باسى: دەن ءسياوپيننىڭ ۇلتتىق بىرلىك ستراتەگياسى

جالعاسى: قىتاي - ءبىر پارتيا بيلەگەن ديكتاتورلىق مەملەكەت

جالعاسى: گونكونگتى قايتارۋ جانە مارگارەت تەتچەر

دەن ءسياوپيننىڭ گونكونگ ماسەلەسىن شەشۋدەگى ەكى ءتۇرلى تابان تىرەۋ تياناعى:

1. يەلىك قۇقىقتى قايتارۋ;

2. گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋىن ودان ءارى ساقتاۋ جانە دامىتۋ;

بيلەۋ قۇقىعى - يەلىك قۇقىقتىڭ ناقتى كورىنىسى. يەلىك قۇقىقتى قايتارىپ العاننان كەيىن، ول ايماقتىڭ بيلىگى كىمنىڭ قولىندا قالادى؟ انگليالىقتاردىڭ قولىندا ما، الدە، تاعى ءبىر شەت ەلدىكتىڭ قولىندا ما؟

بۇل ماسەلە قىتايدىڭ يەلىك قۇقىق پرينتسيپىمەن مۇلدە قابىسپايتىن. ەگەر قىتايدىڭ ورتالىق ۇكىمەتى ءوز مانساپتىلارىن جىبەرىپ، ول جەردى بيلەگىسى كەلسە، ول گونكونگتىڭ گۇلدەنىپ-كوركەيۋى مەن ورنىقتىلىعىنا پايدالى بولمايدى. ونىڭ بىردەن-ءبىر شىعار جولى گونكونگتىقتار ءوزىن-ءوزى باسقارۋى ءتيىس. مۇندا ەڭ الدىمەن انگليالىقتاردىڭ گونكونگتى پەردە ارتىنان باسقارۋىن بولدىرماۋ كەرەك. بۇل جەردە گونكونگتىقتار دەگەن ۇعىمدى دا ايقىنداپ الۋعا ءتيىس. ولار گونكونگتا تۇرىپ جاتقان قىتايلىقتار دەگەن ءسوز. مۇمكىن ونىڭ ىشىندە بىرنەشە ۇرپاق بويى تۇرىپ كەلە جاتقان اعىلشىندار مەن باسقا دا شەت ەلدىكتەر بار شىعار. بىراق ولار ءوز قانىن وزگەرتە المايتىندىقتارى شىندىق. بىراق، ازاماتتىعىن وزگەرتە الادى. مىسالعا، انگليا ازاماتتارى نەمەسە باسقا ەلدىڭ ازاماتتارى گونكونگتا تۇراقتى تۇرىپ، ءوزىن قىتاي ازاماتى رەتىندە سەزىنسە، ولار دا گونكونگتى باسقارۋ ىسىنە قاتىستىرادى. ال ولاردىڭ گونكونگ تۇرعىندارىنىڭ ىشىندەگى سالىستىرماسى ماڭىزدى ەمەس. ەڭ ماڭىزدىسى ولاردىڭ بيلىككە قانداي دەڭگەيدە ارالاسۋىنا بايلانىستى بولادى. انگليا تارابى ەگەر اعىلشىندار نەمەسە انگليا ۇكىمەتىنىڭ مانساپتىلارى گونكونگتا تۇراقتى تۇرۋ كۋالىگىن السا، گونكونگتىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتىنە نەمەسە ەڭ جوعارعى باسقارۋشى لاۋازىمىنا سايلانۋىنا قۇقىق بەرىلسىن دەپ تالاپ قويىلدى. بۇل جەردە ءبىر ماسەلەنىڭ باسى اشىق. 1997 جىلدان بۇرىن انگليالىقتار گونكونگتىڭ جەكە باس كۋالىگىن وپ-وڭاي الاتىن. قىتاي تارابى بۇل جونىندە بەلگىلى شەكتەۋلەر قويعان بولاتىن. مىسالعا ولار بيلىك ورىندارىنا كەڭەسشى نەمەسە ۇكىمەتتىڭ بەلگىلى ءبىر تاراۋلارىندا ەڭ جوعارى بولعاندا دەپارتامەنتتىڭ ورىنباسارى دارەجەسىندە قىزمەت اتقارا الادى دەپ. كەڭەسشى - ول رەسمي بيلىك جۇرگىزۋشى ەمەس. وندا تەك كەڭەس بەرۋ قۇقىعى بولادى دا، شەشىم جاساۋ قۇقىعى بولمايدى. ال دەپارتامەنت - بيلىك قۇرىلىمىنداعى مينيسترلىكتەرگە قارايتىن بيلىك تارماعى عانا. گونكونگ ەرەكشە اكىمشىلىك ايماعى - ورتالىق ۇكىمەتكە باعىناتىن قىتايدىڭ ءبىر مينيسترلىگى دەڭگەيىندەگى اكىمشىلىك قۇرىلىم. ال دەپارتامەنت - ەكىنشى دارەجەلى باسقارۋ قۇرىلىمى. اعىلشىندار قالاسا، وسىنداي دەپارتامەنتتىڭ ورىنباسارى دەڭگەيىندەگى مانساپتاردى عانا يەلەنە الادى. ەگەر شەت ەلدىكتەرگە گونكونگتىڭ ەڭ جوعارى بيلەۋشىسىنە دەيىن سايلانۋعا مۇمكىندىك بەرىلسە، وندا ولار ايماقتى ءوزى بيلەپ-توستەپ، قىتايدىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنە باعىنۋدى دوعارادى دەگەن ءسوز. ەگەر وسىلاي بولسا، گونكونگتىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى ەمەس، سول باياعى اعىلشىنداردىڭ بيلەۋى جالعاسا بەرەدى. سول سەبەپتى قىتاي تارابى شەت ەلدىكتەر سايلامالى بيلىك قۇرىلىمدارىندا لاۋازىمدى قىزمەت العىسى كەلسە، ءوز تاريحي وتانىنىڭ ازاماتتىعىنان بەزىپ، قىتاي ازاماتتىعىن قابىلداۋى شارت دەگەن تالاپ قويدى. ال قىتاي ۇكىمەتى ەرەكشە اكىمشىلىك ايماقتىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمدارىنا كەڭەسشىلەر نەمەسە ۋاقىتشا جالدامالى قىزمەتكەرلەر العىسى كەلسە، ول مۇلدە باسقا اڭگىمە. بۇل جەردە قىتاي ۇكىمەتى مىنا ءبىر ماڭىزدى فاكتوردى دا ەسكەرمەي قالعان جوق. ۇزاق ۋاقىت اعىلشىنداردىڭ قول استىندا باعىنىشتى بولىپ ۇيرەنگەن حالىق  كەنەتتەن وزىنە بيلىك بەرىلگەن كەزدە نە ىستەرىن بىلمەي، بايىرعى قوجالارىنا جالتاقتاپ قالۋى دا تابيعي قۇبىلىس.  مىسالعا ءبىزدىڭ كەڭەس وداعىنان قالعان ەسكى مانساپتى شال-شاۋقاندارىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماسكەۋگە جالتاقتايتىنى سياقتى قۇبىلىس. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «مەن گونكونگتاعى قىتايلاردىڭ وسى ايماقتى تابىستى باسقارىپ كەتەتىندىگىنە كامىل سەنەمىن» - دەپ ولارعا قايرات-جىگەر بەرىپ وتىراتىن. ول: «ەگەر ءبىر نارسەگە جەتىسە الماي جاتساڭدار، ورتالىق ۇكىمەت كومەك كورسەتۋگە دايىن. بىراق ەندىگارى شەت ەلدىكتەردىڭ بيلەپ-توستەۋىنە جول بەرۋگە بولمايدى» - دەگەن بولاتىن.

گونكونگتىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى ءۇشىن بەيجىڭنىڭ باسقارۋىنا دا جول  بەرۋگە بولمايتىن. سەبەبى، گونكونگ حالقى قالاي دەگەنمەن عاسىردان استام ۋاقىت دامىعان كاپيتاليستىك ەلدىڭ باسقارۋىندا بولىپ، وركەنيەتتى ءومىر كەشتى. ول ارادا زاڭ مەن دەموكراتيا سالتانات قۇرعان جەكە ادامنىڭ بوستاندىعى دا پالەندەي شەكتەۋگە ۇشىرامايتىن. ال ولاردى قىلىشىنان قان تامعان قىپ-قىزىل كوممۋنيستەردىڭ باسقارۋى اقىلعا قونبايدى. ونى گونكونگ حالقى دا قابىلداي قويمايدى. دەن سياوپين كانىگى ساياساتكەر رەتىندە بۇل جاعدايدى ايقىن سەزىپ-بىلەتىن. سول سەبەپتى ول اتالعان جاعدايعا بايلانىستى ءوز مايدانىن اشىق مالىمدەپ بىلاي دەدى: «بەيجىڭ گونكونگ ايماعىنا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن ورنالاستىرۋدان تىس گونكونگ ەرەكشە اكىمشىلىك ايماعى ۇكىمەتىنە ەشقانداي باسقارۋشى كادرلار جىبەرمەيدى......... اسكەري قوسىنداردى جىبەرۋ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ ءۇشىن كەرەك. ءبىز سول ارقىلى گونكونگتىڭ ىشكى باسقارۋ ىسىنە ارالاسايىق  دەپ جاتقان جوقپىز».

