قۇتىلاسىز. 500 تەڭگە عانا كەتەدى جانە 2-3 ساعات ۋاقىت

-  جۇرتتىڭ ءبارى بىلە بەرمەيتىن ءبىر ماسەلە بار. ادامنىڭ اتى-ءجونى وزگەرەر بولسا، ونىڭ تاعدىرى دا ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىرايدى ەكەن. ءوزىم ەرەكشە سەنىممەن قارايتىن ءبىر كورىپكەل ادامدى بىلەمىن. ونىڭ ايتۋىنشا، ەگەر تەگىمدى وزگەرتەتىن بولسام، تاعدىرىم كەرى قۇلدىراۋعا دۋشار بولاتىن سياقتى... ەكىنشىدەن، مەنىڭ شىعارمالارىم دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەلۋدەن استام تىلدەرىندە جارىق كورگەن. ياعني، شەتەلدىك وقىرماندار شاتاسادى. بىراق مەنى تەجەپ كەلە جاتقان ءبىرىنشى ماسەلە. ايتپەسە، مەنىڭ ۇلتشىلدىعىم وسى قاراپايىم شارۋاعا جەتپەي جاتىر دەپ كىم ايتا الادى؟

-  اسسالاۋماعالەيكۋم مۇحتار شاحانوۆ!

كەزىندە د.قوناەۆ "پتۋشنيكتەن نە كۇتۋگە بولادى؟" دەپ قازىرگى پرەزيدەنتىمىزدەن جەرىنىپ كۇيزەلگەن ەكەن، سول سياقتى "تراكتورشىدان نە شىعادى؟" دەپ ءسىزدىڭ ساۋاتسىزدىڭىزدى بەتىڭىزگە باسقاندارعا نە ايتاسىز؟

ءسىزدىڭ ماحاببات تۋرالى ولەڭدەرىڭىزگە تالاس جوق، جاقسى تۋىندىلار، ال ەندى وكىنىشكە قاراي، ساياساتقا كەلگەندە ءسىزدىڭ تاقپاقتارىڭىز ءتورت اياعىنان بىردەي اقساپ، تىم ساۋاتسىز جازىلاتىنىن ءوزىڭىز بىلەسىز بە؟

ديماش

- ماحابباتتان وزگە تاقىرىپتارعا ارنالعان ولەڭدەرىڭىز ساۋاتسىز دەگەن پىكىرگە كەلىسە المايمىن. كەيبىر ادەبيەت سىنشىلارى ء"تىل، ۇلت جانە بۇگىنگى ساياسي تاقىرىپتارعا شاحانوۆتاي جەرىنە جەتكىزە ايتقان اقىن جوق" دەگەن وي ايتىپتى. ەگەر، ءسىز مەنىڭ "تىلسىزدەندىرۋ اناتومياسى" اتتى 19 بولىمنەن تۇراتىن ەسسە-پوەمامدى وقىساڭىز، مۇنداي پىكىر بىلدىرمەس ەدىڭىز. مەيلى، اركىم ارقيلى پىكىر ايتۋعا ەرىكتى عوي.

- مۇحتار اعا! ءسىزدى ۇلتىم دەپ، ەلىم دەپ جۇرگەن ازامات رەتىندە بىلەمىن. بىراق 2011-دىڭ جەلتوقسانىنىندا جەلتوقسان وقيعاسى قايتالانىپ جاڭا-وزەندىك باۋىرلاردىڭ قانى توگىلىپ جاتقاندا، اقتاۋ قالاسىنىڭ حالقى 3 كۇن سول توگىلگەن قاننىڭ وتەمىن سۇراپ جۇمىلا الاڭعا شىققاندا، ۇلت ليدەرى رەتىندە ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزدى تالاپ ەتتى، ارقا سۇيەر ازامات، ۇلت نامىسىن تاپتاتپايتىن تۇلعا دەپ سىزگە سەنىپ ءسىزدى كۇتتى. سول كەزدە حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەمەك تۇگىلى، قارا كورسەتكەن جوقسىز. سوندا سىزگە بيلىكتەن، كۇشتى قۇرىلىمداردان تەجەۋ بولدىما، الدە...

- مۇسىلماندىق ۇستانىم بويىنشا عايبات سويلەۋ - ۇلكەن كۇنا. ءسىز مەنىڭ جاڭاوزەن تۋرالى كوزقاراسىمدى بىلە تۇرا ادەيى اڭقاۋسي سويلەپ، ماعان كىنا ارتقىڭىز كەلەتىن سياقتى. بولماسا مەنىڭ جاڭاوزەنگە بارعاندىعىم جانە العاشقى كۇنى-اق «رۋحانيات» پارتياسى اتىنان بيلىكتى كىنالاپ مالىمدەمە جاساعانىم، ودان كەيىنگى كوزقاراستارىم مەن پىكىرلەرىم ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كوردى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، مەنىڭ جاڭاوزەنگە بارعاندىعىم ءۇشىن «رۋحانيات» پارتياسىن سايلاۋدان الىپ تاستادى. بۇل تۇرعىداعى كۇرەس ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. سوندىقتان ءمان-جايعا قانىقپاي جاتىپ عايبات سويلەۋگە بارىسپاعانىمىز ءجون...

- مۇحتار اعا، ءسىز جاقىندا ۇرىمشىدە بولىپ كەلدىڭىز، ول جاقتاعى باۋىرلارىمىز تۋرالى قانداي وي ايتاسىز؟

- مەن شەتتە جۇرگەن اعايىنداردىڭ ىشىندە قىتايداعى باۋىرلارىما ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايمىن. ويتكەنى ولار ۇلتىمىزدىڭ بارلىق قۇندىلىقتارىن: ءتىلىن، ءدىلىن، سالت-ءداستۇرىن تازا قالپىندا ساقتاپ قالعان. ولاردىڭ بۇگىنگى بىزدەگى جاعدايدى بەس ساۋساقتارىنداي ءبىلىپ وتىرعاندىعى مەنى قايران قالدىردى. قىتايداعى قازاقتار اراسىنان مەنىڭ جاتقا بىلمەيتىن ادام تابۋ قيىن سياقتى. شىعارماشىلىعىما ىنتى-شىنتىمەن قۇلاعان باۋىرمالدىق كوزقاراستى ءوز ەلىمنەن از كەزدەستىردىم...

- اسا قۇرمەتتى  مۇحتار اعا، قازىر بالاباقشالارعا ورىس تىلىمەن بىرگە ەندى اعىلشىن جانە قىتاي تىلدەرى ەنە باستادى. ەلىمىز قازىر وزگە ءتىلدى ۇيرەنسەك داميمىز دەگەن ۇستانىمعا تاستاي بەكىنگەن كورىنەدى. تاريحتا وزگە ءتىلدى جاپپاي ۇيرەنۋ ارقىلى دامىعان ەل بار ما؟ قازاق تىلىنەن قۇتىلۋدىڭ مىڭ سان قۋلىعىن ويلاستىرعان قازاقتى جەك كورۋشىلدىك اۋرۋى مەڭدەگەن سوڭ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى قازاق ءتىلدى قازاقستان بولا الا ما؟ ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە، حالقىمىزدا دا سونداي الەۋەت بار ما؟ ال بار بولسا ونىڭ ىقپالى قايدا؟ جوق بولسا، ءبىز نەسىنە تىراشتانامىز؟ اۋىزبىرلىك تىلدەن باستالادى دەگەندى اتامىز ايتتى دەي تۇرا ەكىنشى ءتىلدىڭ، ءتىپتى ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ءتىلدىڭ سەسى بىلىنە باستادى جانە بۇل بوگدە، بوتەن تىلدەردىڭ ارتىندا كۇشتى مەملەكەتتەر تۇر، سۇيەنگەن يەسى كۇشتى. ال قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستاندا سۇيەنەر يەسى بولماسا، ونىڭ بولاشاعى جويىلۋعا ازىرلىك كورۋ ەمەس پە! ءسىزدىڭ بۇل ماسەلەلەرگە قارسى قانداي جاڭا يدەيا ۇسىناسىز؟ ۇلتىمىزعا ءوز تىلىندە ءتىلىپ سويلەيتىن كۇش بىتىرەتىن، وزگەنىكىن ۇيرەنسە دە، ءوز تىلىندە قالاتىن قازاق بولۋدىڭ بىرەگەي جولى بار ما؟ الەمدە بارلىق ەل ءوز ءتىلى ءۇشىن كۇرەسۋدە. ءبىز دە سولاي. دەگەنمەن كۇشتىلەر كۇپيىپ، ءبىز سەكىلدى قارىمى ءالسىز، وزىنە سەنىمى جوق، بەيشارالىقتى مىندەتتەپ العان، وزگەنىكىن زور، وزىنىكىن قور كورەتىن حالىقتار وسىناۋ ۇزىلگەلى تۇرعان ءجىپتى قانشا عاسىرعا دەيىن جالعاي الادى؟ ەلىمىزدىڭ قازاق ءتىلدى قازاقستان بولۋى تۋرالى ءۇمىت وتىن ۇرلەۋگە ءبىزدىڭ قاقىمىز بەن دارمەنىمىز قانشالىق؟ ماڭگۇرتتەردىڭ تايراڭىنا توسقاۋىل جول بار ما؟ وي بولىسسەڭىز.

اساۋتارپاڭ

- بۇل سۇراققا مەن جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. ال "ماڭگۇرتتەردىڭ تايراڭىنا توسقاۋىل جول بار ما؟" دەگەن سۇراعىڭىزعا كەلسەك، سورىمىزعا قاراي، ماڭگۇرتتەردەن قۇرالعان ۇلكەن توپ قازىر ءبىزدى باسقارىپ وتىر. قازىرگى بيلىك تۇرعاندا بۇلارعا قارسى كۇرەسەر دارمەن جوق...

- قازاق دياسپوراسىن قازاقستانعا تارتاتىن ەڭ كۇشتى "ماگنيت" - قازاقستاننىڭ شىنايى دا تولىق تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلت رۋحى (سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاق ءتىلى) مارتەبەسىنىڭ مىقتاپ كوتەرىلۋى دەگەندى قۇپتايسىز با؟ قازىردە تاۋەلسىزدىكتىڭ جار الدىندا تۇرعانى مەن قازاق ءتىلىن مارتەبەلەۋدىڭ سيىر قۇيمىشاقتاپ باراتقانىنا شە؟

ورالمان №1

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- شاحانوۆ مىرزا!

ءسىزدى بۇعان دەيىن وڭتۇستىك باستىقتاردان گورى كىشى باتىستىق جوعارى لاۋازىمدىلار ا.مۋسينمەن، ءا.كەكىلباەۆپەن، ز.كاماليدەنوۆپەن، م.تاجينمەن، ت.جۇكەەۆپەن، ي.تاسماعامبەتوۆپەن، ن.بالعىمباەۆپەن، ر.شىرداباەۆپەن، ع.الدامجاروۆپەن، س.تۇگەلباەۆپەن، ق.جاقىپوۆپەن، ق.كوشەرباەۆپەن، ل.قيىنوۆپەن، ە.يمانتاەۆپەن، ە.ساعىندىقوۆپەن، ب.ىزمۇحامبەتوۆپەن، س.نوكينمەن، ب.قۋاندىقوۆپەن، ب.رىسقاليەۆپەن، ا.جۇماعاليەۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى، ءالى جالعاستىرىپ كەلەدى دەگەن اڭگىمە بار. نەلىكتەن ەكەنىن ايتا الاسىز با؟

- مەن كەزىندە قازاقستاننىڭ قىرعىزستانداعى ەلشىسى بولىپ ون جىلداي قىزمەت اتقاردىم. كەيىننەن پارلامەنت دەپۋتاتى دا بولدىم. بىراق ەشقاشان دا جەپۋتات بولعان ەمەسپىن. جوعارىداعى اتتارى اتالعان ازاماتتاردىڭ ەداۋىر بولىگىمەن كەزدەسكەنىم راس. كەيبىرەۋلەرىمەن مۇلدە كەرەعار پىكىردەمىن. ويتكەنى مەنىڭ ۇستانىمىم باسقاشا...

- حالىق رۋحى پارتياسىن جاستاردىڭ باسقارۋىنا بەرە مە ەدىڭىز؟ايتپەسە، باسقا وپپوزيتسيالىق پارتيالاردان قايران قالمادى. جاستىڭ اتى جاس قوي.

- بۇل سۇراققا دا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- قازاق قوعامىنىڭ باستى ماسەلەلەرى نە؟ جانە ولاردى شەشۋ جولدارى سىزشە قالاي؟

ساياسي جانە الەمەتتىك ەكونوميكالىق جاعدايعا باعاڭىز قانداي؟

- ەڭ باستى ماسەلە - ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الماۋىمىز. قوعامىمىزداعى نەگىزگى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءبارى سوعان بايلانىستى تۋىندايدى. ەلىمىزدە قازىر دەموكراتيا ەمەس، جەموكراتيا ۇستەمدىك قۇرعان. وسى پروبلەماعا بايلانىمتى جازىلعان ءبىر ولەڭىمدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنايىن:

قازاقستان الپاۋىتتارىنىڭ اراب بايلارىنان

ايىرماشىلىعى نەدە؟

«جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان زاڭگەر قامىسباي بەسىنبەرگەنۇلىنىڭ «باس-باسىنا كەتكەن بيلىكتى تۇبىرىمەن كۇرەپ تاستاۋ كەرەك» (18 قاڭتار 2011 ج) اتتى ماقالاسىنىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا نازار اۋدارالىق:

«قازبا بايلىقتار كولەمىنىڭ مولدىعى جاعىنان قازاقستان الەمدەگى ەڭ باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ماسەلەن قورعاسىن، تسينك، باريت حروم رۋدالارىنىڭ كوپتىگى جاعىنان ءبىز بۇكىل الەمدە ءبىرىنشى ورىن، ۋران، مارگانەتس، كۇمىستەن ەكىنشى ورىن، مىس قورىنىڭ مولدىعى تۇرعىسىنان ءۇشىنشى ورىن، كوبالت، قارا مەتالل - تەمىر رۋدالارىنان بەسىنشى ورىن، فوسفوريت پەن كومىر قورى بويىنشا التىنشى ورىن، مۇناي قورىنىڭ كوپتىگى جاعىنان جەتىنشى ورىن الادى ەكەنبىز. ال، التىننان الدەنەشە ەسە قىمباتقا باعالاناتىن، الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە كەزدەسپەيتىن وسمي جانە رەني اتتى بايلىقتار تەك قازاقستاندا عانا بار ەكەنى قۇدايدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قاراسقانى ەمەس پە؟ بۇل رۋدانىڭ ءبىر گرامى جابىق كوتەرمە ساۋدا ورىندارىندا 100 مىڭ اقش دوللارىنا باعالاناتىن كورىنەدى». «وسىنداي ۇشان-تەڭىز بايلىقتاردا قاراپايىم حالىقتىڭ ۇلەسى بار ما؟» دەگەن سۇراق ىلعي دا الدىمىزدى كەس-كەستەيدى.

مۇناي قورى جاعىنان كۇللى الەمدە جەتىنشى ورىن يەلەنەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىن مۇنايلى اراب مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرار بولساق، تىم قۇرىعاندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە حالىققا مەديتسينالىق كومەكتى، جوعارعى جانە ارناۋلى ورتا وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋدى تەگىن ەتۋ مۇمكىندىگى باياعىدا-اق تۋعانىن ەسكەرمەۋ ادىلەتسىزدىك ەكەنى داۋسىز.

* * *

سوڭعى 10 جىلدا... زەينەتاقىنىڭ ورتاشا مولشەرى 6 ەسە  ءوستى.

 

ن.نازارباەۆ

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىندا

سويلەگەن سوزىنەن

«ەگەمەن قازاقستان» 26 مامىر 2011 ج.

 

سوڭعى ون جىلدا ەلىمىزدە ورگە باسقان ورەلى

ءبىر زور ءىس بار. ول - «تج»-لىق، «تۋفلي جالاۋ» ونەرى.

