جىرتىق اۋىز
قازاق ايتادى، قازاق قاتىرىپ ايتادى، قازاق تاڭدى تاڭعا اتىرىپ ايتادى. قازاقتىڭ ايتاتىنى: «اۋزىڭنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى ما؟» - دەيدى. سوندا ويلايسىڭ عوي، كەيبىر كەڭكەلەس ادامداردىڭ اۋزىنا ءتۇرلى-ءتۇستى يتتەر كىرىپ كەتەدى عوي دەپ... اۋىزعا اباي بولۋ كەرەك. اۋىز دەگەن - كەيدە جاۋىز. «اۋىزدان «اۆاريا» بولىپ قالدى» - دەگەن زاماناۋي ءپالسافا دا بار. ويبۋي، ايتپاقشى، «ىرىگەن اۋىزدان شىرىگەن ءسوز شىعادى» - دەگەن دەگبىرىڭدى قاشىراتىن قاعىتپا دا بار ەكەن عوي. اۋىز تۋرالى ايتا بەرسەڭ، ءجۇدا كوپ. سول اۋىزدىڭ ىشىنە جاسىرىنىپ جاتقان تىلىڭە يە بولا الماساڭ، تاعى پالە. قازاق ايتادى، قازاق قاتىرىپ ايتادى، قازاق تاڭدى تاڭعا اتىرىپ ايتادى: «باسقا پالە تىلدەن!» - دەيدى. تىلىڭە ەگە بولماساڭ، تىرىدەي ولەسىڭ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تىرىدەي كومەسىڭ.
قازاق جەرىندە بايىپ، قازاق نانىن تويعانشا جەپ، قازاقتىڭ سۋىن ءىشىپ جۇرگەن قازاقستاندىق كاسىپكەر راميل مۋحورياپوۆتىڭ دا اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوكپەڭبەك يت شىعادى. اشىق ايتساق، اۋزى جىرتىق. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ويانسا، اۋزى جىرتىلىپ قالىپتى. سوسىن ەكەن عوي، اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتىپ، يە بولا الماي قالاتىنى،
يەگى دۋىلداپ، جۇرەگى سۋىلداپ، دارىگەرگە باردى زۋىلداپ.
– دارىگەر، مەنىڭ اۋزىم جىرتىق، - دەدى ول دەگبىرسىزدەنىپ.
– قالاي جىرتىق؟
– مىنە كورىڭىزشى؟ - دەپ سۇرادى ول ءوتىنىپ.
– كورىپ تۇرعانىم جوق.
– ا، اا، مىنە قاراڭىز، جىرتىق قوي، - دەدى ول اۋزىن اپانداي اشىپ. دارىگەر كوز اينەگىن كيىپ، وعان ۇڭىلە قارادى دا:
– يا، بولار-بولماس جىرتىلىپتى، - دەدى.
– نە ىستەيمىن؟ - دەپ سۇرادى ول.
– جەلىم جاعىڭىز.
– قويىڭعىزشى؟
– يا، «جىرتىققا جەلىم» دەگەن جەلىم شىققان.
كاسىپكەر اۋىز جەلىمىن تاپتىرىپ، جىرتىق اۋزىنا جاقتى. بىراق، اۋىزى قۇلاق جاعىنا قاراي ودان بەتەر جىرتىلىپ كەتتى. سويلەۋدەن قالدى. سوزدەرى شاشىراپ، ءار جەرگە تۇسكەندەي. سوسىن، ول اۋزىن الاقانىمەن باسىپ، ءوڭى قاشىپ، قاتتى ساسىپ، دارىگەرگە كەلدى.
– دارىگەر مىرزا، جەلىمىڭىز بولمادى عوي؟
– تەرى جىپپەن تىگۋ كەرەك.
– تىگىپ بەرىڭىزشى. قۇداي ءۇشىن!
– قازاق ۇلتىنا ءتىل تيگىزبەيسىڭ عوي؟
– انت ەتەمىن!
– سولاي ما؟
– ورىنداماسام، باسقا جاققا كوشىپ كەتەمىن.
– ءسىز قازاق ءتىلىن قورلادىڭىز. قازاق ۇلتىنىڭ نامىسىن اياققا تاپتادىڭىز. سول ءۇشىن اۋزىڭىز جىرتىلعان. سول اۋزىڭىزعا يە بولا الماعانىڭىز ءۇشىن، جۇرەگىڭىز دە جىرتىلعان. اۋەلى، جۇرەكتىڭ جىرتىعىن جاماۋ كەرەك. سوندا اۋىز جىرتىعى وزىنەن-ءوزى جازىلىپ كەتەدى! - دەدى دارىگەر.
– ءتاڭىر جارىلقاسىن، شيپا بەرىڭىز! ايتقانىڭىزدى تۇسىنەم، ايتىپ الىپ، ايتقانىما كۇرسىنەم. جىرتىق جۇرەگىمدى دە جازىپ بەرىڭىز!
– بىلەسىڭ بە، سەندەيلەرگە ءبىر ساتيريك مىناداي ولەڭ شىعارىپتى، وقىپ بەرەيىن:
جاماندىققا جولاساڭ،
مىسالى،
بانك توناساڭ،
تۇسكەلى تۇرىپ وتقا،
بىلاي دەيسىڭ، سوتتا:
– كەشىرىڭىزدەر،
كەشىرىڭىزدەر!
كەشىرە سالامىز،
مىنا بىزدەر.
سوسىن،
بولماسىن، توسىن...
ءوزىڭدى-ءوزىڭ كوندىردىڭ،
ادەيى ادام ءولتىردىڭ.
بىتتيىپ بەتىڭ بوتقا،
بىلاي دەيسىڭ، سوتتا:
– بايقاماي بەس رەت،
كۇن باتقاندا كەشىرەك،
پىشاقتاپپىن،
سوسىن، قۇشاقتاپپىن،
ولگەن سوڭ، «كەشىر!» دەپ،
كەشىرىڭىزدەر،
كەشىرىڭىزدەر...
– كەشىرەمىز،
كەشىرمەسەك،
قازاقپىز نەسىنە ءبىز؟
– ەلگە كەلگەن قوناقپىن،
ەكى كەمپىر زورلاپپىن،
ارتىنان ءولتىرىپ،
قۇلاعىن كەسىپ، قورلاپپىن،
قىسقاسى، سورلاپپىن،
ءجۇزىمدى تورلاپ مۇڭ.
كەشىرىڭىزدەر،
كەشىرىڭىزدەر،
– ويباي، كەشىرەمىز،
كەشىرمەسەك،
تويعا كەشىگەمىز...
وزگە ۇلتتى سىيلاماساق،
قازاقپىز، نەسىنە ءبىز؟
مۇنىڭ ءبارى «ادەمى»،
زاڭدا كەشىرىلمەيدى،
قىلمىستىلار الەمى.
ال، قايتەسىز.
مىناداي پالەنى:
ءتىلىمىزدى قورلايدى،
كورگەنسىز بە، وندايدى؟
تۋىمىزدى تىلگىلەپ،
قازاق بايعۇس سورلايدى،
سوسىن جەلىدە،
سالامىز ويبايدى.
– «كەشىرىڭىزدەر!» - دەيدى دە،
نانىمىزدى جەيدى دە،
تاعى دا تويمايدى،
كەشىرىم سۇراپ، قايتادان،
«قوي!» دەگەنگە قويمايدى،
حالىقتار اسسامبلەياسى،
وسى، نەنى ويلايدى؟
– دارىگەر مىرزا، نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن، ايتارىمدى ايتىپ الىپ، تۇنىمەن كىرپىك ىلمەيمىن. پروكۋراتۋرا دا ۇستىمنەن ءىس قوزعاپتى... - دەگەن راميل مۋحورياپوۆ كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الدى.
شىن مانىندە، راميل ءدال وسىلاي دارىگەرگە جۇگىرمەسە دە، جۇرەگىنىڭ جىرتىعىن، كوڭىلىنىڭ تىرتىعىن، اۋزىنىڭ تىلىنگەنىن، كوپ نارسەنىڭ كەيىننەن بىلىنگەنىن ءتۇسىنىپ، حالىقتان كەشىرىم سۇرادى. كەشىرىم سۇراي سالۋ وڭاي ەكەن. ول نە دەپ قويىپ ەدى؟ بۇل پاقىرىڭ كۇنى كەشە رەسەيلىك كاسىپكەرلەر قاتىسقان جيىندا: «ادام ورىس ءتىلىن شىنىمەن بىلمەسە، تۇسىنۋگە بولادى، ال تەك قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋ ۇلتشىلدىققا جاتادى، ول مادەنيەتتىلىكتىڭ كورىنىسى ەمەس»، - دەپ ايتقان بولاتىن. سول ەكەن، جەلىدەگى پاتريوتتار ونى تالاپ. «ءجۇنىن» جۇلىپ، تۋ-تالاقايىن شىعارىپ، تىرداي، ابىرويدان جۇرداي ەتىپ تاستادى. ساۋاپ بولىپتى!
مۇحتار شەرىم
Abai.kz
