پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 1 قىركۇيەك كۇنى حالىققا جولداۋ جاسايدى. ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق پەن ساياسي وزگەرىستەر كەزەڭىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋىنان نە كۇتەمىز؟ قانداي ماڭىزدى ماسەلەلەر ايتىلۋى مۇمكىن؟

ساراپشىلار ەكى ماڭىزدى مالىمدەمە جاسالۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. ءبىرى – پارلامەنتتى تاراتۋ جانە جاڭا سايلاۋدى جاريالاۋ بولسا، ەكىنشىسى – ۇكىمەتتى تاراتۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. بۇل قانشالىقتى مۇمكىن؟ ءبىز وسى سۇراقتار اينالاسىندا ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن سۇراپ كوردىك.

دوس كوشىم، ساياساتكەر:

- مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت جولداۋىندا ايتىلاتىن نەگىزگى ماسەلە – ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماسەلە بولماق. قازىر ازىق-تۇلىك، ازىق-تۇلىكتەن باسقا دا قاجەتتى دۇنيەلەردىڭ  قۇنى ادام ويىنا كەلمەيتىن باعاعا شارىقتاپ ءوستى. جولداۋدا قىمباتشىلىق ماسەلەسى قالاي شەشىلەدى، بولاشاقتا قالاي بولماق دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلەدى. بىراق وكىنىشكە وراي مەن كۇتكەن ەكى ماسەلە ايتىلمايدى دەپ ويلايمىن. ءبىرى – دەموكراتيالىق رەفورما ماسەلەسى. ەكىنشىسى – ۇلتتىق ماسەلە، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى. بۇعان مەملەكەت باسشىسى مۇنىڭ الدىندا دا جولاعان جوق، بۇل جولى دا جولاماۋى مۇمكىن.

جانە ءبىر وزەكتى تاقىرىپ - ۋكراينا مەن رەسەيدىڭ سوعىسى اينالاسىندا قازاقستاننىڭ ناقتى ۇستانىمى ايتىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن. سەبەبى، توقاەۆ «قىرىمداعى جاعداي اننەكسيا ەمەس» دەدى، بىرەسە «قازاقستان دونەتسكى مەن لۋگانسكنى مويىندامايدى» دەدى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ پوزيتسياسى ءالى دە تۇسىنىكسىز. ساياساتكەرلەردىڭ ءوزى ناقتى ايتا الماي وتىر. ءبىر جاعىنان رەسەي رەسمي وداقتاسىمىز، ەكىنشى جاعىنان رەسەيدىڭ اگرەسسياسىنا دەگەن پرەزيدەنتتىڭ سانك-پەتەربۋرگ جيىنىنداعى ءسوزى مۇلدە باسقاشا اسەر بەردى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمىنىڭ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، مۇنايدى باسقا باعىتپەن الىپ شىعۋ قاراستىرىلىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايدا، قوعام ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ۇستانىمىن ءبىلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ۋكراينا مەن رەسەي شيەلىنىسىنە كوزقاراسىمىز الداعى ءبىر-ەكى جىلدىقتاعى ەكونوميكامىزعا اسەر ەتەيىن دەپ تۇر. ءارى رەسەيگە سالىنعان سانكتسيانىڭ ءبىر شەتى بىزگە دە ءتيۋى مۇمكىن. الەۋمەتتىك جاعداي تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، پرەزيدەنت وسى ساياسي شيەلەنىسكە دە قاتىستى ءبىر اۋىز ايتادى دەگەن ءۇمىتىم بار.

ەل ىشىندەگى پارلامەنت مەن ۇكىمەت قايتا جاساقتالۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا كەلەر بولساق، ەگەر ءبىز جاڭا، ادىلەتتى قازاقستان قۇرعىمىز كەلسە، پارلامەنت تاراۋى ءتيىس. ەسكى جۇيەنى ۇستاپ تۇرعان پارلامەنتپەن بيلىكتى جالعاستىرۋ، مەنىڭ ويىمشا، اقىلعا سيمايدى. بىراق پارلامەنتتىڭ ءوزى تاراۋى دا مۇمكىن دەگەن نۇسقا بار. جوعارى جاقپەن كەلىسە وتىرىپ، «ال، ءبىز تارايتىن ۋاقىتقا جەتتىك، جاڭا قازاقستاندى جاڭا پارلامەنتپەن باستايىق» دەپ قويىلىم سياقتى نارسەنى ىسكە اسىرۋى مۇمكىن. ونداي كەزدە سايلاۋ ارقىلى، پارلامەنتتەگى كەيبىر ادامدار ورنىن ساقتاپ قالادى. ال، ەگەر پارلامەنتتى تاراتۋعا پرەزيدەنت باستاما كوتەرسە، وندا قازىرگى وتىرعان دەپۋتاتتاردىڭ ەشقايسىسى ورنىندا قالا المايدى.

ال، ۇكىمەت قالاي وزگەرسە دە ەكونوميكادا، قوعامدا وزگەرىس بولمايدى. ويتكەنى، قازىرگى كەزگە دەيىن باسقارىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ءبارى 30 جىل بويى جۇيەنىڭ ىشىندە بولعاندار، ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكونوميكالىق باعىتتاعى وزدەرىنىڭ كۇش-قۋاتىن كورسەتە المادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىز ەشنارسەگە جەتە المادىق. سول بۇرىنعى ءوندىرىسى جوق، شيكىزات ساتۋشى ەل رەتىندە قالدىق. ءبىزدى ەكونوميكالىق قيىندىقتان الىپ شىعاتىن كوماندا كورىپ تۇرعان جوقپىن. جەكە ادامداردىڭ ورنىن بوساتقانىن كوردىك. كەم دەگەندە ونشاقتى پرەمەر-مينيستر اۋىستى، مينيسترلىكتەردە تاعايىنداۋلار بولدى. بىراق ەشقايسىسىن «تاماشا جۇمىس ىستەدى»، «قارقىندى قادامدارعا باستادى» دەپ ايتا المايمىز. ۇكىمەت قالاي اۋىستىرىلسا دا، سول باياعى جۇيەنىڭ ادامدارى ورنىن باسادى. سوندىقتان بۇل جەردە، ۇكىمەت باسىنا پارلامەنتتىك جۇيەدەگى سياقتى جەڭگەن پارتيا كومانداسىمەن كەلۋى كەرەك. بىزگە ساياسي-دەموكراتيالىق رەفورما كەرەك. جاڭا كوماندا بولماسا، ۇكىمەت اۋىسۋ دەگەن انىقتاما بىزگە كەلمەيدى. بۇل جولداۋدا ۇكىمەتتەگى وزگەرىس تۋرالى ايتىلعاننىڭ وزىندە، وعان ءمان بەرۋدىڭ قاجەتى جوق.

ماقسات حالىق، ەكونوميست:

- بۇل جولعى جولداۋدىڭ باسىم بولىگى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەسىنە ارنالادى دەگەن اقپارات شىقتى. الداعى ۋاقىتتا وسى سالاعا نازار اۋدارىلادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. پرەزيدەنت ايتۋىن ايتىپ جاتىر، بىراق ورىندالۋى كوڭىل كونشىتپەيدى. مىسالى، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن، بانكروتتىق تۋرالى زاڭ قابىلداۋ ماسەلەسى ايتىلعان ەدى. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. بۇل كەيىنگە شەگەرىپ قويا سالاتىن دۇنيە ەمەس. وسى سياقتى الەۋمەتتىك وسال توپپەن جۇمىس تا وتە ماڭىزدى. كەيىنگى كەزدەگى ينفلياتسيانىڭ ءوسۋى حالىقتىڭ تولەم قابىلەتىن وتە قاتتى ءتۇسىرىپ جىبەردى. وسىعان بايلانىستى ناقتى ۇسىنىستار ايتىلادى دەپ ويلايمىن.

تاعى ءبىر ماسەلە، ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىق جانە كەدەيشىلىك دەڭگەيى. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستانداعى قانشا ادامنىڭ جۇمىسسىز ەكەنى تۋرالى ناقتى اقپارات جوق. كەدەيلىك ستاتيستيكاسى دا قاتە. ەڭ تومەنگى كۇنكورىس شەگى، ەڭ تومەنگى جالاقى ماسەلەسى دە وتە وزەكتى بولىپ تۇر.

قازىرگى كۇنى مونوپوليامەن كۇرەس اياسىندا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. اقشا جىمقىرعان ازاماتتار انىقتالىپ جاتىر، بىراق قاراجات قايتارىلدى. بىراق بىزدە وسى تۇرعىدا ناقتى زاڭ جوق جانە ول قاراجات قايدا كەتىپ جاتىر، قايدا جۇمسالادى، قانداي ماقساتى بولادى دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە ءبىراز ءسوز ايتىلادى دەپ ويلايمىن.

ايجان تەمىرحان

Abai.kz