جاعىمپازدار جارىسىندا بيلىك شەكسىز قۇپتاعان،

ءبىز دارا شىڭ يەلەندىك بۇرىن ەشكىم شىقپاعان.

بۇل ونەردە ءبىز وزگەشە، ەلدەن-ەرەك جاڭعىردىق،

ءتىپتى تۇرىكمەنباشىنى دا جارتى جولدا قالدىردىق.

 

تۇرىكمەنباشى كەۋدە قاقسا ءوز ەلىنىڭ ىشىندە،

بوسپەلىكتى اينالدىردىق ءبىز الەمدىك پىشىنگە.

بيلىك ءسوزىن، بيلىك ءىسىن ايتساق ەلدىڭ پارقى دەپ،

«زەينەتكەردىڭ اقشاسىن ءبىز ءوسىرىپپىز التى رەت!»

سول «التى زور يگىلىكتى» ويعا بۇرساق باستاپقى،

قۇنى مىسىق تاماعىنىڭ باعاسىنان اسپاپتى.

 

ەگەر ءجونسىز ماقتانباۋدى ۇقساق بيلىك سالتى دەپ،

ەت پەن ءسۇتتىڭ قۇنى نەگە قىمباتتادى التى رەت؟

كەۋدە ۇرامىز يگى ىستەردە ءبىرىنشى ورىن الارداي،

وندا نەگە ءار اي سايىن قىمباتتاۋدا جانارماي؟

ءبىز شىعارار مۇناي اراب ەلدەرىنەن كەم ەمەس،

تىم قۇرىسا ءبىر ءىسىمىز نەگە ولارعا تەڭ ەمەس؟

 

ارابتاردىڭ بىزدەن بولەك ەلدىككە ءتىل قاتىسى.

نەگە ولاردا وقۋ تەگىن، تەگىن پاتەر اقىسى؟

ولار نەگە ءار سابيگە دوللار سىيلاپ جەتى مىڭ،

جەل وتىنە تاستامايدى قارتىن، جەسىر، جەتىمىن؟

الپىس ءتورت مىڭ دوللار الماق جاڭا

ۇيلەنگەن وتباسى.

نەگە ولاردا ۇلكەن بايلار يگى ىستەردىڭ جاقتاسى؟

بار عۇمىرى داڭعويلىققا بولعانىمەن اشىنا،

پاتەراقىن تەگىن ەتتى ءتىپتى تۇرىكمەنباشى دا.

 

ال بىزدەگى بوس ماقتانۋ، بوس كەۋدە ۇرۋ سورىڭ با؟

دارىن ەمەس، قارىن شىعىپ ەڭ نەگىزگى ورىنعا،

دەموكراتيا بۇل كۇندەرى «جەموكراتيا» تورىندا،

ەلىمىزدىڭ بار بايلىعى جيىرما ادامنىڭ قولىندا.

ءبىزدىڭ بايلار نەگە ساراڭ ءتىس سىندىرار تيىنعا،

ىزگىلىكتىڭ ۇشقىنى جوق نەگە ولاردىڭ ميىندا؟

 

ەلىمىزدىڭ «زور بايلىعىن» داستان ەتىپ تولعايمىز،

بايلىقتاعى جۇرت ۇلەسىن...

مۇلدە اۋىزعا المايمىز

تەك «تج»-لىق ونەرىندە شىرقاۋ كوككە سامعايمىز،

ناق وسىلاي كەتە بەرسەك ەل بوپ، ۇلت بوپ وڭبايمىز،

قۇلدىق سانا اياسىندا مايعا پىسكەن ناندايمىز...

ويلانالىق، ءبىز قاندايمىز، مىنەكەي ءبىز قاندايمىز؟

- قۇرمەتتى مۇحتار اعا!

قىتايلار قازىر جاپونمەن ارالعا تالاسىپ قۇتىرىنىپ جاتىر، ول ءاسىلى جاپون ارالى بولاتىن. كۇندەردىڭ ءبىرى قىتاي قازاقپەن بالقاشقا تالاسپاي ما؟ قىتاي تۋرالى ويىڭىز قالاي؟

- قىتاي ساياساتى دا، ەكونوميكاسى دا قالىپتاسقان بايىرعى مەملەكەت. ولاردان ۇيرەنەر ماسەلە جەتەرلىك. ماسەلەن، ولاردا جەكەلەگەن قالتالى بايلارعا بىرنەشە كەدەي وتباسىن، ءتىپتى، ءبىر اۋىلدى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاۋ، قارجىلاي كومەك كورسەتۋ مىندەتتەلگەن. مۇنداي ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ بىزدە جۇرناعى دا جوق.

- اسسالامۋالەيكۋم مۇحتار اعا!

يسلام ءسوتسياليزمى، ششۆەد ءسوتسياليزمى، لەنيندىك ءسوتسياليزمنىڭ جانە دالا دەموكراتياسىنىڭ قۇندىلىقتارىنان جيناقتاپ قازاق ءسوتسياليزىمىن قۇرساق دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ الدە سىزدىڭدە كوكەيىڭىزدى تەسكەن دۇنيە مە. اتام قازاق كاپيتاليست بولعان ەمەس.....

- ەگەر مەنىڭ كوكەيىمدى دۇنيە تەسسە، مەن بۇل كۇندە ساناۋلى قارجىلى الپاۋىتتاردىڭ ءبىرى بولار ەدىم. بىراق مەن ول جولدان سانالى تۇردە باس تارتتىم. مەن كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەردەن شامالى حابارىڭىز بولسا، ماعان مۇنداي ساۋال قويماعان بولار ەدىڭىز. جارايدى، بىزگە كىم نە دەمەي جاتىر... ال يزمدەرگە كەلسەك، كەزىندە ۇلى عالىم ا.ساحاروۆ ءسوتسياليزمنىڭ جاقسى جاقتارى مەن كاپيتاليزمنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن ۇيلەستىرىپ جاڭا قوعام قۇرايىق دەگەن ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي وعان ەشكىم قۇلاق اسپادى. بىراق، سول يدەيانى قىتايلار جۇزەگە اسىردى. قازىر جەمىسىن جەپ وتىر.

- مۇحتار اعا، مەنى كوپ تولعاندىراتىن 2015 جىلى قۇرىلاتىن ەۋرازيالىق وداق. وسى وداقتىڭ بىزگە نە كەرەگى بار؟ نە دۇنيەجۇزىندەگى جۇزدەگەن مەملەكەتتەر سياقتى ءوز الدىنا مەملەكەت بولا المايمىز با؟ مىسالى، تۋىسقان كورشىلەس قىرعىزداردان قاي جەرىمىز كەم؟ نەگە 20 جىلدان استام ۋاقىت وتپەي تۇرىپ رەسەيدىڭ استىنا (شوۆينيست ەلدىڭ ويىن اشىق ايتپاسا دا تۇسىنەمىز) تاعى كىرگەلى جاتىرمىز؟ ەۋروازيالىق وداق ەگەر تەڭ ەلدەردىڭ وداعى بولسا ، وسى كۇنگە دەيىن كورشىلەس ەلدەر وسى وداققا كىرۋگە نەگە اسىقپايدى؟ حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز بيلىكتەگى ونداعان شەنەۋنىك نەگە مەملەكەتىمىزدىڭ تاعدىرىن شەشۋى كەرەك؟

مەنىڭ سىزدەن سۇرارىم: 2015 جىلى ، مەنىڭ ويىمشا، كوپشىلىك قولدامايتىن ەۋروازيالىق وداققا قارسى رەۆوليۋتسياعا شىعۋىمىز كەرەك پە؟

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- مۇقا، سىزگە دەنساۋلىق، اماندىق تىلەيمىن.

دەگەنمەن، ساياساتتى قويىپ جازبالارىڭىزعا نەگە ورالمايسىز، ساياساتىڭىز تۇسىنىكسىزدەۋ، بىرەسە ولاي - بىرەسە بىلاي...

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- مۇقا، 70 مەرەيلى جاسىڭىز قۇت بولسىن! امان بولىڭىز.

- راحمەت!

- مۇحتار اعا ىستەرىڭىزگە ساتتىلىك تىلەيمىن. ءسىز باسقاراتىن "مەملەكەتتىك ءتىل" بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بەس جىلدان بەرى "مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ" اكتسياسى ءوتىپ كەلەدى. ءتىلدىڭ دامۋىنا قوعامدىق تۇرعىدان ۇلەس قوسىپ كەلەسىزدەر. وسى جيىننىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە زيالى قاۋىمنىڭ ۇلەسى قانداي؟ ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە جازۋشىلار وداعى، مۇفتيات، عىلىم اكادەمياسى نەگە ءۇنسىز وتىر؟ اتالعان مەكەمەلەرگە ۇلتتىق كەرەگى بولماي قالعان با؟

- يا، ءبىز بۇل شارانى جىل سايىن وتكىزىپ كەلەمىز. ءوزىڭىز ايتقانداي الدىڭعى جىلى وتكەن شاراعا بار جوعى 10-اق جازۋشى كەلدى. ال سونىڭ ەرتەسىنە جازۋشىلار وداعى وتكىزگەن جيىنعا 900-گە جۋىق جازۋشى باس قوستى. بارلىعى دا كەۋدەلەرىن كەرىپ، جان-جاقتارىنا پاڭدانا قارايدى. ەگەر قازاق ءتىلى وسىلايشا كۇن ساناپ شەگىنىسكە تۇسە بەرسە ولاردىڭ شىعارماسىن كىم وقىماق؟! وكىنىشكە قاراي، سونى ءتۇسىنىپ جاتقان بىرەۋى جوق. ەگەر، سولاردىڭ دەنى ءبىزدىڭ جانىمىزدان تابىلسا، بيلىك بىزبەن امالسىز ساناسار ەدى. ولاردىڭ وسىلايشا بويكۇيەزدىك تانىتۋىنا جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعى دا ىقپال ەتىپ وتىر. سول سياقتى ءدىن توڭىرەگىندە جۇرگەندەرگە دە ءتىلدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز جىل سايىن وتكىزەتىن اكتسياعا شاقىرىپ مەشىتتەرگە پاراقشالار تاراتامىز. بىراق كوپشىلىگى سەلت ەتپەيدى. باسقا قوعامدىق ۇيىمدار دا وسىلار سياقتى. بۇل دا ءبىر قوعامنىڭ دەرتى.

ەندى وسى تاقىرىپقا جازىلعان ولەڭگە نازار سالىڭىزدار:

قىزمەتى ءۇشىن ۇلتىن ساتقان ۇستازدار

نەمەسە

ءتىلدى قولداۋ اكتسياسىنا جازۋشىلار نەگە كەلمەدى؟

ءبىز الماتى قالاسىندا،

وت پەن وسەك اراسىندا

«مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىن وتكىزدىك.

ءتىل ولسە ۇلت قالمايتىنىن،

رۋحسىز باقىت بولمايتىنىن

كوسموپوليتتەنگەن بيلىك قۇلاعىنا جەتكىزدىك.

بىراق، بىراق، ينستيتۋتتاردا، مەكتەپتەردە...

تاپسىرمامەن كىلەڭ قازاق ۇستازدارى بىرلەسىپ،

رۋحسىزدانعان بيلىك-اتقا مىنگەسىپ،

جانىن سالدى سول جيىنعا جىبەرمەۋگە جاستاردى.

تىلگە، ۇلتقا قارسى كۇرەس ۇستازداردان باستالدى.

وسى ما ەدى ەل كۇتكەنى،

«ۇلتشىلداردى» جەڭدىك دەدى،

ول سورلىلار شىققانداي ءبىر ابىرويلى بەلەسكە.

بۇل، ارينە، قىزمەتى ءۇشىن ۇلتىن ساتۋ ەمەس پە؟

 

بەس جۇزدەي ءتىل جاناشىرى ءار قىرىنان بيلىكتى

قاتال سىنعا اپ شۇيلىكتى.

ەشكىم مۇنى «وتكەن جيىن دەي المايدى ات ءۇستى».

ايتسە دە وعان ەلىم دەگەن،

ۇلت مۇڭىنان جەرىنبەگەن

ون-اق قازاق جازۋشىسى قاتىستى.

 

ءۇش كۇننەن سوڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ كەرەمەت

مەرەكەلىك ءبىر تويى ءوتتى، داڭعويلىقتى ورەلەپ.

ال سول تويعا مىڭعا جۋىق قالامگەرلەر جينالىپ،

جەڭىستى ايتىپ، تابىستى ايتىپ العا اسقان،

ءتىل تاعدىرىن ەسىنە دە الماستان

ءوز باسشىسىن ماداقتادى ءسوز تابا الماي قينالىپ.

قازىر ءاربىر «تج - باسشى» تۇرۋ كەرەك سانادا،

ناق سول كۇنى سايلادى ونى ەتىپ «ماڭگى توراعا».

ءيا، سويتسە دە ورازالين قورازالين بولمادى.

تەك بيلىكتىڭ تارلاندارىن تاۋ كورىپ،

ءتىل مۇددەسىن كوتەرگەندى جاۋ كورىپ،

تاۋىقالين، شوجەاليننىڭ دەڭگەيىندە سامعادى.

سويلەسە دە جاعى تالماي،

قورازدىق كۇش تانىتا الماي،

تىلگە جانى اشىمايتىن مۇسكىندەردى قولدادى.

نامىسى ولگەن رۋحسىزدار توقتىعى،

جانە ۇركەك «شوجەاليندەر» شاتتىعى

حالقىمىزدىڭ كۇرەسكەرلىك پاراساتىن قورلادى.

 

«مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋ - ورىستىڭ دا بورىشى،

نەمىس، ۇيعىر، تاتارعا دا ول مىندەت ءىسى، ار ءىسى...»

ەندەشە ودان نەگە قاشتى تالاي قازاق «ارىسى؟»

ۇلتسىزدانعان باسشىلارعا جالتاق-جالتاق قاراۋمەن،

جانە ولاردىڭ كەزەكتەسە «ءتۋفليىن جالاۋمەن»،

كوبىسىنىڭ مۇلدەم ءولىپ قالدى ما ەكەن نامىسى؟

 

 

ۇلت دەگەندە جاسىرىنار،

مۇڭى جۇرتقا قوسىلماي،

جۇرەگىندە شىندىق وتى وينامايتىن جاسىنداي،

ءتىپتى ساتقىن باسشىنى دا قابىلدايتىن دوسىنداي

ءبىر كەزدەگى «تاباندى ەردىڭ»،

بۇگىنگى ۇركەك قالامگەردىڭ

بۇل زاماندىق قۇنسىزدانعان بەت-بەينەسى وسىنداي.

 

«ۇل-قىزىما، نەمەرەمە تيە مە دەپ - زيانى»

بۇعىپ قالدى كەيبىر ۇلتقا جانى اشيتىن زيالى.

ءوز شاتتىعى ءۇشىن ولار ۇلت مۇددەسىن قيادى،

مۇنداي مىنەز تەك ساتقىندىق اۋقىمىنا سيادى.

 

قازىر ەلگە تەلپەك ەمەس،

ەركەك كەرەك تاباندى.

ۇلتىن، ءتىلىن قورعامايتىن

قورعاعاندى قولدامايتىن ادامدى،

ۇلت، ءتىل ءۇشىن كۇرەسپەيتىن،

كۇرەسكەنگە ىلەسپەيتىن ادامدى

كورسەم بولدى ەلەستەتەم

ءدانىن بىرەۋ يەلەنگەن ساباندى...

....................................................

كۇن تۋا ما وياتاتىن ماڭگۇرتتەنگەن قوعامدى؟

- قۇرمەتتى مۇحتار اعا كوپ جاساڭىز!

جاسارال مەن حاسەن سياقتى جالاقور وسەكشىل جەكسۇرىن كاززاپتارعا كوڭىل بولمەڭىز التىن اعا، ولار سولاي ءوزى ءۇرىپ ءۇرىپ جاقتارى قارىسىپ قالادى سولاي!

مىنا قازىر بولىپ جاتىرعان ماسقارالار مەن سۇمدىقتارعا ارناپ ولەڭ شىعارىپ كورسەڭىز قايلاي بولار ەكەن؟

قازاقتىڭ بولاشاعى بار ما سونى ايتىڭىزشى اعا؟

ەلىمىزدى توناۋ قاشان توقتايدى؟

الداعى ۋاقىتتا قانداي جوبالارىڭىز بار؟

ءسىزدى قۇرمەتتەۋشى جانداۋلەت دەگەن جامان ءىنىڭىز.

- 22-قىركۇيەكتە ساعات 15.00-دە، الماتى قالاسىنداعى «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ ارقاسىنداعى الاڭدا بولاتىن «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىنا كەلىڭىز. سۇراقتارىڭىزعا سول جەردە جاۋاپ الاسىز.

- ءسىزدى 22- قىركۇيەكتە ءتىل تۋرالى ميتينگ وتكىزەدى دەيدى. دۇرىس دەلىك. بىراق سول جەردە 15 قىركۇيەكتە وپپوزيتسيا رەفەرەندۋم تۋرالى ميتينگ وتكىزۋ ايتىلىپ جۇرگەن بولاتىن. مەن اقىلدى سانايتىن جىگىتتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ پىكىرى. «بيلىك شاحانوۆتى حالىق ويىن ءبولۋ ءۇشىن كەيدە ءتىل تاعى دا باسقا سالىستىرمالى تۇردە ۇساق ماسەلەلەرگە الدارقاتۋ ءۇشىن پايدالانادى»-دەيدى. شىنىندا رەفەنەندۋمداعى ماسەلەلەر وتكىر. بارلىق اكىمدەر سايلانۋ كەرەك. وسىلاي كەتە بارادى.

- بۇل جەردە دە ساسىق قۋلىقتىڭ قۇلاعى قىلتيادى. ەشقانداي وپپوزيتسيا بۇل كۇنى ميتينگى وتكىزۋگە ءوتىنىش بىلدىرگەن ەمەس. الايدا، ءبىز رەفەرەندۋم ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن (ونىڭ ىشىندە ءوزىم دە بارمىن) جىگىتتەردى سول جەرگە شاقىرىپ وتىرمىز. تىلمەن قاتار باسقا دا ماسەلەلەر سول جەردە اشىق ايتىلادى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم اعا! ەلىمىزدە تەرروريزم كوبەيىپ كەتتى. جارىلعان، اتىلعان وقتارعا سەلت ەتپەيتىن بولدىق. مۇنىڭ ارتىندا كىم تۇر دەيسىز؟

- لاڭكەستىك ارەكەتتەردى ءوزىمىز قولدان ۇيىمداستىرىپ، ءوزىمىز دابىرا قىلىپ جاتقان سياقتىمىز. 2-3 ادامنىڭ باسى قوسىلسا بولدى، ءاي-ءشاي جوق اتىپ تاستاۋدى ادەتكە اينالدىرۋدا. ولاردى نەگە اتتىڭ دەپ تەكسەرىپ، سۇراۋ سالىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. ءتىپتى، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ كىم ەكەندىكتەرىن ايتۋعا دا مۇمكىندىك بەرىلمەيتىن بولدى. ءسىرا، بۇدان وتكەن سۇمدىق بولماس.

- مۇحتار اعا، تەك جارنامانىڭ شەبەرى دەگەن ءسوز بەلەڭ الا باستادى. جاڭاوزەن وقيعاسى ورىن العاندا كەلەسى كۇنى حاسەن قوجاحمەت، سەرىك ساپارعالي، جاسارال قۋانىشاليندەر بيلىكتىڭ "حالىقتى قۋىپ ءجۇرىپ اتۋىنا ءوز نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى. ءسىز ول كەزدە تىقاقتاپ قاشىپ كەتتىڭىز. جۇزدەگەن ازاماتتار سويلەپ، ونداعان اقىن ولەڭ ارناعان سوڭ، ءسىز پىكىر بىلدىرە باستادىڭىز. تۋراسى سول عوي. ىڭعايسىز ەكەن. ءسىزدىڭ ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز؟

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم مۇحتار اعا! سىزگە قاي قوعام ۇنايدى كاپيلاليستىك پە، الدە الۋمەتتىك تەڭدىك جۇيەسى سوتسياليزم بە ؟

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- ارمىسىز اعا! ءسىز "قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى"-كىتابىڭىزدا "ۇنەمى ءبىر قىز بار حات جازاتىن سول قىز "60 جاسقا تولعاندا ءبىر قۇشاق گۇل الىپ الدىڭىزدان شىعامىن"-دەپ جازدى دەگەن ەدىڭىز. سول بەيتانىس جاندى بىلە الدىڭىز با؟ بىلە الساڭىز ول كىم ەكەن؟...

- ماعان حات جازاتىندار ءبىر-ەكى اداممەن شەكتەلمەيدى. تىلەۋلەس جاندار بارلىق جەردە دە بار. كەيدە بارلىعىمەن بايلانىس ورناتۋدىڭ ءساتى تۇسە بەرمەيدى. بىراق وسى كۇنگە دەيىن جەر باسىپ ءجۇرۋىم سولاردىڭ اق تىلەكتەرىنىڭ ارقاسى دەپ ويلايمىن.

- اسسالامۋعالەيكۋم، ەل قاھارمانى! قادىرلى، مۇقا! اللا جار بولسىن قاشاندا! ءبىر سۇراق، اتا ءدىنىمىز يسلامنىڭ شارتتارىن ورىنداپ، اللانىڭ پارىزدارىن ورىنداپ ءجۇرسىز بە؟ نامازعا جىعىلساڭىز، ءبىز قاتتى قۋاناتىن ەدىك. قازىر كوبى "جاسىم كەلگەندە وقيمىن" دەپ كەشەۋىلدەتەدى. ءسىز جاس ەمەسسىز...

- نامازعا جىعالعانىما 5 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ءالھامدۋللا، مۇسىلمانمىن.

- ۋا حالايىق! الدىمەن كوڭىلىمىزدى مىنا جاعدايعا اۋدارايىق. بۇل مادەنيەت، اقپارات، ىشكى ساياسات، ءتىپتى پروكۋراتۋرا مەن بارلىق پارتيا ۇيىمدارىنا دا باعىتتالىپ وتىر. سەبەبى، بىرىنشىدەن، بىزدە باسىلىمدارعا زورلىقپەن جازدىرۋ - ەڭ سوراقى جاعدايعا جەتتى. و زامان دا، بۇ زامان، 21-ءشى عاسىردا باسىلىمدارعا زورلىقپەن جازدىرۋ، ادامنىڭ ەركىن تاپتاۋمەن بىرگە، ادامنىڭ تازا ەركىنەن ايىرۋ بولىپ تابىلادى ەمەس پە؟ بارلىق اۋدانداردا باسىلىمداردىڭ اتىن اتاپ، سەنىڭ مەكەمەڭدە مىنشا ادام جۇمىس جاسايدى. سولارىڭ مىنا باسىلىمعا جازىلۋى ءتيىس دەپ، اكەلىپ زورلاپ تىعادى دا تۇرادى. ولاردىڭ 90 پايىزى ءتىپتى ەشكىمنىڭ وقىعىسى جوق باسىلىمدار. سونىڭ 50 پايىزى ورىسشا. ونىڭ بارىن ىشكى ساياسات جاساقتاپ، ودان قالدى اكىمدەر زورلاپ جازدىرۋعا كىرىسەدى.

بۇل ماسقارا ءتىپتى شەكتەن شىعىپ بارادى.

باسىلىمداردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك جوق. ءاربىر ادام، قاجەت باسىلىمىنا نە جازىلىپ، نە بولماسا اپتا سايىن شىققان باسىلىمدى ساتىپ الۋ ەركى مۇلدە جوق.

باسىلىمعا جازىلۋ، نە قالاعانىن ساتىپ الۋ ەركىنەن ايىرىلعان قازاققا قىسىمشىلىق جاساپ وتىرعان كىم؟ ورىسشا باسىلىمدارعا دا زورلىقپەن جازدىرىپ وتىرعان كىم؟ بۇل ماسقارانى كىم توقتاتادى؟

قازاقتىڭ قالاۋ، ەركى جوق. ال ورىستارعا سەن مىناعان جازىل دەپ، سول قوقاڭداپ جۇرگەن شىرىكتەر ايتا المايدى. ءسويتىپ باسقا ۇلتتىڭ الدىندا ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تاپتاپ، باسى بايلاۋلى ماڭگۇرت ەتىپ وتىرعان دا سول بيلىك باسىندا جۇرگەن، شاش ال دەسەڭ باس الاتىن، ارتىن ويلامايتىن اقىماقتار. ماڭگۇرتتدەر ەل باسقارسا، حالىق قايدان سوقىر بولماسىن؟

- قازىر كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقيتىندار قاتارى كۇرت قۇلدىرادى. كەزىندە گيتلەردەن «شىعىستاعى جاۋلاپ الىنعان ەلدەرگە قانداي ساياسات قولدانامىز؟» دەپ سۇراعاندا ول بىلاي جاۋاپ بەرىپتى: «ولارعا ەرتەدەن كەشكە دەيىن جەڭىل مۋزىكا بەرە بەرۋ كەرەك. ويلانۋعا، كىتاپ وقۋعا مۇلدە مۇمكىندىك جاساماعان ءجون. ويتكەنى، رۋحاني جاعىنان ساياز ادام، قاشاندا ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى».

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن پەلوپەنەس ارالى ماڭىندا قازىرگى كەزەڭدە ءجيى قولدانىلىپ جۇرگەن جەڭىل، داڭعازا مۋزىكانى جاڭعىرتا قويعاندا دەلفيندەردىڭ ءبارى دەرلىك سۋ بەتىندە ەستەن تانا بيلەگەن. ءسويتىپ، بۇكىل جان-تانىمەن وزگەشە كۇيگە تۇسكەن جۇزدەن استام دەلفيندەر وزدەرىن جاعاعا لاقتىرىپ جىبەرگەن. گيتلەردىڭ قيراتقىش ويىن نەگىزگە الساق، ادام تۇگىلى جاندىكتەردى دە ءوز ارناسىنان شىعارىپ جىبەرۋگە بولاتىنى وسىلاي تاعى دا دالەلدەنگەن.

«رۋحاني جاعىنان ساياز ادام، قاشاندا ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى». قارىن مۇددەسى عانا العا شىققان قازىرگى كەزەڭگە گيتلەردىڭ الگى ءسوزى كوشباسشى بولعان سياقتى. الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىندە رۋحاني بايلىق ەلۋىنشى-الپىسىنشى قاتارعا قاراي ىسىرىلدى. حالىقتىڭ كىتاپ وقۋى جۇرت كۇتپەگەن جاعدايعا دەيىن قۇلدىرادى.

- مۇقا، 1989-1990 جىلدارى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە الۋىنا، ارينە، ءسىز جانە اكادەميكتەر ءابدۋالي قايداروۆ پەن ومىرزاق ايتباەۆ سەكىلدى عالىمدار ايتۋلى ۇلەس قوستى. ال قازىر ءسىز بيلىكتىڭ قازاق ۇلتىن الدارقاتىپ، ارا-تۇرا "پار" شىعارىپ قويۋعا پايدالاناتىن ادامىنا اينالدىڭىز. سىزگە كەي كەزدەرى باسپاسوزدەن مالىمدەمە جاساپ، اشىق حات جازىپ، جۇرتشىلىق كوزىنەن تاسالاۋ جەردە ءبىراز ادامداردى جيناپ ايعايلاپ سويلەپ، ەكىلەنە ولەڭ وقۋىڭىزعا، "اشتىق جاريالايمىز!" دەپ ءدوڭايبات كورسەتۋىڭىزگە رۇقسات ەتىلەدى. وسىمەن ءسىزدىڭ شەكتەۋلى جانە قىسقا مەرزىمدى ميسسياڭىز اياقتالادى. بۇدان ارىعا بارام دەسەڭىز، بيلىك ءسىزدى قولما-قول ءوز ورنىڭىزعا قويادى، ويتكەنى، ءتيىستى ورگانداردىڭ قولىندا سىزگە قارسى كوپرومات جەتكىلىكتى. سوسىن بيلىك ءسىزدى قاسەن قوجا-احمەت پەن جاسارال قۋانىشالين سياقتى راديكالدىق ۇستانىمداعى ۇلتشىل پاتريوتتارعا قارسى ايداپ سالىپ وتىرادى. جۇرتشىلىققا كەرىسىنشە، ءسىزدى "راديكال ۇلتشىل پاتريوت", ال الگىلەردىڭ ءبىرىن "كگب-نىڭ جانسىزى", ەكىنشىسىن "تسرۋ-دىڭ قولبالاسى" سياقتى قىلىپ كورسەتۋ بيلىككە اسا ءتيىمدى.

مۇقا، جۇرەگىڭىزدى وڭ قولىڭىزبەن باسىپ تۇرىپ، اق ادالىن ايتىڭىزشى، ءسىز وسى سپەكتاكلدە جاندى قۋىرشاق بولىپ جۇرگەنىڭىزدى، شىنىندا، سەزبەيسىز بە، الدە وسى رولدە ويناۋ سىزگە ءتيىمدى مە؟

ءبىر بالا

- جاۋاپ بەرمەي-اق قويۋعا بولار ەدى. جالپى مەن مۇنداي كوشكەن كەرۋەنگە يت قوساتىنداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە بارىنشا ۇيرەنگەن اداممىن. ولارعا وكپەلەمەيمىن دە. مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن نە اتقاردىم، قانداي ماسەلەلەر كوتەردىم - ءبارى حالىقتىڭ كوز الدىندا. ال حاسەن مەن جاسارالدىڭ ماعان توسقاۋىل بولعاننان باسقا پالەندەي ءىس اتقارعاندىعىن ءوز باسىم بىلە بەرمەيدى ەكەنمىن. جالا جابۋدىڭ دا ورايى بولادى. مۇمكىندىك تۋدى ەكەن دەپ نە بولسا، سونى اۋىزعا الۋ يماندى ادامنىڭ ءىسى ەمەس. قۇدايدان قورقۋ كەرەك.

- مۇحتار اعا، امان-ساۋ بولىڭىز. سۇراعىم: قازاقستاننىڭ بار بايلىعىن بيلىكتەگى ازعانا توپ سۇلىكشە سورىپ جاتىر. سىرتىمىز جىلتىراپ، ءىشىمىز ءىرىپ جاتىر. بولاشاق بالالاردىڭ زامانى نە بولماق؟ ەلدى رۋحاني كوتەرەتىن كۇش قايدان شىعادى دەپ ويلايسىز؟ راحمەت.

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- مۇحتار اعا، بىردە اقىن امانحان ءالىمۇلى: «شاحانوۆتىڭ ماحاببات تۋرالى جىرلاۋعا حاقىسى جوق. ول ءۇش رەت ۇيلەنگەن ادام. ماحاببات تەك ادام ومىرىندە ءبىر-اق رەت بولادى» دەگەنىندە جاعامدى ۇستادىم. ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟

- امانحاننىڭ ويىن جاڭساق تۇسىنگەن شىعارسىڭ.  مەنىڭ بۇل تۇرعىدا «دارا تالعام قاسىرەتى» اتتى ولەڭىم بار:

زور رۋحي بۇلا كۇشكە كىم توسقاۋىل بولا الار؟!

ناعىز اقىن ماڭگى جاستىق شۋاعىنا ورانار.

ءۇش مىڭ جاسقا تارتقان گومەر ودان ءارى جول الار،

ءۇش عاسىردى جەڭگەن بايرون ءالى جاپ-جاس سانالار.

قارتايماۋ - بۇل ناعىز جەڭىس ۇلگىسىنە بارابار،

وعان كۋا - جاستىق شاعىن جالاۋ ەتكەن دانالار.

 

قارا كۇشتەر قاجىتسا دا، ساۋلەلى ويعا كۇز الىس.

نەگە ابايدا بەس ايەل بار،

ال پۋشكيندى ءجۇز ون ءۇش

قىز-كەلىنشەك تۇس-تۇسىنان شۋاق شاشا قورشاعان؟

دون-جۋاندىق ەمەس پە بۇل؟

اڭ-تاڭ ءالى ەل سوعان.

 

جو-جوق، سەزىم قۇدىرەتىنە سەنىمىن كىم ازايتتى؟

بىردە عابيت مۇسىرەپوۆ بۇعان بىلاي ءۋاج ايتتى:

«كەزدەسكەن جان قۋاتى مەن ارايىنان جالىندار،

پۋشكين، اباي... عالامزاتتا سيرەك تۋار دارىندار.

اركىم ءوزى شىققان تاۋدىڭ بيىگىنەن وي كەرەر،

ەگەر ولار اقىلى مەن سەزىمىنە ساي كەلەر

جار ىزدەسە رۋحىنىڭ اڭساۋ، تارتۋ كۇشىمەن

جانە ول جاندى تابا الماسا ءجۇز ون ءۇشتىڭ ىشىنەن،

ءتىپتى مىڭنىڭ اراسىنان جولىقپاسا سىڭارى،

دارا تالعام - تۇيسىگى ءۇشىن بولعانى ما كىنالى؟»

 

ءيا، ۇلى تۇلعالارمەن ورتاق تۇيسىك تابارلىق

ناعىز ايەل ءار عاسىردا ساۋساقپەنەن سانارلىق.

ناتاليا - پۋشكين جارى، شىقپاي پەندە شەڭبەردەن،

جۇرتتان اسقان سۇلۋلىعى السىزدىككە جول بەرگەن.

كۇيەۋى ونىڭ ماڭگى ءتىرى قالىپ قويدى ولگەنمەن،

ال ول  ءوزى - باسقا جەردە، باسقا ەركەكپەن جەرلەنگەن.

ەندى وسىعان قارسى مىسال:

ىلعي قۇرمەت تورىندە

جۇرگەن سۇلۋ ايەل بولدى مەنىڭ تۋعان جەرىمدە.

سۇيگەن جارى وتان قورعاۋ سوعىسىنا كەتكەننەن

ورالماعان، ارمان، سەنىم قالدىرىپ تەك وتكەننەن.

ءومىر، شىركىن، ادالداردىڭ نيەتىنە قاراي ما،

بەسىكتەگى تۇڭعىش ۇلمەن جالعىز قالۋ وڭاي ما؟

وي، زامان-اي، ون توعىزعا جاڭا شىققان شاعىندا

سوعىس ءبىتتى، ءتاتتى ءۇمىتىن اينالدىرىپ ساعىمعا.

كۇيەۋىنىڭ ايقىندالماي نە ءتىرىسى، ولگەنى،

جالعىز دەمەۋ ەتكەنى تەك - قارا قاعاز كەلمەدى.

سەزىمىڭنەن سەنىم قاشسا - ءۇمىتىڭنىڭ سەمگەنى.

ەشكىم جەڭە الماعاندى جەڭگەنى،

ەشكىم سەنە الماعانعا سەنگەنى -

قايسار تالعام يەلەنگەن ادامداردىڭ ورنەگى.

 

«سۇلۋ، سۇلۋ دەگەندەردىڭ كوپشىلىگى كوڭىلشەك».

اتانسا دا ول اۋىلداعى ەڭ ادەمى كەلىنشەك،

كۇزدىڭ مۇڭلى جاڭبىرىنداي كوڭىلدەن مۇڭ توكسە دە،

ءار ءتۇنى ءبىر جىلعا تاتىپ، دوڭبەكشۋمەن وتسە دە،

كۇتە-كۇتە كۇتۋدى دە ماماندىق قىپ العانداي،

كۇن مەن بۇلتتان وزگە ەشكىمدى

مويىنداماس زاڭعارداي،

ءوزى قۇلاي سۇيگەن جانعا تەڭەستىرەر كۇش تاپپاي،

ءبىر ەركەكتى جاقىنداتىپ، بىلەگىنەن ۇستاتپاي،

ءتوزىم جوقتا ءسۇيۋ جوعىن دالەل ەتىپ سەزىمگە،

تىرشىلىكپەن قوش ايتىستى ول كەمپىر بولعان كەزىندە.

 

وجەت-قايسار ەستەلىگى وتكەن جويقىن عاسىردىڭ

سول دارا ايەل اناسى ەدى مەنىڭ جاقىن دوسىمنىڭ.

انە، تالعام قۇدىرەتى جانە وعان بەرىكتىك...

ءبىز عاشىقسىز سەزىمدەردىڭ شاتتىعىنان زەرىكتىك.

نامىس تۇگىل ار مەن ۇيات ساتىلار بۇل زاماندا -

ءور تالعامدار جويىلا ما، باستار سارا قادامعا؟

ءبىر-ءبىرى ءۇشىن ولىمگە دە باس تىگەتىن ايانباي،

شىن عاشىقتار كەزدەسپەي مە

قوزى كورپەش-بايانداي؟

 

تالعام كۇشىن امالسىزدان تەك ۇمىتكە نانعىزدىق...

رۋح، سانا جالعىزدىعى - ەڭ ازاپتى جالعىزدىق.

ەرى ورلەر زاڭعار شىڭعا ىلەسپەۋ نە تىرىسپاۋ،

(تىرىسپاۋدىڭ باس سەبەبى: رۋح-تاۋدا تۋىسپاۋ!)

ءدال وسىدان باستالادى ۇعىسپاۋ مەن شىعىسپاۋ،

شىعىسپاعان تۇيسىكتەردىڭ تاعدىر-تالقى قۇنىستاۋ.

 

1+1 - عۇمىر زاڭى، زاڭعا سىيماس تالعام بار،

ءور تالعامنىڭ جولىندا ءولدى نەبىر شىرقاۋ ارماندار.

ارۋلاردا ازاپ نۇرىن بولاشاقتان كۇتكەن از،

سودان كوزى تىرىسىندە باقىتتى اقىن تىپتەن از.

دارا تالعام... ول دا قايعى... تەڭ كۇش اڭساپ الاڭداۋ،

مىڭ ايەلدىڭ اراسىنان ءوز سىڭارىن تابا الماۋ.

جانە مۇنىڭ وكىنىشى جاندى قالاي ورتەمەس؟

ءار تاعدىرعا ونى ۇعىنار كەزەڭ كەلەر ەرتە-كەش...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

پۋشكين، اباي تەكتەستەردىڭ جىلاعانى جىلاعان،

رۋح، سانا بيىگىنەن قول سوزعانشا ءبىر ادام.

- اسا قادىرلى مۇحتار اعا سىزگە 100 جاس عۇمىر تىلەيمىن!

جوعارىدا سىزدەي اقىنىمىزعا قارسى شىعىپ جاتقانداردىڭ ساسىق پىكىرلەرىنە جۇرەگىڭىزدى اۋىرتپاڭىز. «يت ۇرەدى كەرۋەن كوشەدى». بۇل سالداقىلار وسىلاي-وسىلاي مايمىل بولىپ كەتەدى.

الداعى بولايىن دەپ جاتقان رەفەرەندۋم وسى تۇياقبايدىڭ ويلاپ تاپقانى ما؟ ءسىز سونىڭ ىشىندە بارمىسىز؟

بۇل رەفەرەندۋم نە بەرەدى؟

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- مۇحتار اعا!

سىزدەن سۇرايتىنىم، كەزىندە قازاق تىلىنە قارسى شىققان بولات ابىلوۆپەن قارىم-قاتىناسىڭىز قالاي؟ ول كىسى 14.09.2012 جىلى گۇلجان ەرعاليەۆاعا بەرگەن سۇحباتىندا، ءۇيىنىڭ جانىندا سالىنعان مەشىت جۇما كۇنى ول كىسىگە كەدەرگى جاسايتىنىن جانە قازاق ەلىندە مەشىتتەردىڭ شەكتەن كوپ سالىنىپ جاتقانىن ايتتى. ەگەر جۇما كۇنى ول كىسىگە مەشىتتەر ىڭعايسىزدىق اكەلەتىن بولسا، قازاق ءتىلى دامۋىمىزعا كەدەرگى جاسايتىن بولسا، وسى ءسوزى ارقىلى ول تەك رەفەرەندۋم ارقىلى قازاقتى ورىس ەلىنە قوسىپ بەرۋدى ارمانداپ وتىرعان جوق پا؟ بۇكىل حالىق جايلى ايتا المايمىن، مەن وسى ءسوزى ءۇشىن بولاتقا قارسى بولاتىنىمدى مويىندايمىن. الدە رەسسەي قولاستىنا تۇسپەۋ ءۇشىن، مەن مۇسىلماندىعىمدى، قازاق ءتىلىمدى قولدامايتىن ادامدى قولداۋىم كەرەك پە؟ ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟ بىزگە تۇسىندىرسەڭىز وسى جايلى.

- بولاتتىڭ كەزىندە «قازاقستاندىق ۇلت» تۋرالى جاڭساق پىكىرگە بارعانى راس. بىراق كەيىن بۇل ويىنان قايتىپ، كەشىرىم سۇراعان بولاتىن. راس، بولاتتىڭ ارالاساتىن ورتاسىندا ارقيلى ويلايتىن ادامدار بار. الايدا كوپتەگەن ۇلتتىق ماسەلەلەردە ءبىز بولاتپەن بىرلەسە ءىس-قيمىل جاساعاندىقتان ونىڭ رەفەرەندۋم تۋرالى كوزقاراسىن قۋاتتايمىن.

- مۇحتار اعا، ەلىمىزدىڭ باسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان ەۆرازيالىق وداق دەگەن تاجالقا قارسى الاش بالاسىنىڭ باسىن قوسىپ كۇرەسكە شىعا الاسىز با؟ وسى وداقتان قۇتقارساڭىز حالقىمىزدىڭ ناعىز دانىشپانى بولار ەدىڭىز. حالىقتى سوڭىنان ەرتە الاتىن ەشكىم جوق.

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

- مۇحتار مىرزا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ بۇرىن كىم ەدى، بۇگىندە كىم؟ ول نازارباەۆتىڭ جارشىسى، جالاۋشىسى بولا بەرە مە، الدە تۇزەلە مە؟ وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن ول ماسكەۋدەگى دوستارىن جيناپ الىپ، نازارباەۆتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنۋعا قاۋلى قابىلداتتى. ال ن. نازارباەۆ سول سىيلىققا شىنىمەن لايىق پا؟ وسىمەن ءۇش رەت پە، ءتور رەت پە، جىل سايىن ءوزىن ۇسىندىرۋمەن جانتالاسىپ كەلەدى. وسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭ؟

- ءبىز كەزىندە ولجاسپەن جاقىن، دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان ادامدارمىز. كەزىندە ەكەۋمىز بىرلەسىپ «حالىق كونگرەسى» دەگەن پارتيا دا قۇردىق. الايدا، ۇلتتىق ماسەلە توڭىرەگىندە پىكىرىمىز ۇيلەسپەگەندىكتەن ەكىگە جارىلدىق. ال نوبەل سىيلىعىنا كەلسەك... قازىر كىم كىمدى ۇسىنباي جاتىر. ول جاڭالىق ەمەس.

- مۇقا، بىرىنشىدەن، امان بولىڭىز. ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ەلگە كەرەك. ءسىز ەلگە وتە قاجەت ادامسىز. حالىق اتىنان اشىق سويلەي الاتىن قازىر جالعىز ءسىزسىز، اعا.

1. مەم. ءتىل تۋرالى زاڭدى مىنا قازىرگى بيلىك قابىلداماي دا، ءتىپتى قاراماي دا قويدى. ول زاڭ جوباسى مۇلدە جوق سياقتى. ەسىمدە 2008 جىلى بۇل زاڭ جوباسى پرەمەر-مينيستر تاپسىرماسى بويىنشا دايارلانىپ قويعان. سول زاڭدى قالاي قابىلداتامىز مىنا بيلىككە؟ ەلدەن دە، شەتەلدەن دە ماسقارا ۇيات بولدى عوي، كۇلكىگە اينالاتىن بولدىق قوي، اعا.

2. ءسىز قازاقشا قانال بولسىن دەپ كوپ تالاپ قويعانسىز. ءجا، مىنا قازاقستان سونداي بولدى دەدى. بىراق (كابەلدى تۆ-دەن ايقىن كورىپ وتىرمىز) ءار وبلىستا قازاقستان-اتىراۋ، قازاقستان-پەتروپاۆل، قازاقستان-قاراعاندى ت.ب. بارىندە بۇل قازاقستانىمىز ورىسشا سايراپ تۇراتىن بولىپتى! بۇل ماسقارانى قالاي توقتاتامىز؟

3. پرەمەر باسقاراتىن ءتىل كوميسسياسىنان ء(سىز ءجاي مۇشە ەمەس، ورىنباسار ەدىڭىز عوي) ءسىزدى كىم الىپ تاستادى؟ ەلباسى مە، پرەمەر ما، مينيستر ما؟ وسىنى اشىق ايتىڭىزشى.

4. ولەڭ جيناقتارىڭىزدى كىمنەن، قايدان ساتىپ الۋعا بولادى؟ راحمەت، ەركىن ەرتوستىك

- 22-قىركۇيەك كۇنى، ساعات 15.00-دە «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ ارقاسىنداعى الاڭدا وتەتىن «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىنا كەلىڭىز. سوندا وسى سۇراقتارىڭىزعا جاۋاپ الا الاسىز.

- مۇحتار اعا، ولجاس اعامىز جۋىردا: "وسى قازاق نەگە جەلتوقسان دەيدى، نەگە جەلسەكسەن نەمەسە جەلەلۋ دەمەيدى" دەگەن، تاعى: "كەيبىر قازاق سوزدەرى ادام كورگىسىز، مىسالى ماي ايىن قازاقتىڭ مامىر دەپ ايتقانى - وتە جامان ەستىلەتىن ءسوز، "مورداعا" ۇقسايتىن ءسوز" دەگەن... باسقا ايتقان ساۋەگەيلىكتەرى، تج-لىقتارى كوپ. وسى ولجەكەڭ سىزشە الجىعان با، الدە شاتاسقان با، الدە تۇبەگەيلى ساتىلعان ءبىر بايقۇس پا؟ ءتۇرى ءتاۋىر سياقتى، ءسىز ونى جاقىننان بىلەتىن بولارسىز.

قۇرمەتپەن، قوناي بازارۇلى

-جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى،

- قۇرمەتتى مش مىرزا! تج-لاردىڭ بيلىكتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، تالاي ماراپاتتاۋعا يە بولعانىن بىلەمىز. بىراق ءسىز دە سىيلىقتان كەندە ەمەس سياقتىسىز. سونداي اتاقتارعا قول جەتكىزۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟

- ءيا، مەن دە سىيلىقتان كەندە ەمەسپىن. بىراق ءوز مەملەكەتىمىزدەن العان ەڭ بولماعاندا ماقتاۋ قاعازىم دا جوق. كەرەك دەسەڭىز مەن «حالىق قاھارمانى» اتاعىنان دا باس تارتقانمىن. بۇل تۇرعىدا مەنىڭ ءوز ۇستانىمىم بار. «وتان - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلى انامىز. ءار ادام ءوز اناسىنا جاساعان جاقسىلىعى ءۇشىن جىلۋ، قۇرمەت دامەتپەۋ كەرەك. بىراق وتان دا ءوزىنىڭ دارالانىپ شىققان تالانتتى پەرزەنتتەرىن ماراپاتتاپ وتىرۋى ءتيىس. ول وتە ادىلەتتى بولعانى ءجون. قازىرگى تاڭدا تۇرمەدە وتىرۋعا ءتيىستى كەز كەلگەن ۇلكەن ۇرىنىڭ ءۇش وردەن، بەس مەدالى بار. سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيدى». دەگەنمەن 20-دان استام مەملەكەتتەردىڭ ءارتۇرلى ماراپپاتتارىن العانىمدى جاسىرمايمىن...

- مۇحتار اعا، ءبىزدىڭ قازاققا قاي قوعامدا ءومىر سۇرگەن دۇرىس، كپيتاليستىك قوعام با، سوتسياليستىك قوعام با ؟ ەر ادامسىز سەكىرمەي شىندىقتى ايتىڭىز.

- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.

سوڭى

«اباي-اقپارات»