الاش ارىستارى «ويان قازاق!» دەپ نەنى ايتتى؟..

«بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى، ول اقىننىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى»، دەگەن اباي سوزىنە قالاي دەپ جاۋاپ بەرسەك ەكەن؟..

موڭكە ءبيدىڭ «اقىرزامان بولاردا ءسوزدىڭ كيەسى كەتىپ سامالى قالادى»، دەگەنى بار عوي.  سول زامان كەلدى. كەشەگى الاش ارىستارى «ويان قازاق!» دەپ ۇرانداعاندا كوشەگە شىعىپ، ايعايلاپ، ۇراندات دەگەن جوق، قانىڭداعى ءتىلىڭ مەن ءدىلىڭدى ويات دەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءتىلى دۇنيەگە وزىمەن بىرگە كەلەتىن، قانىندا جازىلعان قاسيەتتى كودى. ءبىزدىڭ قانىمىزداعى ۇلت ءتىلىنىڭ كودى قالىڭ ۇيقىدا. انا تىلىندە ءسوز ايتسا ۇقپايتىن ۇرپاق، انا تىلىندە سويلەمەگەن سوڭ اتا-اناسىن سىيلاي بىلمەيدى.

وعان الاش قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى»، دەگەنى ايقىن ايعاق.  قانداعى ۇلتتىق كودتى وياتۋ ءۇشىن ۇلت ءتىلىن، ءدىلىن دامىتۋعا ايرىقشا نازار اۋلارىلۋى قاجەت. ابايدىڭ:

«الىستان سەرمەپ،

جۇرەكتەن تەربەپ،

شىمىرلاپ بويعا جايىلعان»، قۇدىرەتتى ءسوز ونەرى عانا تامىر-تامىردى قۋالاپ، بويىڭدى ءدىر ەتكىزەتىن قاسيەتكە يە. ياعني، ءبىزدىڭ قانىمىزدا ۇلت تىلىندەگى ءار ءسوز ساقتالعان. كەيبىر سوزدەردى ەستىگەندە قۇمىرىسقا ءجۇرىپ وتكەندەي كۇي كەشىپ، كوزىمىزگە جاس كەلەتىنى وسى قۇدىرەت.

ءسوز ەكولوگياسى، ءتىل ەكولوگياسى ايتپاي كەلەتىن دەرت.

اۋزى باردىڭ بارلىعى «شەشەن»، اقشاسى باردىڭ بارلىعى  «كوسەم»  زاماندا «مەملەكەت تىلىندە سويلە، قازاقشا جاۋاپ بەر»،  دەپ قۇر بوسقا ۇرانداعاننان پايدا جوق. «كوسەمسىپ»، «شەشەنسىپ» جۇرگەندە انا ءتىلىمىز تەك قاتىناس قۇرالى،  تەرمينولوگيا تىلىنە اينالىپ بارا جاتىر. ۇلت رەتىندە جەكە وتاۋ تىگىپ، تاقيامىزدى اسپانعا اتىپ جۇرگەندە انا تىلىمىزدە قانشا ءسوزدىڭ ورنىنا «بوتەن ءسوز» قونجيىپ العانىن بىلەسىزدەر مە؟

ۇلتتىڭ ءتىلى – مەنىمەن بىرگە جارالعان مەنىڭ جانىمنىڭ ءتىلى، ءتۇپسانام تىلىمە تىكەلەي بايلانىستى. ال، جانىمنىڭ، ارىم مەن نامىسىمنىڭ تازالىعى تىلىمە بايلانىستى. ءتىلىم كەدەيلەنسە – جانىم بىرگە كەدەيلەنەدى. ءار ءسوزدىڭ كيەسى بار.  كۇن سايىن انا تىلىمە جاڭا تەرمينولوگيا كىرگەن سايىن جان تۇبىندە جاتقان ءتىل ارىستانىم اقىرعاننىڭ ورنىنا مارعاۋ تارتىپ، مىسىققا اينالىپ مياۋلايتىن سياقتى... السىرەپ بارا جاتقان جان - يمانىما قۋات دەپ مەشىتكە بارسام، ونداعىلار  «اللاھىم»، «ساحابا»، «ماشاللا»، «ءۋاجىپ»،  «ماحرۇك»، «حارام»،  «ۋاعىز»، «ءمۇفتيات»، «جاھاننام»، «ءماشھار»، ت.ب. دەپ ارابي  تىلىمەن «ۋاعىز» ايتادى. قازاق تىلىندەگى ارابيزمدەر  قازاق تىلىنە تىكەلەي اراب تىلىنەن نەمەسە پارسى, تۇرىك تىلدەرىنىڭ اسەر ەتۋىمەن ەنىپ، قازاق ءسوز قورىنىڭ بولىگىنە اينالعان 3000-عا جۋىق ارابيزم بۇگىنگى كۇنى قازاق تىلىندە كەڭىنەن قولدانىلادى ەكەن. ەڭ الدىمەن، اراب سوزدەرىنىڭ قازاق تىلىنە كىرۋىنىڭ باستالۋى قازاقتار اراسىنداعى يسلام دىنىنىڭ تارالۋىمەن بايلانىستى.