قكپ بيلىگى ءوز حالقىنا باقىت-بايلىق سىيلاماسا دا، ولاردى بيلەپ-توستەۋدىڭ نە ءبىر قۇيتىرقى تاسىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن بولاتىن. ارينە، بۇل جەردەگى كادر ماسەلەسى  -شەشۋشى فاكتور.  دەموكراتيالىق ەلدەردە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى حالىق ءوزى تولەگەن سالىق ەسەبىنەن جالداپ الىنعان قىزمەتكەرلەر سانالادى. ولاردىڭ حالىققا قىزمەت كورسەتۋى سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جالاقى العان جالدامالى قىزمەتكەرلەردىڭ ءوز بورىشىن ادال اتقارۋى ءۇشىن كەرەك. ولار ەشقاشان حالىقتىڭ كوز جاسى نەمەسە ءابسوليۋتتى بيلەۋشىسى ەمەس. ال كوممۋنيستەر بيلىككە كەلگەن كۇننەن باستاپ ءوزىن حالىقتىڭ قوجاسى سانايدى. سول سەبەپتى ونداي باسقارۋشى كادرلاردى گونكونگقا جىبەرۋ تەك سول ءوڭىردىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن بىلىقتىرۋدان باسقا ەش نارسە اكەلمەيدى. كەرىسىنشە، كوممۋنيستىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بەدەلىن جەر ەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتەن، الىستان سىيلاسقانعا جەتپەيدى. قىتايعا كەرەگى گونكونگتىڭ كوركەيىپ-گۇلدەنۋى مەن ونىڭ تاڭعاجايىپ تابىستاردى ومىرگە اكەلگەن ەركىن ساۋدا پورتى مارتەبەسى بولاتىن. دەن ءسياوپيندى قىزىقتىرعانى دا ونىڭ يەلىك قۇقىقتى قايتارىپ، مورالدىق تۇرعىدان ساياسي تابىستى ءجۇرىس جاساۋمەن بىرگە گونكونگتىڭ حالىقارالىق باسەكەدە ودان بەتەر تابىسقا جەتۋى جانە  ونىڭ الەمدەگى №3 قارجى ورتالىعى مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋى اسا ماڭىزدى بولاتىن. ول ۇلى قۇرلىقتىڭ سىرتقا ەسىك اشۋ مەن وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا ايرىقشا پايدالى ەدى. ونىڭ ورتالىق ۇكىمەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنان وزگەشە ءوز-ءوزىن باسقارىپ، ءوز بيلىگىن ەركىن جۇرگىزۋى، ەرەكشە اۆتونوميالىق قۇقىق مارتەبەسى دەن سياوپينگە سول ءۇشىن دە كەرەك بولاتىن.

بىراق كوركەيىپ-گۇلدەنۋ ورنىقتىلىققا  قاتەر توندىرمەۋى شارت. جانە ول ورتالىق بيلىگىن ۋىسىنان شىعىپ كەتۋىنە استە بولمايدى. مىنە بۇل ورتالىق ۇكىمەت پەن ەرەكشە اكىمشىلىك ايماقتىڭ ءوزارا قاتىناسى مەن وكىلەتتىلىگىن ايقىن ءبولۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى بولاتىن. سول سەبەپتى دەن سياوپين گونكونگتىڭ نەگىزگى زاڭىن (كونستيتۋتسياسىن) جاساۋدا ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، بىرگە جاساستى. جانە ەرەكشە ىجداعات پەن مۇقياتتىلىق تانىتتى. ول گونكونگ ايماعىنىڭ نەگىزگى زاڭىن بەلگىلەۋدە مىناداي ولشەمدەردى ايقىن بەلگىلەدى:

1. گونكونگ ءوزىنىڭ ەرەكشە ەكونوميكالىق قۇرىلىمىن، قوعامدىق ءتۇزىمىن، تۇرمىس-ءتاسىلىن جانە تۇرمىس-ورەسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مەنشىك قۇقىعىن قوسا العاندا، ءسوز بوستاندىعى مەن ءباسپاسوز ەركىندىگىن، كوشىپ-قونۋ ەركىندىگىن، ەرەۋىلگە شىعىپ، قىر كورسەتۋ ەركىندىگىن، ءدىني سەنىم بستاندىعىن جانە جۇمىس تاستاپ ەرەۋىلدەۋ قۇقىعى قاتارلى قازىرگى قولدانىلىپ كەلگەن قۇقىقتارى وزگەرمەيدى جانە ول زاڭمەن قورعالادى;

2. بيۋدجەتى دەربەس بولادى. اقشاسىن HSBC Bank تاراتادى. ول قىتايدىڭ حالىق اقشاسى جۇيەسىنەن دەربەس بولادى. ول جانە حالىقارالىق اقشا اينالىمىمەن بايلانىسىن ساقتاپ، ەركىن ايىرباسقا تۇسەدى. قىتايداعىداي شەت ەلدىك ۆاليۋتالاردى باسقارۋ تارتىبىنە باعىنبايدى. قارجى اينالىمى ەركىن بولادى. بۇرىننان قالىپتاسقان ساۋدا-ايىرباس جۇيەسى وزگەرىسسىز قالادى جانە قورعانىس شىعىندارىن تولەمەيدى دەگەن سياقتى كوپتەگەن ەرەكشە جەڭىلدىكتەرگە يە بولدى. قورىتىپ ايتقاندا، گونكونگتىڭ ەركىن پورت مارتەبەسىن ساقتاۋدى جالعاستىرۋمەن بىرگە ونىڭ دەربەس كەدەن ايماعى مارتەبەسى مەن حالىقارالىق قارجى ورتالىعى مارتەبەسى دە وزگەرمەيدى.

3. گونكونگ ءوز دەڭگەيىندەگى ديپلوماتيالىق قۇقىقتارعا دا يە بولادى. ول ءوز بەتىنشە ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتا الادى. بىراق تەك ەكونوميكالىق-مادەني قارىم-قاتىناستارمەن عانا شەكتەلەدى. گونكونگ ۇكىمەتى حالىقارالىق ۇيىمدارعا، ءتىپتى حالىقارالىق شارتتارعا دا قاتىسا الادى. ءتىپتى، باسقا ەلدەرگە ءوزىنىڭ ساۋدا وكىلدىكتەرى مەن ەكونوميكالىق وكىلەتتىك قۇرىلىمدارىن قۇرا الادى. بىراق، گونكونگ باسقا مەملەكەتتەرمەن جانە دەربەس ايماقتىق قۇرىلىمدار مەن حالىقارالىق ۇيىمدارعا بايلانىستى كەلىسىمدەرگە قول قوياتىن كەزدە ءسوزسىز «قىتايدىڭ گونكونگ ايماعى» دەگەن ساياسي تەرميندى پايدالانادى. گونكونگ قحر مەملەكەتتىك تۋى مەن گەربىن اسۋدان تىس گونكونگتىڭ ەرەكشە ەكونوميكالىق ايماعىنا تيەسىلى تۋى مەن گەربىن قاتار قولدانۋعا قۇقىلى. ول گونكونگتىڭ دەربەس مارتەبەسىن ساقتاي وتىرىپ، حالىقارالىق ساۋدا، ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋعا پايدالى.

4. قىتايدىڭ ورتالىق بيىلىگى گونكونگقا ءوز اسكەرىن جىبەرۋگە قۇقىلى. بىراق گونكونگتا تۇراتىن قىتاي ارمياسى قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەدى. گونكونگتىڭ ىشكى ىسىنە اراسپايدى. ال گونكونگتىڭ قوعامدىق ءتارتىبىن ونىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى جاساقتايتىن پوليتسيا قۇرىلىمدارى اتقارادى. جەرگىلىكتى بيلىك بۇرىنعى قارۋلى كۇشتەردى (انگليا ارمياسىن) ۇستاۋعا تىيىم سالىنادى. شەت ەلدەن قارۋ-جاراق ساتىپ الۋعا اتىمەن بولمايدى. بىراق بۇرىننان بار گونكونگ پوليتسياسى مەن اماندىق قورعاۋعا باعىتتالعان قارۋلى جاساقتار سول بەتى ءوز جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى.

مىنە بۇدان گونكونگتىڭ رەسمي ديپلوماتيا مەن مەملەكەتتىك قورعانىسىن ورتالىق ۇكمىەتتىڭ قۇزىرەتىنە بەرۋدەن تىس، ونىڭ ەرەكشە جوعارى اۆتونوميالىق قۇقىقتاردى پايدالانا الاتىندىعىن كورۋگە بولادى. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇندە قۇقىقتىق تۇرعىدان بەكىتىلگەن دەن ءسياوپيننىڭ سول ۋادەلەرى بىرتە-بىرتە ادرەم قالاتىنعا ۇقسايدى. ارينە، گونكونگتىڭ سول كەزدەردەگى ەرەكشە اۆتونوميالىق مارتەبە الۋى دەن ءسياوپيننىڭ كورەگەن ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ جەمىسىنەن تىس، انگليا ۇكىمەتىنىڭ دە وسى ءبىر بوستاندىق ارالىن جانە ونىڭ حالقىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىعىن قورعاۋعا ەرەكشە دەن قويعاندىعىنان بولە جارا قاراۋعا بولمايتىندىعىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز.

گونكونگتىڭ نەگىزگى زاڭىن قابىلداۋدا ەڭ ۇلكەن تالاس تۋدىرعان ماسەلە قحر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ گونكونگ ايماعىنا جىبەرىلۋىنە بايلانىستى ءوربىدى.  قكپ «مىلتىقتان بيلىك تۋادى» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاناتىن ساياسي توپ. مىلتىقتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن بيلىككە جەتكەن قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ وعان ەرەكشە ءمان بەرەتىنى ەكى باستان ايقىن بولاتىن. بىراق تايۆانمەن بەيبىت بىرىگۋ جونىندەگى 9 تارماقتى باعىتتا ايقىن جازىلعان مىنا ءبىر تارماق نە سەبەپتى گونكونگقا قولدانىلمايدى دەگەن ماسەلە بولدى. وندا تايۆان ەرەكشە اكىمشىلىك ايماعى بولىپ قۇرىلعاننان كەيىن، ءوز قارۋلى كۇشتەرىن ساقتاپ قالادى دەگەن تارماق. بۇل دەگەن ءسوز ۇلى قۇرلىق تايۆانعا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن جىبەرمەيدى دەگەن ءسوز. وندا تايۆاننىڭ قورعانىسىن تايۆاننىڭ  جەرگىلىكتى قارۋلى كۇشتەرى ءوز موينىنا الادى دەگەن ءسوز. دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ماسەلەدەگى وي-جوسپارى تايۆاننىڭ ەرەكشە جاعدايىن ەسكەرىپ قابىلداعان شەشىمى بولاتىن.  40-جىلدارداعى قكپ مەن گومينداڭ اراسىنداعى  بەيبىت كەلىسسوزدىڭ تاريحي ساباقتارى تايۆان اكىمشىلىگىنىڭ ءوز قارۋلى كۇشتەرىن تاراتىپ جىبەرۋگە ەشقاشان كەلىسپەيتىندىگىن  ايقىن كورسەتەتىن ەدى. تايۆانعا اسكەر جىبەرۋ اشىق تۇردە تايۆانعا سوعىس جاريالاۋمەن بىردەي بولاتىن. وندا بەيبىت بىرىگۋدىڭ ءۇمىتى ءۇزىلدى دەي بەرىڭىز.

بۇل جوبا-جوسپار گونكونگ ماسەلەسىندە دالەلدەنىپ، ىسكە اسىرىلۋ كەرەك ەدى. سول سەبەپتى كوپتەگەن ادامدار ەكى ەرەكشە اكىمشىلىك ايماققا ەكى ءتۇرلى ساياسات نە ءۇشىن كەرەك، تايۆانعا ارميا جىبەرمەيدى ەكەنبىز، وندا گونكونگقا دا جىبەرمەي-اق قويايىق دەگەندەردىڭ قاراسى كوبەيدى. مۇنداي تالاپ گونكونگتاعى جەرگىلىكتى حالىق تاراپىنان دا از ايتىلعان جوق. اعىلشىندار قىتاي ارمياسىنىڭ گونكونگتا تۇرۋىنا تىس-تىرناعىمەن قارسى بولدى. بىراق بۇل ماسەلە قىتايدىڭ يەلىك قۇقىق پرينتسيپتەرىنە قايشى بولاتىن. قاراپايىم قاعيداعا سالساق، ءبىر ەگەمەندى ەل ءوز تەرريتورياسىنداعى بارلىق ادامعا، زاتقا جانە ۇردىستەرگە ەشكىممەن بولىسپەيتىن بيلەۋ قۇقىعىنا يە جانە ول ارميامەن دە قاتىستى. 1997 جىلدان كەيىن قىتاي گونكونگتىڭ يەلىگىن قايتارىپ الادى. ول جەرگە ارميا تۇرعىزا ما، تۇرعىزباي ما  - ول قىتايدىڭ قۇقىعى. انگليانىڭ ارالاسۋىنا ەشقانداي حاقىسى جوق.

دەن سياوپين يەلىك قۇقىققا بايلانىستى وسى ءبىر قاعيدالاردى قارۋ ەتە وتىرىپ، انگليالىقتاردىڭ تالابىن بىردەن تويتارىپ تاستادى. ول: «قىتاي گونكونگقا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن ورنالاستىرۋعا قۇقىلى. قىتاي گونكونگتا تۇراتىن ءوز قارۋلى كۇشتەرىنەن تىس ءوزىنىڭ گونكونگقا يەلىك قۇقىعىن ايگىلەيتىن قانداي مۇمكىندىگى قالدى؟!» - دەگەن بولاتىن. سول كەزدەگى انگليانىڭ سىرتقى ىستەر ءۋازىرى پيتەر كارينگتون دەن ءسياوپيننىڭ تاستاي لوگيكاسىنا ءتانتى بولىپ: «ءبىز، ارينە، قىتاي ارمياسىنىڭ گونكونگتا تۇراماعانىن قالايمىز. بىراق ونىڭ باسقا تاسىلدەرى جوق پا ءوزى؟!» - دەگەن بولاتىن امالى تاۋسىلعانداي كەيىپ تانىتىپ. ونىڭ بۇل سوزىنەن قىتايدىڭ گونكونگقا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن جىبەرۋى قىتايدىڭ شارۋاسى. بىراق انگليا ۇكىمەتى وندايدى قالامايدى. باسقا ءبىر تاسىلدەرمەن گونكونگقا يەلىك قۇقىعى بار ەكەنىن ايگىلەسە دەگەننەن باسقا ءسوزى ەمەس ەدى. ونىڭ ار جاعىندا قىتاي گونكونگتىڭ يەلىك قۇقىعىن قايتارىپ الۋعا قۇقىلى ەكەن، وندا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن ورنالاستىرۋعا قۇقىلى دەگەندى شاراسىز مويىنداۋ جاتقان بولاتىن.

قىتاي مەن انگليا اراسىنداعى گونكونگقا اسكەر تۇرعىزۋ ماسەلەسىندەگى تالاس-تارتىستا  انگليانىڭ جەڭىلەتىندىگى و باستان بەلگىلى بولاتىن. انگليا الميساقتان بوتەن ءبىر ەل. سول سەبەپتى 1997 جىلدان كەيىن قىتاي گونكونگتى ءوز يەلىگىنە قايتارىپ السا، وعان كولدەنەڭنەن كيلىگۋگە انگليا ۇكىمەتىنىڭ قاتىسى جوق. بىراق اعىلشىندار گونكونگتاعى حالىقتىڭ ءۇنىن كولدەنەڭ تارتىپ، ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىن ىسكە قوسىپ، قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ گونكونگقا اسكەر جىبەرگەلى جاتقاندىعىن جالاۋلاتىپ جۇرت اراسىنا ۇرەي سالدى. گونكونگتىقتاردىڭ ساناسىندا قىتايدىڭ ازاتتىق ارمياسى قاراقشىدان ءارى قورقىنىشتى بولاتىن. مۇنداي ۇگىت-ناسيحات قاراپايىم حالىق اراسىندا ەرەكشە ۇرەي مەن تولقۋ تۋدىرعاندىعىن جانە مۇنداي تولقۋدىڭ قىتاي-انگليا كەلىسسوزىنىڭ ەڭ شەشۋشى ساتىندە تۋىنداعاندىعى دەن ءسياوپيندى ابىرجىتپاي قالعان جوق. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى قىتايدىڭ قورعانىس ءمينيسترى گىڭ بياودىڭ 1984 جىلدىڭ 21-مامىرىنداعى سويلەگەن سوزىندە: «قىتاي كەلەشەكتە گونكونگ ايماعىنا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن ورنالاستىرۋ جوسپارى جوق» - دەگەن ءسوزى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. بۇل حاباردى ەستىگەن دەن سياوپين قاتتى رەنجىپ، 25 مامىردا بەيجىڭدە قىتايدىڭ بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى مەن ساياسي كەڭەسىنىڭ جينالىسىنا قاتىسىپ جاتقان گونكونگ، ماكاو ايماعىنان كەلگەن تىلشىلەردى ارنايى  قابىلداپ: «مەن ءبىر وسەك-اياڭنىڭ باسىن اشىپ الايىن دەپ وتىرمىن. قورعانىس ءمينيسترى گىڭ بياودىڭ  قىتاي ارمياسى  گونكونگقا تۇرمايدى دەگەن اڭگىمەسى – ونىڭ جەكە پىكىرى.  بۇل ورتالىق ۇكىمەتتىڭ شەشىمى ەمەس، سىزدەر وسى حاباردى ەل-جۇرتقا اشىق ايتىڭىزدار. ءبىزدىڭ ءوز قارۋلى كۇشتەرىمىزدى جىبەرمەيىك دەگەن ويىمىز جوق. ءبىز ول اراعا ءوز قارۋلى كۇشتەرىمىزدى ورنالاستىرامىز. ول ەگەر قىتاي تەرريتورياسى ەككەنى راس بولسا، ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىز نە سەبەپتى ول ايماقتا تۇرماۋعا ءتيىس؟! مەن انگليانىڭ سىرتقى ىستەر ءۋازىرى پيتەر كارينگتونمەن سويلەسكەن كەزىمدە ول ءبىزدىڭ وسىنداي قۇقىعىمىز بار ەكەندىگىن مويىنداعان بولاتىن. ءوز يەلىگىمىزدەگى  تەرريتوريامىزعا ءوز ارميامىزدى جىبەرە الماساق، وندا مۇنىڭ نەسى قىتاي تەرريتورياسى بولادى؟!» - دەگەن بولاتىن. قابىلداۋدىڭ سوڭىنا الا دەن سياوپين ءوز پوزيتسياسىن  ازداپ جۇمسارتىپ، ماجىلىسكە قاتىسىپ جاتقان گونكونگ پەن ماكاودان كەلگەن وكىلدەرگە: «ول جەرگە ءوز قارۋلى كۇشتەرىمىزدى ورنالاستىرۋىمىزدىڭ تەك سيمۆولدىق قانا ءمانى بار. سىزدەر ونى قىتايدىڭ گونكونگقا بولعان يەلىك قۇقىعىنىڭ سيمۆولى دەپ قانا قابىلداڭىزدار. گونكونگتىقتاردىڭ ءوز-ءوزىن باسقارۋى ەڭ جالپىلاما  اۆتونوميالىق قۇقىق. ورتالىق ۇكىمەت ول اراعا اسكەر تۇرعىزۋدان باسقا اتالعان ايماققا يەلىك ەتۋدىڭ ەشقانداي سيمۆولدىق ءمانى جوق.   قارۋلى كۇش بولعاندا، ونىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قول بولۋى شارت ەمەس، ارى كەتكەندە 3 تە 5 مىڭ ادامنان اسپايدى» - دەپ ءتۇسىندىردى. ونىڭ سوڭعى ءسوزى گونكونگ پەن ماكاودان كەلگەن وكىلدەرىنىڭ كوڭىلىن ساباسىنا ءتۇسىرىپ، قىتاي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ گونكونگتا تۇرۋى تەك مەملەكەتتىك يەلىك قۇقىقتىڭ سيمۆولى ەكەندىگىن تۇسىنگەندەي بولدى. سوندا دا بولاشاقتا تايۆاندىقتار يگىلىكتەنەتىن اۆتونوميالىق قۇقىقتاردى قارۋلى كۇشتەرگە بايلانىستى باپتىڭ باسقاشا ەكەندىگىن بىلگەن گونكونگتاعى كوزى اشىق حالىق ءبىر-بىرىنەن پارىقتى مۇنداي ساياساتتى تۇسىنە الماي دال بولدى. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «تايۆانداعى ارميا - قىتايدىڭ ءوز ارمياسى» - دەپ ءتۇسىندىردى. بىراق بۇل ءۋاج دە گونكونگتىقتاردىڭ كۇدىك-كۇمانىن سەيىلتە العان جوق. سەبەبى  گونكونگتا بۇرىننان تۇراتىن «قورعانىس ارمياسى» انگليا تاراپىنان جىبەرىلگەن ارميا ەمەس بولاتىن. گونكونگتىڭ ۇزاق جىلدان بەرى ءوز قارۋلى كۇشتەرى بولدى. ول «گونكونگ پولكى» دەپ اتالاتىن. ەگەر مەملەكەتتىكتىڭ يەلىك قۇقىعىن قورعاۋ كەرەك بولسا، سول دا جەتىپ، ارتىلادى ەمەس پە؟! انگليا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن الىپ كەتكەننەن كەيىن، گونكونگتاعى قىتايدىڭ قارۋلى كۇشتەرى وسى ميسسيانى اتقارسا جەتىپ جاتپاي ما؟ ۇلى قۇرلىقتان ازاتتىق ارميا قوسىندارىن اكەلۋدىڭ قانداي قاجەتى بار دەيدى ولار دال بولىپ. ءدال وسى اراعا كەلگەندە دەن سياوپين ءوزىنىڭ تۇپكى ويىن اشىق ايتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل قارۋلى كۇشتەر بولاشاقتا ىقتيمال تۋىندايتىن دۇربەلەڭنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاجەت ەكەن. شىنداپ كەلگەندە، بۇل دەن ءسياوپيننىڭ ەڭ باستى تۇپكىلىكتى ماقساتى بولاتىن. قىتاي كوممۋنيستەرى قىتاي ازاتتىق ارمياسىنان باسقا ەشقانداي قارۋلى كۇشكە سەنبەيدى.

گونكونگ جۋىقتاعى ونداعان جىلداعى تاريحتا 1967 جىلعى ءبىر رەتكى دۇربەلەڭنەن تىس، ەشقانداي قوعامدىق تولقۋ ورىن العان جوق بولاتىن. مادەنيەت توڭكەرىسىندەگى ۇلى قۇرلىقتا ورىن العان ون جىلدىق اتىس-شابىس كەزىندە دە گونكونگ ايماعى تىپ-تىنىش، بەرەكەسى ءبۇتىن، حالقى باياشات عۇمىر كەشتى. 1997 جىلدان كەيىن قانداي جاعداي بولۋى مۇمكىن؟ دەن سياوپيندە ايقىن سەنىم جوق بولاتىن. بۇل تۋرالى ول: «ءبىز قىتاي يەلىگىنە وتكەننەن كەيىنگى گونكونگتا ەشكىم تۇمسىعىن تىقپايتىن، ەشقانداي ءبۇلدىرۋشى كۇش جوق دەپ سەنە الامىز با ءوزى؟ ول تۋرالى مەن ءوز-ءوزىمدى جۇباتا المايمىن. سەبەبى، ونى دالەلدەيتىن نەگىزدەرىم جەتكىلىكسىز» - دەپ ءتۇيدى ءوز ويىن. دەن سياوپين بولاشاقتا ايتەۋىر بىرەۋدىڭ بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، بەرەكەنى شايقالتاتىندىعىن تولىق بولجاپ، بىلە الدى. مۇنداي فاكتورلار بەيجىڭ تارابىنان ورىن الماۋى مۇمكىن. بىراق گونكونگتىڭ ىشكى جاعىنان، ءتىپتى، حالىقارالىق كۇشتەردىڭ ىقپالىنان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. دۇربەلەڭ بولۋدىڭ فاكتورى ءومىر سۇرەدى ەكەن – ونىڭ الدىن الۋ شاراسى دا قاراستىرىلۋعا ءتيىس. بۇل قاراپايىم عانا ءومىردىڭ زاڭدىلىعى دەپ ويلادى. ءبىر قىزىعى، گونكونگ ايماعىنداعى الدەنەشە جىلدان بەرگى تولاسسىز تولقۋلارعا سىرتقى كۇشتەردەن گورى، قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىنىڭ اپەرباقان ساياساتى سەبەپ بولدى. مۇندا قىتاي بيلىگىنىڭ ۇسىنىسىمەن جۋىق جىلداردا قابىلداماقشى بولعان ۇلى قۇرلىقتان قاشىپ، گونكونگتى پانالاعان كۇدىكتىلەردى  ءوز قالاۋىنشا ۇلى قۇرلىققا جىبەرىپ، قىتاي زاڭدارىمەن سوتتاۋ جونىندەگى زاڭ قارارى بولدى. «ءبىر قىزىمنان ءبىر قىزىم سوراقى» دەگەندەي، وعان  «گونكونگ ايماعىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى»  زاڭىن قوسىڭىز. پالەنىڭ ءبارى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگىنەن شىعىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ارينە، ونى قىتايعا قارسى كۇشتەردىڭ دە پايدالانىپ، وتقا مايعا قۇيىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. داۋدىڭ باسى ءبارىبىر كىسىلىك قۇقىققا كەلىپ سايادى.  كۇنى بۇگىن قىتاي بيلىگى گونكونگتاعى داعدارىستى رەتتەۋگە قاۋقارسىز بولىپ وتىر. ەندىگى سوڭعى مۇمكىندىك  سول قارۋلى كۇشتەرگە سۇيەنۋ بولاتىن شىعار، كىم ءبىلسىن؟

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz