ءماجىلىس دەپۋتاتى، ماجىلىستەگى حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، اقىن باقىتبەك سماعۇل ەڭبەكشىقازاق اۋدانىن – التىن ادام اۋدانى دەپ وزگەرتۋ، سونداي-اق، ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپتى. ءبىز دەپۋتاتتىڭ بۇل ۇسىنىسىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

ەسەبىم بولسىن، ايتا وتىرايىن...

1. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جولداۋىنداعى باستاما قازىر وڭىرلەردە قىزۋ ورىندالىپ جاتىر: جاڭا ۇلىتاۋ، اباي، جەتىسۋ وبلىستارىن ءبولۋ ءۇردىسى جالعاسۋدا. الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگى قاپشاعايعا كوشتى. وسى تاريحي ۇردىستەردىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن كورىپ، «قونىس قۇتتى، جايلى ءھام بەرەكەلى بولسىن!» ايتىپ، بارىپ قايتتىم. ايماق باسشىسى قانات بوزىمباەۆپەن كەزدەستىم، حالىقتى الاڭداتقان ءتۇرلى ماسەلەلەردى تالقىلادىق. جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن دە جۇزدەستىم. ساپار بارىسىندا، جۇرتشىلىقپەن اڭگىمەلەسۋدە ويعا تۇيگەنىممەن، كوڭىلگە توقىعانىممەن بولىسە وتىرايىن.

جالپى، پرەزيدەنتىمىزدىڭ جاڭا وبلىستاردى قۇرۋ قادامىنىڭ ءمانى دە، ماعىناسى دا تەرەڭ: ول تەك ءبىر وبلىستى ەكىگە بولە سالۋدى عانا قاراستىرمايدى، سونىمەن بىرگە پرەزيدەنتتىك باستاما قازاقستانىمىزدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋدى كوزدەيدى. ونىڭ اياسىندا وبلىستار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارىنا قاتىستى وزگەرىستەر دە پىسىقتالعانى ماڭىزدى.

قاپشاعاي قالاسىنىڭ اتاۋىندا دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ەسىمى ۇلىقتالادى. بۇل باستامانى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ كوتەرگەنى ءمالىم. 25 ناۋرىزدا جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارى قوعامدىق ۇيىمداردان تۇسكەن ۇسىنىس نەگىزىندە قالانى «دىنمۇحامەد قوناەۆ» دەپ اتاۋ تۋرالى ۇسىنىستى ءبىراۋىزدان قولدادى. ەندى قالا اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى اقىرعى شەشىمدى مەملەكەت باسشىسى قابىلداپ، جارلىق شىعارادى دەپ كۇتىلۋدە.

بىراق پىكىرتالاس جالعاسىپ جاتقان كورىنەدى. كەيبىر تۇرعىندار كەڭەس كەزىنەن جابىسقان ورىسشا «-ەۆ» جالعاۋىنا نازار اۋدارتىپ، قاپشاعايدى «ءدىن-مۇحاممەد» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. مىسالى، مىسىردا دەمالعان، ساياحاتتاعان ازاماتتار ەگيپەتتىڭ ماقتانىشى – ۇلتتىق پارك ورنالاسقان ولكە راس-مۇحاممەد دەپ اتالاتىنىن بىلەدى. بۇل – بۇكىل الەمگە تانىمال برەند. ەندەشە قازاقستاننىڭ كۋرورتتىق ءبىر ايماعىندا، جاڭا وبلىسىمىزدىڭ ورتالىعىندا ءدىن-مۇحاممەد دەگەن قازاققا دا، يسلام الەمىنە دە جاقىن ۇعىم سالتانات قۇرسا، ول دا وڭدى. ونىڭ ۇستىنە ۋكرايناداعى سوعىستان كەيىن قازاقتار تۇگىل، وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە -وۆ، -ەۆ، -ين جالعاۋلارىنان ارىلۋعا تىلەك ءبىلدىرىپ جاتىر دەگەندى ەستىدىم.

2. مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، الماتى اۋدانىنداعى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ كەڭەس يدەولوگياسىنا جاقىن اتاۋىن جويىپ، «التىن ادام اۋدانى» دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن.

قازاق جەرى ۇلى بابالار – التىن ادامدار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. بۇكىل الەمدىك قوعامداستىقتى تاڭ-تاماشا قالدىرعان، بارشاسىن قىزىعا دا قىزعانا قاراتقان، بىراق تىلسىم سىرلارىن ادامزاتقا ءالى اشپاعان «التىن ادام» الدىمەن الماتى وبلىسىنداعى وسى ەسىك ولكەسىنەن تابىلدى. سودان كەيىن قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىنەن وزگە دە «التىن ادامدار» تابىلدى دەگەن اقپارات بولدى. التىن ادامداردىڭ بەلگىلەرى تابىلعان سايىن، تەك شەتەلدىك ارحەولوگتار عانا ەمەس، جاھان جۇرتشىلىعى جالت قاراپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ، قازاق جەرىنىڭ «التىن ادامدار مەكەنى» ەكەنىن مويىنداي ءتۇستى. مۇنىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ قۇنى ولشەۋسىز قۇندىلىعىمىز.

دۇنيەجۇزىندە ونە-بويى تولىق التىننان قۇيىلعان جادىگەر قانشا ىزدەسە دە، پلانەتامىزداعى باسقا بىردە ءبىر جەردەن، بىردە ءبىر ەلدەن تابىلعان ەمەس! بۇل بايىرعى باي مادەنيەتىمىزدىڭ مۇراسى. ۇلى وركەنيەتىمىزدىڭ كۋاسى. ول – ءبىزدىڭ ونەرىمىزدىڭ دە، مادەنيەتىمىزدىڭ دە، تاريحىمىزدىڭ دا تەرەڭدە ەكەندىگىن دالەلدەيتىن، الەم ساناساتىن ايعاق. ەندەشە التىن ادام اتاۋى تۇتاس ءبىر اۋداندا ۇلىقتالسا، قۇبا-قۇپ.

3. مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جولداۋىندا الەمدە الاپات گەوساياسي داۋىل ورشىگەنىن مالىمدەدى. وسىناۋ الماعايىپ زاماندا، جاڭا قازاقستاندا حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن، ىنتىماقتى تىرلىگىن كۇشەيتەتىن تىڭ قادامدار جاسالعانى ءجون. «ۇلكەن ماقساتتارعا جول كىشكەنتاي قادامنان باستالادى» دەگەندەي، وسى جولدا حالىقتى الاڭداتقان ءاربىر وزەكتى ماسەلەنى شەشۋگە ءمان بەرۋگە ءتيىسپىز.

اۋىل-ايماقتى ارالاعاندا ماعان ءار ءوڭىردىڭ ادامدارى ءبىر سۇراقتى قويىپ ءجۇر: ول الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى. بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلگەنىنە ۇزاق جىل بولدى. ول جايىندا قوعام بەلسەندىلەرى تالاي اشىق حات جازدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە قانشاما ماقالا جاريالاندى. «وسى ەسكى پروبلەما جاڭا قازاقستانعا كوشە مە؟» دەپ سۇرايدى جۇرتشىلىق.

تومەندەگى ايتپاعىم – ەلدىڭ پىكىرى. سونىمەن بىرگە، عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋدىڭ ورىندى ەكەنىن ايعاقتايتىن بىرنەشە دالەل-دايەكتى العا تارتتى. مەن تالقىلاۋعا تامىزدىق رەتىندە ورتاعا سالىپ وتىرمىن.

ساراپشىلاردىڭ ءبىرىنشى دايەگى – اۋداندارعا قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ اتاۋىن بەرمەگەن ءجون دەيدى. ويتكەنى ونداي جاعدايدا ولكە ەكسكلاۆقا اينالىپ كەتەدى. اۋداننىڭ وسىلاي اتالۋى – كەڭەس زامانىندا قولدانىلعان «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» قيتۇرقى ساياساتىنىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك.

ەكىنشىدەن، بۇل اتاۋ – ولكەدەگى الەۋمەتتىك شيەلەنىسكە جاناما بولسا دا، ىقپال ەتەتىن فاكتورعا اينالىپتى. سەبەبى، كەيدە تۇرمىستىق جانجالدار كەزدە «اۋداننىڭ يەسى كىم ەكەنىن ۇمىتپا!»، «اۋدانعا اتىن بەرگەن ۇلتتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ ال!» دەگەن سياقتى «كەسىر، قىسىر دايەكتەمە» العا تارتىلادى ەكەن. ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىلارى توبەلەسسە دە، «بۇل ءبىزدىڭ اۋدان!» دەپ جۇدىرىقتاساتىنىن تۇرعىندار ايتىپ ەدى. ياعني، ءۇي اراسىنداعى قاراپايىم تايتالاس ساياسي سيپات الىپ كەتەدى. دەمەك، اۋدان اتاۋىن وزگەرتۋ ارقىلى تۇرمىستىق جانجالداردىڭ ساياسيلانۋىنا توقتاۋ سالامىز.

ۇشىنشىدەن، 1934 جىلى كەڭەستىك يدەولوگيا نەگىزىندە قۇرىلعان ۇيعىر اۋدانى – قازاقستانداعى ناقتى ءبىر ۇلتتىڭ اتىمەن اتالاتىن جالعىز اۋدان. ايتپەسە، وزگە ەتنوستار دا ءوز ۇلتىنىڭ اتىن اۋدانعا تەلۋدى سۇراۋى عاجاپ ەمەس.

تورتىنشىدەن، شەتەلدەن كەلگەن قوناقتارعا جەر اتاۋلارى قازاق تاريحىنان ماعلۇمات بەرىپ تۇرۋى قاجەت. ايتپەسە، كارتالاردا قازاقستان جەرىندە ۇيعىر اۋدانىنىڭ بولۋى الەم جۇرتشىلىعىن جاڭىلىستىرادى، حالىقارالىق قوعامداستىق ۇيعىر مەملەكەتى وسىندا ورنالاسقان شىعار دەپ ويلاۋى مۇمكىن. سونداي-اق بۇل جايت كورشى قحر-داعى جاھاندى الاڭداتقان اۋماقتىق داۋدى قازاق ەلىنە كوشىرگەندەي بولادى.

بەسىنشىدەن، اتاۋدى وزگەرتۋ – 1881 جىلعى «پەتەربور شارتى» نەگىزىندە قىتاي وكىمەتىنىڭ قۋدالاۋىنان قۇتىلىپ، قازاق ەلىن، جەتىسۋ جەرىن قونىستانعان، وركەن جايعان باقىتتى ۇيعىر ەتنوسىنىڭ قازىرگى ۇرپاعىنىڭ قازاق حالقىنا العىس ءبىلدىرۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولماق. سوندىقتان اۋدان اتىن وزگەرتۋگە كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ جەرگىلىكتى تۇرعىندار قارسى ەمەس، قولدايدى. اۋدان اتاۋى وزگەرگەنىمەن، اۋداندا ۇيعىر تىلىندەگى مەكتەپتەر جۇمىس ىستەي بەرەدى، ۇيعىر تىلىندە گازەتتەر ارى قاراي شىعادى، ۇيعىر مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا دا جاعداي جاسالادى، ياعني جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق ءۇشىن ءبارى بۇرىنعىداي ساقتالادى.

دەمەك، بۇل اۋداندى «قارادالا اۋدانى» نەمەسە «شارىن اۋدانى» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى قوعامدىق باستامانىڭ ءبىرىن قولداعان ءجون دەپ سانايمىز. اتالعان اۋداندا مىسالى، ىلەگە قۇياتىن اتاقتى شارىن وزەنى اعادى. ەڭ باستىسى، عالامشارىمىزدىڭ ميلليونداعان جىلعى دامۋىنىڭ كورىنىسى ءارى ميراسى سانالاتىن، بۇكىل الەمگە تانىمال، تابيعات عاجايىبى – شارىن شاتقالى دا سوندا ورنالاسقان. ونىڭ ۇستىنە ۇيعىر اۋدانى بۇرىنعى شارىن بولىسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان.

ۇيعىر اۋدانىن شارىن نەمەسە قارادالا اۋدانى دەپ وزگەرتۋ بولاشاعى ءبىرتۇتاس ۇلت جاساۋعا ۇلەس قوساتىن قادام دەيدى قوعام وكىلدەرى. ەڭ باستىسى، حالىقتىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ سالىپ جۇرگەن، جوعارىدا ايتىلعان تەرىس فاكتورلاردى جويۋعا جول اشادى.

قالاي بولعاندا، جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ جولىندا ەل تىلەگىن ورىنداعان، حالىق قالاۋىنا قۇلاق قويعان ماڭىزدى. ەلىمىزدەگى ءار ولكەنىڭ اتاۋىنىڭ ءوزى ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن بىتە قايناسىپ جاتقانى ءلازىم.

جاڭا قازاقستانداعى جاڭعىرۋ جاڭا اتاۋدان دا باستاۋ الماق، جاڭا اتاۋلارىمەن – تاريحقا دا جازىلىپ قالماق.

بۇل ۇسىنىستار تۋرالى نە ويىڭىز بار، پىكىر ايتا وتىرىڭىز.

باقىتبەك سماعۇل,

ءماجىلىس دەپۋتاتى

Abai.kz