قازاق تىلىندەگى ديالەكتيكالىق ءتىل ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرىپ، تىلدىك وزگەشەلىكتەردىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بولاتىندىعىن جانە ونداي كىرمە سوزدەردىڭ انا ءتىلىمىزدى بايىتۋعا زور ۇلەس قوساتىنى جونىندە العاش رەت اڭعارىپ، ماقالا جازعان جازۋشى – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بولدى. ماقالا 1926 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «ءتىل تۋرالى» دەگەن تاقىرىپتا جاريالانعان.

اۆتور قانداي ءتىل بولسىن تازا ءتىلدىڭ بولمايتىندىعىن، ونىڭ باسقا تىلدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ناتيجەسىندە كوپتەگەن سوزدەردىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسقا ەنىپ، ءسىڭىپ كەتەتىنىن جانە قازاق ءتىلى دە وسىنداي سوزدەرمەن تولىعىپ وتىرعاندىعى تۋرالى ايتادى.

ماسەلەن، تۇركياداعى تۇرىك ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە سويلەيتىندەردىڭ سانى 60-67 ميلليون شاماسىندا، بۇل بۇكىل حالىق سانىنىڭ 90-93%-نا تەڭ، دۇنيەجۇزى بويىنشا بولسا تۇرىك ءتىلى 65-73 ميلليون ادامنىڭ انا ءتىلى ەكەن.  تۇرىك ءتىلىن انا ءتىلى نەمەسە ەكىنشى ءتىل رەتىندە تۇركيانىڭ بارلىق دەرلىك ازاماتتارى سويلەي الادى. الايدا تۇركياداعى ازشىلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءوزى دە تۇرىك ءتىلىن انا تىلىنە تەڭ دەڭگەيدە بىلەدى.

شەتتىلدىك تەرميندەردىڭ كەز كەلگەن تىلگە ەنۋىنە ەڭ الدىمەن قازىرگى كەزدە عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋى سەبەپ بولىپ وتىرعانى بەلگىلى.

كەز كەلگەن تىلدە ءسوز الماسۋ ادەبي تىلدە بولسىن، تەرمينولوگيالىق جۇيەدە بولسىن زاڭدى قۇبىلىس. ماسەلە ءسوز قابىلداۋدا ەمەس، ولاردىڭ تىلىمىزگە قالاي قابىلدانۋىندا بولىپ وتىر.   تىلىمىزگە كىرمە سوزدەردى قابىلداۋ مەن قولدانۋ، ولاردى ورفوگرافيالىق جۇيەگە سايكەس جازۋ ماسەلەسى عاسىرلار بويى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. بۇل تۋراسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ «جات سوزدەردى باسقالار، ماسەلەن، ورىستار ءوز ءتىلىنىڭ زاڭىمەن ۇيلەستىرىپ العاندا سولاي الۋعا ءبىزدىڭ دە قاقىمىز بار»، دەدى. ال، حالەل دومۇحامەدۇلى: «تىلگە كىرگەن جات سوزدەر ءسىڭۋ ءۇشىن سول ءتىلدىڭ زاڭىمەن وزگەرىپ، تانىماستاي حالگە كەلۋى كەرەك. بۇيتپەسە، جات سوزدەر بۇرالقى بولىپ، ءتىلدىڭ شىرقىن بۇزادى، تىلگە زيان بەرەدى»، دەپ سىرتتان كەلگەن سوزدەردى يكەمدەپ قولدانۋدى ەسكەرەدى.

كەيىن جات سوزدەردى قابىلداۋدىڭ جاڭا ءتارتىبىن بەلگىلەپ، كىرمە سوزدەردى وزگەرىسسىز قابىلداۋعا كوشتىك. ورىس تىلىنەن بولەك اعىلشىن  سوزدەرىن دە قانىمىزعا ءسىڭىپ كەلە جاتقان ادەتپەن وزگەرتپەي الۋعا قۇمارتا باستادىق. وسىلايشا ءوز تىزگىنىمىزگە يە بولا الماعاننىڭ سالدارىنان ۇلت ءتىلى ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى.

ارينە، شەت تىلدەرىنەن ءسوز قابىلداۋعا ەشكىم قارسى ەمەس. بۇل تىلدەر اراسىندا بولاتىن تابيعي قۇبىلىس. بىراق وزگە ءتىلدىڭ سوزدەرىن ءوز ءتىلىڭدى بۇزبايتىنداي ەتىپ يكەمدەپ، قورىتا الاتىنداي مولشەردە الا ءبىلۋ ماڭىزدى. ولاي ەتە الماعان تىلدەر ءوز زاڭدىلىقتارىن كۇيرەتىپ، وزگە ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىنە جول بەرەدى. پولياك عالىمى، تۇركىتانۋشى حەنريك يانكوۆسكي «بارلىق تىلدەردە دە كىرمە سوزدەر بار، ال قازاق تىلىندە مولشەرسىز»، دەپتى.

ابايدىڭ:

«ايتشى-ايتشىلاپ» جالىنار،

ۇققىش جانسىپ شابىنار.

ۇقپاي جاتىپ جالىعار،

ۇيقىلى-وياۋ بويكۇيەز، دەگەندەي  ۇلتتىڭ ءتىلى تامىردا دامىماي، قانمەن بىرگە تۇلا بويدى قۋالاي الماي بويكۇيەز تارتىپ تۇرعان شاقتا ءتىل تاعدىرى الدىمەن زيالى قاۋىمدى،  تەلە-راديو، اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءتىل تازالىعى الاڭداتۋى كەرەك.  تەلەارنالارداعى ەل الدىندا سويلەيتىن تىلشىلەر مەن جۋرناليستەر مال شارۋاشىلىعىن «فازەندا» دەيتىن بولىپتى.  سوندا «كۇزەك»، «قىستاۋ»، «جايلاۋ» سوزدەرىن ايتپايتىن بولساق، كوركەم ادەبيەتتى كىم وقيدى؟ قازاقتىڭ باي ءتىلىن قور قىلماي ءبىر ءسوزدىڭ بىرنەشە بالاماسىن تاڭداپ ۇسىناتىن مۇمكىندىك بار.  «قازاق ءۇنى»، «قازاق رۋحانياتى»، «تىلدەر باسقارمالارى» وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ، ءار ءسوزدىڭ قازاقشا بالامىسىن ءوز ۋاقىتىندا ۇسىنسا، سوزدىك قورىمىز بۇلاي كەدەيلەنبەس ەدى. سىرتتان قوسىلعان وزگە تىلدەردىڭ ىقپالى انا تىلىمىزگە كەرى ىقپالىن تيگىزگەنى سونشالىق  «ن» مەن «ڭ» -دى ايىرا المايتىن «شەشەندەر»  كوبەيدى. انا ءتىلىمىزدى تىكەلەي اۋدارما ءتىل رەتىندە پايدالانىپ  ءجۇرمىز.  وعان  ەمحاناعا، سپورت ورتالىقتارىندا; «ارقاڭمەن جات»، «ىشىڭمەن جات» دەيتىندەر كۋا. قازاقشا «شالقاڭمەن»، «ەكپەتىڭمەن» دەگەندى ەندىگىلەر بىلمەيتىن دە شىعار؟!.

كازىرگىلەر; بۇعانا، قاراقۇس، سىرعالىق، تاڭداي، ماڭداي، كوكىرەك، بىلەك، قار، شىنتاق، تىرسەك، توبىق، تولارساق ت.ب. دەنە مۇشەلەرىنىڭ اتاۋلارىن مۇلدە ەستىمەيدى.  كەز كەلگەن ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ەسىكتەرىندە «يتەر»، «تارت» دەگەننىڭ ورنىنا تىكەلەي اۋدارمامەن جازىلىپ تۇراتىنىن ايتپاسا دا بىلەسىزدەر. «اۆتوبۋسقا وتىرۋ» مەن «اتقا ءمىنۋ»، ياعني «ءمىنۋ» مەن «وتىرۋدىڭ» ايىرماسىن تۇسىنبەيتىن دەڭگەيگە جەتىپپىز.

كەيىنگى جىلدارى عانا تىلىمىزگە ەنگەن باتىس سوزدەرىن عانا مىسال ەتىپ الايىن:

ماتيۆاتسيا، كوررۋپتسيا، وفيس، كريزيس، ۆالانتەر، سپيكەر، پروديۋسسەر، رەيتينگ، ۆاكانتسيا، مەنەدجەر، بريفينگ، ماراتوري، كريتەري، رەسسەپشن، مادەراتور، ونلاين، وفلاين، پرەيماريز، پاندەميا، ليدەر، پەتيتسيا، پارول، لوگين، بۋتيك، بيزنەس، كرەديت، يپوتەكا، فازەندا، يپوتەكا، كرەديت، پاتەنت، پريكول، انتيسەپتيك، داۆاي، وك، حايب، فەيك، لوحاترون، كرەاتيۆ، شوپينگ، انتي...، برەند، ترەند، فۋرشەت، موروتوري، مونيتورينگ، كرەاتيۆ، فيتنەس، كاتاكليزما، ت.ب.

سوندا وتىز جىلدا ءتىلىمىز دامىدى ما، كەمىدى مە؟

قىسقاسى، جاحاندانامىز دەپ جۇرگەندە قازاق ءتىلى كونە تىلگە اينالىپ كەتپەسىن...

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz