بۇگىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيا كۇنى. قازىرگى قولدانىستاعى اتا زاڭ 1995 جىلى 30 تامىزدا قابىلدانعان. ول 9 تاراۋ 98 باپتان تۇرادى. 2022 جىلعا دەيىن كونستيتۋتسياعا پارلامەنت بەس رەت وزگەرىس ەنگىزگەن. بيىل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ بويىنشا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتتى. ناتيجەسىندە كونستيتۋتسيانىڭ 33 بابىنا 56 تۇزەتۋ جاسالدى.

ءبىز قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيا كۇنىنە وراي، ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى تۋرالى ساراپشىلاردىڭ وي-پىكىرىن بىلدىك.

دوس كوشىم، ساياساتكەر:

- ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزعا بيلىكتىڭ دە، حالىقتىڭ دا كوڭىلى تولمايتىن شىعار دەپ ويلايمىن. كوڭىلى تولاتىن بولسا 60-قا جۋىق وزگەرىس ەنگىزبەيدى عوي. اتا زاڭىمىز ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق ستاتۋسىن ورىنداپ وتىر دەي المايمىن. رەفەرەندۋم ارقىلى بولسىن، پارلامەنت ارقىلى بولسىن قايتا-قايتا وزگەرتە بەرۋ اتا زاڭدى قۇراق كورپەگە اينالدىردى. مەنىڭ ويىم، كونستيتۋتسيا قايتادان جازىلۋى كەرەك. بۇل ءپىسىپ جەتىلگەن ماسەلە.

سوڭعى كونستيتۋتسيا بويىنشا وتكەن رەفەرەندۋمدا ەلۋ-الپىس سۇراققا ءبىر عانا «ءيا»، «جوق» دەگەن تاڭداۋ بەرىلدى، اقىلعا قونبايتىن دۇنيە. كەيبىر وزگەرىستى قولداۋعا بولادى، كەيبىرىن قولداۋعا بولمايدى. تەحنولوگيالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا، حالىقتى الداۋ سياقتى كورىندى.  كونستيتۋتسيالىق رەفەرەندۋم ارقىلى بيلىك جۇيەنى دەموكراتيالىق باعىتقا الىپ كەلدى دەگەنگە دە سەنبەيمىن. سەبەبى، بۇرىنعى زاڭدا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ 10 ادامىن پارلامەنت سايلايتىن. ال، مۇندا ونىڭ تورتەۋىن پرەزيدەنت سايلايدى. بۇل اۆتوريتارلىق جۇيەگە جاقىنداي ءتۇسۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مەنىڭ ويىمشا، سوڭعى رەفەرەندۋمعا قاتىسقان ادامداردىڭ 99 پايىزى وزگەرىستەردىڭ نە بەرەتىنىن، قانداي تۇزەتۋ ەكەنىن تولىق تۇسىنگەن جوق. سوندىقتان مۇنىڭ ءبارى، ساياسي ءتاسىل، ويىن بولىپ قالدى.

بىراق ماسەلە كونستيتۋتسيادا دا ەمەس. كەيبىر ەلدەردە، مىسالى، انگليا، يزرايلدە كونستيتۋتسيا جوق. كونستيتۋتسيا – پاناتسەيا ەمەس. كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ كونستيتۋتسياسى بىزدىكى سياقتى بيلىككە قاجەت كەزدە وزگەرىسكە تۇسەدى. سوندىقتان قوعامدا كونستيتۋتسيا دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى كەتە باستاعان سياقتى. وعان ارناپ ءبىر كۇندى قويۋ، اسپانداتا كوتەرۋ  –  كەڭەس ۇكىمەتىنەن قالعان يدەولوگيا. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جازىلعان كونستيتۋتسيا ءسوز جۇزىندە كەرەمەت بولاتىن، ال ءىس جۇزىندە توتاليتارلىق رەجيمدە ءومىر سۇردىك. ارينە، كونستيتۋتسيانىڭ جاڭادان جازىلعانى دۇرىس. بىراق بۇل زاڭنىڭ باعىتىن انىقتايتىن ابستراكتىلى دۇنيە. كەي ەلدەردە ءتىپتى كونستيتۋتسيادا بەلگىلەنگەن زاڭعا قارسى زاڭ جوبالارىن ۇسىنىپ جاتادى. كونستيتۋتسيا قاتىپ قالعان نارسە ەمەس، ونى زامان تالابىنا، ەكونوميكالىق-ساياسي كەزەڭگە ساي جازىپ شىعۋعا بولادى.

ابزال قۇسپان، زاڭگەر:

- كونستيتۋتسيا ەڭ ءبىرىنشى زاڭگەر ءۇشىن، زاڭگەر بولماسا دا قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى ءۇشىن ءسوزسىز مەيرام. ءبىز كەيدە سىناپ-مىنەيمىز دەپ كەز-كەلگەن نارسەنى مازاققا اينالدىرىپ جاتامىز. بىراق قازاقستان دەگەن مەملەكەت بىرىنشىدەن قازاققا كەرەك. سوندىقتان ءار قازاق بالاسى ءۇشىن اتا زاڭدى قابىلداعان كۇنىمىز – ەڭ ۇلىق مەرەكە بولۋى كەرەك دەن ەسەپتەيمىن. بۇل زاڭگەر ءۇشىن ەكى ەسە ماڭىزدى كۇن. سوڭعى رەفەرەندۋم ارقىلى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردى، ءوز باسىم، وتە قاتتى قولدادىم. دەگەنمەن، كونستيتۋتسيالىق تۇزەتۋلەردىڭ قولدانىسقا ەنىپ كەتۋى وڭاي شارۋا ەمەس. سەبەبى، نەگىزگى زاڭ بەلگىلى ءبىر قوعامدىق قاتىناستاردى تىكەلەي رەتتەمەيدى – جالپىلاما نورمالاردى رەتتەيدى. وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءتيىستى زاڭنامالىق اكتىلەردى قابىلداۋ كەرەك: زاڭ، كودەكس نەمەسە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارى رەتىندە. سوڭعى رەفەرەندۋم وتكەننەن كەيىن پارلامەنت دەپۋتاتتارى كەزەكتى دەمالىسىنا كەتتى. قازىر دەپۋتاتتار جۇمىس ورنىنا ورالىپ جاتىر. اتا زاڭعا ۇسىنىلعان وزگەرىستەردى قولدانىسقا ەنگىزۋ پروتسەسى ەندى باستالماق. مىسالى، ءبىرىنشى پرەزيدەنت-ەلباسى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭ ءالى كۇشىن جويعان جوق. كونستيتۋتسياداعى نورمانى الىپ تاستاعان سوڭ، بۇل زاڭ كۇشىن جويادى.

ءبىز مىنا نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك:  شىعىس حالىقتارى ەرتەدەن ءبىر پاتشانى سايلايدى دا، بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى سونىڭ مويىنانا ارتىپ تاستاعىمىز كەلەدى. ءوزىمىز جاۋاپكەرشىلىك ارقالاعىمىز كەلمەيدى. قازىر سول پسيحولوگيادان ارىلعانىمىز ءجون. ەڭ ۇتىمدى مەملەكەتتىك باسقارۋ ءستيلى ەۋروپا، امەريكا سياقتى باتىس ەلدەرىنە ءتان. ول جەردە ءاربىر ازامات ەلدىڭ زاڭىن جۇزەگە اسىرۋعا اتسالىسادى. بىزدەر دە سول جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنسەك دەگىم كەلەدى. كونستيتۋتسياداعى زاڭنىڭ ورىندالۋىنا ءاربىر ازامات اتسالىسۋى كەرەك.

ايجان تەمىرحان

Abai.kz