بەلگىلى عالىم، جازۋشى، قىتاي ەسكى جازۋىنىڭ بىلگىرى، فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سۇلتان رامازانۇلى جانبولات اقساقال بيىل 86 جاسقا تولدى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءۇرىمشى قالاسىندا تۇرادى. «ەلجاۋ كۇنبي»، «قاس ساقتار»، «ءۇيسىنناما» سياقتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى.

– سۇلتان اعا، ايتىڭىزشى، «ءۇيسىنناما» جازۋ يدەياسى سىزگە قالاي كەلىپ ەدى؟

– قۇرماش دەگەن جەزدەم اڭگىمەشىل ادام ەدى. ۇيگە كەلگەن سايىن ەرتەگى ايتقىزاتىنبىز. «قىز جىبەك»، «ارقالىق باتىر»، «ەر تارعىن» داستاندارىن جاتقا ايتۋشى ەدى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا ادەبيەت پەن تاريحقا بالا كەزدەن باستاپ قىزىقتىم. بۇل ءبىرىنشى سەبەپ. ەكىنشىدەن، «ۇيسىنناماعا» كەلۋىمە، اسىرەسە، قىتاي تاريحشىلارىنىڭ ۇيسىنگە ءادىل كوزقاراسپەن ۇڭىلە باستاعانى زور تۇرتكى بولدى. ولار ۇيسىندەر تۋرالى ءبىر جارىم عاسىر بويى زەرتتەپ كەلەدى. قىتاي جىلنامالارىنداعى ماعلۇماتتار وتە ايقىن، جان-جاقتى. حرونيكالىق داتالارى دا دالمە-ءدال. ءوزىم قىتىيدىڭ ەسكى جازۋىنا جەتىكپىن. قاجەتتىنىڭ ءبارىن تۇپنۇسقادان وقىدىم. «حاس ساقتار» جانە «ءۇيسىن حيكاياسى» (تاريحي تريلوگيا) سياقتى ەڭبەكتەرىمدى جازۋ ءۇشىن قىتايدىڭ تالاي كيىز كىتاپتارىن اقتاردىم. ۇيسىندەر جونىندە قىرۋار تاريحي ەستەلىكتەر مەن زەرتتەۋلەردى جيناقتادىم. وسىنشاما دۇنيەنى و دۇنيەگە الا كەتپەيىن دەپ ويلاپ، وسىلاردى قاعاز بەتىنە تۇسىرەيىن دەپ شەشتىم. سونداعى فاكتىلەرگە سۇيەندىم. ءسويتىپ «ۇيسىنناماعا» 30 جىل ءومىرىمدى جۇمساپپىن.

–  ءۇيسىن مەملەكەتى تۇڭعىش قازاق مەملەكەتى دەگەنگە كەلىسەسىز بە؟ ول قاشان جانە قاي جەردە قۇرىلدى؟

– تولىقتاي كەلىسەمىن. ءۇيسىن مەملەكەتى – قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قاينار كوزى. بۇل – قازاق-ستان اۋماعىندا قۇرىلعان ەڭ العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىم. ەجەلگى ۇيسىندەردە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ كوشپەلى حالىقتارعا ءتان بارلىق نىشانى بولدى. ايتالىق، باسقارۋ جۇيەسى، تەرريتورياسى، ەكونوميكاسى، مادەنيەتى جانە تۇراقتى اسكەرى، تاعىسىن تاعى. ۇيسىندەر بيلەۋشىسىن كۇنبي دەپ اتادى. ۇلكەن كۇنبيدەن كەيىنگى مەملەكەتتىك لاۋازىم كىشى كۇنبي دەپ اتالدى. اسكەرى وڭ جانە سول قاناتقا ءبولىندى. ۇيسىندەردىڭ اسكەري تۇزىمىندە – ءار وتباسىنداعى ەر ازامات اسكەر ەسەپتەلدى. ولار جايشىلىقتا مال باعىپ نەمەسە ەگىن ەگە ءجۇرىپ، شۇعىل جاعدايدا جاۋعا قارسى جورىققا اتتاندى. ەرتەدەگى قىتاي جازبالارىندا: بۇل ەلدىڭ «ءبىر ءجۇز جيىرما مىڭ ءتۇتىنى، التى ءجۇز وتىز مىڭ جان سانى جانە ءبىر ءجۇز سەكسەن سەگىز مىڭ سەگىز ءجۇز اسكەرى بار. «باتىس وڭىردەگى ەڭ قۇدىرەتتى ەل»، – دەلىنگەن. شامامەن ب.ز.ب. 161-160 جىلدارى ۇيسىندەر دۋنحۋاڭ، ءچيليانسان وڭىرىنەن (قازىرگى قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسى) جەتىسۋ جەرىنە قونىس اۋدارىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇردى.

–  ۇيسىندەردىڭ ارعى تەگى كىم؟

– قىتاي كونە جازبالارىندا «كۇن ءيى» جانە «كۇن روڭ» دەگەن ەتنوس اتاۋلارى كەزدەسەدى. مۇنداعى «ءيى»، «روڭ» دەگەن يەروگليفتەر جابايىلار دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا، «كۇن روڭ» كۇن جابايىلارى دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرىپ تۇر. وسى «كۇن جابايىلارى» ب.ز. دەيىنگى II عاسىرلارداعى قىتاي جازبالارىندا «ءۋسۇن» ء(ۇيسىن) دەپ اتالدى. ۇيسىندەر  كۇنگە تابىنعان. ولار وزدەرىن «كۇننەن جارالعاندارمىز» دەپ قارايدى. سوندىقتان قىتاي تاريحشىلارى ۇيسىندەردىڭ كوسەمىن «كۇن مو – گۇن مو» (كۇن بي) دەپ اتايدى دەپ جازادى. سونىمەن، ۇيسىندەر كوكتەن تۇسكەن جوق، جەردەن دە شىققان جوق. ولار ساقتاردىڭ ۇرپاعى. ساقتار دەگەنىمىز ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى ۇلى دالالىقتاردىڭ ورتاق اتى. دەمەك، ساقتاردىڭ تاراعان ايماعى كەڭ. ولار ناسىلدىك جاعىنان ءبىر بولعانىمەن، ءار وڭىردە اتى دا ءار باسقا اتالدى. مىسالى، باتىستاعى ساقتارى سكيتايلار دەسە، كاسپيدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعىلاردى سارماتتار، سولتۇستىك-شىعىسىنداعىلاردى الاڭدار دەپ اتادى. ارالدان ىلەنىڭ اياعىنا شەيىنگىلەردى ماسساگەتتەر دەستى...

– دەگەنمەن كەيبىر زيالى قاۋىم اراسىندا ءۇيسىندى قازاققا قيعىسى كەلمەيتىندەر دە بار عوي؟

– وندايلار بارشىلىق. «ۋ-ءسۇننىڭ قازاققا قاتىسى جوق، ۋ-ءسۇن قازىرگى قازاقتاعى ءۇيسىن ەمەس»، – دەپ ايتىسقاندار بولدى. شەگەلەپ ايتايىن، قازاقتىڭ ۇلى جۇزىندەگى ءۇيسىن – بايىرعى ۇيسىندەردىڭ تۇقىمى. ورتا، كىشى جۇزدە دە، ءتىپتى باسقا تۇرىك حالىقتارىندا دا ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ ۇرپاعى بار دەسەم قاتەلەسپەيمىن. مەنىڭشە، قىتاي ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى بويىنشا وقىلاتىن «Wu sun – ۋ-ءسۇن» ەتنونيمىن قايداعى اسسي، اسيان، اسمان ت.ب. ەتنونيمدەرمەن تەڭەستىرۋدىڭ ەش ءجونى جوق. ۋ-ءسۇن ءدال بۇگىنگى ءۇيسىن دەگەننىڭ قىتايشا تاڭبالانۋى. مۇنداعى «ۋ» دەگەندى  «ا» دەپ وقۋ وزگە نيەتتىڭ بەلگىسى. سوندىقتان قىتايشا تاڭبالانعان ۋ-ءسۇندى ءۇيسىن دەپ الۋ ەشقانداي داۋ جۇرمەيتىن اقيقات.

ءۇيسىن – قازاقتاعى ەڭ ءىرى تايپا. ونىڭ كەڭ جانە تار ماعىناسى بار. تار ماعىنادا ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ اتى بولسا، كەڭ ماعىنادا ىلە، جەتىسۋ جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى ۇلى ءجۇز تايپاسىنىڭ جالپىلا-ما اتى. قازىرگى البان، سۋان، دۋلات سىقىلدى تايپالار ۇيسىننەن شىققان. ءۇيسىن سوناۋ 2000 جىلدىڭ الدىندا-اق قىتاي جىلناما-لارىنان كورىنەدى. «شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى» دەگەن كىتاپتا: «ەجەلگى ءۇيسىن – بۇگىنگى قازاق ۇلتىنىڭ ارعى تەگىنىڭ ءبىرى» دەپ جازىلعان. قىتايلىق تاريحشى-عالىمدار سۋ بەيحاي، ۋاڭ شيۋنسۇڭ، ءلاي يۋنيڭ، نىعمەت مىڭجانۇلى، جاقىپ مىرزاقانۇلى، جاقىپ ءجۇنىسۇلى ت.ب تاريحشىلار وسى كوزقاراستى قولداپ وتىرعان جوق پا؟! تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. قىتايدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارى قۇراستىرعان «تسىحاي» («ءسوز تەڭىزى») سوزدىگىندە: «قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندە ءۇيسىن تايپاسى ءالى دە بار»، – دەلىنگەن. مىنە، ەندەشە! كونە قىتاي تىلىندەگى «ۋ-ءسۇن» دەگەننىڭ وقىلۋى ۇيسىنگە جولامايدى ەمەس، ءدال ءوزى!

– تاريحتا «كوشپەندىلەردى» وتىرىقشى جەرى جوق، سىپىرا كوشپەندى دەيتىن كوزقاراس قالىپتاسقان. سوندا ۇيسىندەر دە كوشپەندى ەل عوي؟

– ۇيسىندەر جارتىلاي وتىرىقشى، جارتىلاي كوشپەندى ەل بولعان. ولاردىڭ زامانىنا ساي قالاسى بولدى. تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگى مال باقسا، ءبىر بولىگى ەگىن ەكتى. ولار قولونەرمەن دە اينالىستى، بولات تا قورىتتى. ۇيسىندەردە  جىلقى كوپ بولدى. بايلارىنىڭ 4-5 مىڭعا دەيىن جىلقىسى بولدى. ول زاماندا ادام از، جەر كەڭ دەگەندەي. سوندىقتان جەردىڭ وتىنا، سۋىنا قاراي كوشىپ-قونىپ ءجۇردى.

– ۇيسىندەردىڭ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋدان بۇرىنعى قونىسى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز؟

– ۇيسىندەردىڭ جەتىسۋعا كەلىپ قونىستانۋدان بۇرىنعى جۇرتى قىتايلار مەن عۇن قاعاناتىنىڭ باتىسىندا بولاتىن. انىعىن ايتقاندا، قىتايدىڭ حىشي ءدالىزىن، مولشەرمەن قازىرگى گانسۋ ولكەسىن مەكەندەگەن. ال ۇيسىندەردىڭ ەل بولىپ، مەملەكەت قۇرعان ءوڭىرى شىعىس ءتاڭىر تاۋىنىڭ (تيان-شان) سولتۇستىك بوكتەرى. قازىرگى باركول، بوعدا ماڭى، ءۇرىمشى اتىرابى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بۇگىنگى جەتىسۋ ولكەسى، ىلە ايماعى (قحر), بالقاش كولى، شۋ، تالاس ءوڭىرى، ىستىقكول اۋماعى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى تەرريتورياسى بولىپ سانالادى. بۇگىندە ءۇرىمشىنىڭ سولتۇستىگىنەن، ساياشىل كولى ماڭىنان، ميچۋان اۋدانىنداعى داساۋتاننان، سونداي-اق، شيحۋ قالاسىنىڭ باتىسىنان جىڭ اۋدانىنا دەيىنگى ارالىقتان ءۇيسىن وبالارى تابىلىپ وتىر.

– ۇيسىندەر عۇن ءتاڭىر-قۇتىنىڭ امىرىندەگى ەل بولعانى راس پا؟

– ۇيسىندەر تاۋەلسىزدىك الۋدان بۇرىن عۇندارعا قۇل، بودان بولعانى راس. الايدا، ولار عۇندارعا بەيبىت جولمەن باعىنا سالعان جوق. عۇندار ءۇيسىن ورداسىنا تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، كوسەمى ءناندىبيدى ولتىرەدى. ورداسىن ويرانداپ، حالقىنىڭ توز-توزىن شىعارادى. باس يەسىز قالعان ۇيسىندەر امالسىز باعىنادى. وسىلايشا عۇندارعا جيىرما جىل بويى تاۋەلدى بولادى.

– ەگەر ءناندىبيدى شىنىمەن دە عۇندار ولتىرگەن بولسا، نە ءۇشىن ونىڭ بالاسى ەلجاۋدى عۇن تاڭىرقۇتى باعىپ ەسەيتتى دەپ ويلايسىز؟

– مودە اسا ايلاكەر كىسى. بۇل سوعىستى ول نۇكىستەرگە جابا سالعان. امان قالعان ەلجاۋعا شاپاعاتشى بولعانسيدى. بۇل ادەيى جوسپارمەن ىستەلىنگەن ءىس. مودە كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇيسىندەردىڭ قايتا باس كوتەرۋىنەن قورقىپ، وسى قادامعا باردى.

– حالقىمىزدىڭ سوناۋ الىس قارت تاريحىنان كوركەم كەستە تىككەن «ەلجاۋ كۇنبي» اتتى كولەمدى رومان جازدىڭىز. ايتىڭىزشى، ەلجاۋ كىم بولعان؟

– ەلجاۋ كۇنبي – اسا پاراساتتى جان، زامانىنداعى ىسكەر ەلباسى. جاۋجۇرەك قاھارمان، سوعىس ونەرىنىڭ شەبەرى. ول ۇيسىندەردىڭ جاۋ قولىنان قازا تاپقان العاشقى باسشىسى ءناندىبيدىڭ بالاسى. ەلجاۋ كۇنبي – تۇڭعىش قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ايگىلى قولباسى.

ەلجاۋ كۇنبي شاشىلعان قاۋىمىن قايتا جينايدى. اۋەلگى قونىسىنان ىلە اڭعارىنا جۇرت اۋدارىپ، كىندىك ازيادا قۇدىرەتتى ءۇيسىن مەملەكەتىن قۇردى. اسىرەسە قازاق دەيتىن ۇلى ەلدىڭ قالىپتاسۋىنا، وركەندەۋىنە ەلجاۋ كۇنبيدىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز! ەلجاۋ كۇنبي كورشىلەرى عۇن قاعاناتى مەن قىتايدىڭ ءحان پاتشالىعى اراسىندا تەپە-تەڭ، بىردەي ساياسات جۇرگىزدى. ەكەۋىنەن ءتونۋى مۇمكىن قاۋىپتى دە جادىنان شىعارعان ەمەس. ءسويتىپ ولاردان ىرگەسىن الىستاتىپ كەتتى.

– ءسابي كۇنبيدى كوك ءبورى ەمىزىپتى دەگەن اڭىز بار...

– بۇل تاريحي شىندىق. ءتىپتى بۇدان ەكى-ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان قىتاي جازبالارىندا وسىلاي ايتىلادى. عۇندار ءۇيسىن ەلىنىڭ كوسەمى ءناندىبيدى ولتىرەدى. سوندا ەمشەكتەگى نارەستە  دالادا قالادى. بالانى بوجەي دەگەن ادام قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا جاسىرىپ قويىپ، قايتىپ كەلسە، جاس نارەستەنى كوك ءبورى ەمىزىپ وتىرىپتى. مۇنى ەستىگەن عۇن تاڭىرقۇتى قايران قالادى.بۇل شىنىندا «كيەلى بالا» ەكەن دەپ، ءوز تاربيەسىنە الادى. ەرجەتكەن سوڭ  تاڭىرقۇت ونى اكەسىنىڭ ورنىنا كۇنبي ەتىپ تاعايىندايدى.

– كونە قىتاي جازبالارىن-داعى «باتىس ءوڭىر» دەگەنى قاي ءوڭىردى مەڭزەيدى؟

– ءبىزدىڭ قازاق سوناۋ موڭعول ۇستىرتىنەن تارتىپ، قىتايدىڭ حۋاڭحى وزەنى (سارىوزەن), سونداي-اق قارا تەڭىزدىڭ ءسولتۇس-تىگىنە دەيىنگى سوزىلعان ۇلان-بايتاق ساحارانى ۇلى دالا دەپ اتايدى. بۇگىنگىلەر ونى ەۋرازيا قۇرلىعى دەپ ءجۇر. ال، قىتايلار بۇل دالانىڭ وزدەرى جاق شەتىن عانا باتىس ءوڭىر دەگەن ەكەن. «باتىس ءوڭىر» دەگەننىڭ ماعىناسى كەيىن كەلە كوپ قۇبىلدى. قازىرگى كۇندە ايتىلىپ جۇرگەن باتىس وڭىرگە – شىڭجاڭ ولكەسى، تيبەت، موڭعوليا جانە قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان تاعى باسقا ورتالىق ازيا ەلدەرى كىرەدى. قىتايدىڭ «حانناماسىندا»: «ۇيسىندەردىڭ 120 مىڭ ءتۇتىنى، 630 مىڭ  جان سانى جانە 188 مىڭ  اسكەرى بار. باتىس وڭىردەگى ەڭ قۇدىرەتتى ەل»، –

دەلىنگەن.

– ۇيسىندەردىڭ باتىسقا – ىلە وڭىرىنە قونىس اۋدارۋىنىڭ باستى سەبەبى نە؟

– بۇنىڭ باستى سەبەبى – دەربەس تاۋەلسىز ەل بولۋ. ۇيسىندەردى تاۋەلسىزدىككە جەتەكتەۋشى – ەلجاۋ ءناندىۇلى. جاڭاعى ايتىپ وتكەن ءبورىنىڭ ەمشەگىن ەمگەن بالا. ۇيسىندەردىڭ باتىسقا بەت الۋى عۇن مەن قىتايدان الىستاۋ. ولارعا تاۋەلدى بولماۋ. قىسقاسى وسى. ۇيسىندەر ىلەگە كەلگەن سوڭ شارۋاشىلىعى وركەندەپ، حالقى كوبەيدى. مەملەكەت قۋاتى ارتتى.

– قىتايدىڭ ۇيسىنگە قىز بەرۋىنىڭ ءمانىسى نە دەپ ويلايسىز؟

–  قىتايلار ۇيسىنگە قىز بەرىپ، ودان تۋعان جيەندەرىن بيلىككە شىعارۋ ارقىلى ءۇيسىن مەن عۇنداردى وزدەرىنە باعىندىرۋدى ماقسات ەتتى. ولار سول مۇراتىنا جەتتى دە.  ب.ز. بۇرىنعى 109 جىلى قىتايدىڭ ءشيجۇن ەسىمدى قىزى ءۇيسىن كۇنبيىنە تۇڭعىش رەت كەلىن بولىپ ۇزاتىلادى. بىراق ول ۇيسىندەردە بەس جىل تۇرىپ قايتىس بولادى. وسى جەردە ءبىر نارسەنىڭ باسىن  اشىپ ايتقىم كەلەدى. ەلجاۋ كۇنبي ول كەزدە قارتايعان. ءشيجۇندى ۇلكەن نەمەرەسى جونشىگە قوسادى. الايدا قىتاي قىزى بۇعان ماقۇل بولمايدى. قىتاي پاتشاسى وعان: «سول ەلدىڭ سالتىنا باعىن. ۇيسىندەرمەن بىرگە عۇنداردىڭ كوزىن قۇرتۋعا ارەكەت قىل»، – دەپ بۇيىرادى. مىنە، وسىدان-اق قىتايدىڭ «قىز بەرۋ» ساياساتىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. قىتاي تاريحشىسى جاڭ شيمان «ءۇيسىن قازاقتارى تۋرالى زەرتتەۋ» دەگەن ەڭبەگىندە: «ءشيجۇن حانشا ءوزىنىڭ توركىنىنەن ەرتىپ كەلگەن جۇزدەگەن كۇتۋشىسىمەن وردادا ءتىرى جەسىر بوپ وتىرا بەردى. تەك قۇرى اتاعى دەمەسە، ءبىر جىلدان اسا مەزگىل كۇنبيدىڭ ديدارىن ءبىر-اق رەت كورگەن بولاتىن»، – دەيدى. نىعمەت مىڭجانۇلى: «كۇنبيدىڭ قىتاي قىزى ءشيجۇندى ايتتىرۋى وعان نەكەلەنۋ ءۇشىن ەمەس، تەك ساياسي ديپلوماتيالىق ماقسات ءۇشىن ەدى. جاڭ شيماننىڭ بۇل پايىمداۋى شىندىققا ۇيلەسەدى»، – دەپ بۇل بايلانىستى راستاي تۇسەدى. قىسقاسى، قىتايدىڭ ۇيسىنگە قىز بەرۋى ساياسي وداقتاسۋدىڭ ءتاسىلى بولىپ ەسەپتەلەدى.

– ءشيجۇن ولگەن سوڭ قىتايلار تاعى ءبىر قىزىن ءۇيسىن ورداسىنا ۇزاتتى ەمەس پە؟

– ول راس. ءشيجۇن ولگەن سوڭ، ءحان پاتشاسى تاعى ءبىر قىزىن ءۇيسىن ورداسىنا ۇزاتادى. اتى – ليۋ جەيۋ. ول الدىڭعى حانشاداي ەمەس، ۇيسىندەرگە بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭدى. ءتىل ۇيرەنەدى. سالت-عۇرىپتى دا يگەرەدى. ۇيسىندە ەلۋ جىلدان استام تۇردى. ودان تۋعان ۇلكەن ۇلى ۇيسىنگە ۇلى كۇنبي بولدى. ەكىنشى ۇلى ساكاعا (قازىرگى قاشقارياداعى ياركەنتكە) حان بولدى.

– ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ استاناسى قاي جەردە بولدى؟

– ۇيسىندەردە ەكى استانا بولعان دەگەن دەرەك بار. جازعىسى ءور تەكەستەگى ساتى سايىنىڭ (قحر) اۋزىندا دەلىنسە، قىسقى استاناسى الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسى ماڭىندا دەگەن بولجام بار. قىتايدىڭ «حانناماسىندا»: «ۇلى كۇنبيدىڭ ورداسى چەگۋ قالاسىندا تۇرادى. جەرى جازىق، اۋا رايى جاڭبىرلى، سالقىن كەلەدى. تاۋلارىندا قاراعاي، سامىرسىن كوپ وسەدى»، – دەيدى. بۇل بۇگىنگى ءور تەكەستىڭ (موڭعۇلكۇرە) اۋا رايىنا ءدوپ كەلەدى. ونى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ. سولاي ەمەس پە؟ قىتايشا چەگۋدىڭ ءبىرىنشى ءارىبىنىڭ ماعىناسى قىزىل دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى ءارىپ «گۋ» اڭعار، ساي دەگەن ءماندى بىلدىرەدى. سوندا چەگۋ دەگەننىڭ وقىلۋى قىزىل اڭعار نەمەسە قىزىل ساي بولادى. كەيبىر ءۇيسىنتانۋشىلار «قىزىلكۇرەڭ»، «قىزىلقورعان» دەپ تە اتاپ ءجۇر. ال، ەسىكتەن قورىمىنان تابىلعان «التىن ادام» ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ قىسقى استاناسى وسى وڭىردە بولعانىنان دەرەك بەرەدى.

– وسى جەردە مەنىڭ ويىمنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىڭىز. ولاي دەيتىنىم، مەنىڭ تۋعان جەرىم – شاپشال اۋدانى. ءبىزدىڭ جاقتاعى ۇلكەن كىسىلەر موڭعۇلكۇرەنى «قىزىلكۇرە» دەپ ايتادى...

– شاپشال مەن موڭعۇلكۇرەنى ءۇيسىن تاۋى ءبولىپ تۇر ەمەس پە؟ ءبىرى كۇنگەيىندە، ەندى ءبىرى تەرىسكەي بەتىندە. «حالىق ايتسا – قالت ايتپاس» دەگەن. ءسوزىڭنىڭ قيسىنى بار. مەنىڭشە، بۇل اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءسوزدى ەسكەرمەي بولمايدى. وسىدان-اق ۇيسىندەردىڭ جازعى استاناسى ءور تەكەستە ەكەنى ءوز-وزىنەن دالەلدەنىپ تۇرعان جوق پا؟

– وسىندايدا  ەسىكتەن تابىلعان «التىن ادام» ەلجاۋ كۇنبيدىڭ ۇلكەن ۇلى دۋلى ەمەس ەكەن دەگەن وي كوكەيگە كەلەدى؟

– ويىڭ دۇرىس. مەنى دە سونداي وي مازالاپ جۇرەتىن. ونىڭ ەجەلگى ءۇيسىن پاتشاسى ەلجاۋدىڭ بالاسى دۋلى ەكەنى شىندىق. مەن بۇكىل ءومىرىمدى «ۇيسىنناماعا» ارناعان اداممىن دەدىم عوي. ءۇيسىن تۋرالى دەرەكتەردى بۇدان ەكى-ەكى جارىم مىڭ جىل ەرتەدە جازىلعان كونە قىتاي جازبالارىنان وقىدىم. سوندا ليەجاۋدىڭ (ەلجاۋ) تاق مۇراگەر بالاسى جيىرما جاس شاماسىندا قايتىس بولعانى جازىلعان. ويلاڭىزشى، ىلە الاتاۋىنىڭ شىعىسى ءۇيسىن تاۋى دەپ اتالادى (ۇيعىر اۋدانى شەكاراسىنا دەيىن). ەسىك پەن ءۇيسىن تاۋىنىڭ اراسى ۇزاسا 350 شاقىرىم جەر. سول ءۇيسىن تاۋىنىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەي بەتىندەگى وبالار ءۇيسىن قابىرلەرى دەپ اتالادى دا، ەسىكتەگى «ساق قورعانى» بوپ شىعادى.

بۇل قالاي؟ بۇل تاريحقا كوپە-كورىنەۋ قيانات جاساعاندىق بولماي ما؟ مەنىڭ ويىمشا، ەسىكتەن تابىلعان «التىن ادام» ساق ەمەس، ءۇيسىن حانزاداسى! بۇعان جوعارىداعى ايتقاندارىم دالەل. ەكىنشىدەن، بەلگىلى ارحەولوگ كەمەل اقىشەۆ «التىن ادام» جايىندا:«ەسىك وباسىنان ەكى ادامنىڭ سۇيەگى تابىلعان. ەكى بەيىتتە ءبىر مەزگىلدە قويىلعان. ەكەۋىنە دە ۇيىلگەن توپىراعى ءبىر. ءبىرىنىڭ جاس مولشەرى جيىرمالار مولشەرىندە»، – دەيدى. قاراڭىزشى، بۇل دا قىتاي دەرەگىمەن سايكەس كەلىپ تۇرعان جوق پا؟ سوندا التىن ادام ءۇيسىن كۇنبيىنىڭ ۇلكەن ۇلى دۋلىنىڭ ءوزى. تاق مۇراگەرى.  بۇل – ءتۇبى ءبىر باسى اشىلاتىن شىندىق.

– ۇيسىندەردىڭ ەكىگە ىدىراۋىنا نەندەي سەبەپ ىقپال ەتتى؟

– تاق تالاسى سەبەپ بولدى. جاڭاعى ايتقان ەكىنشى حانشادان تۋعان (قىتاي قىزىنان) وڭكەي مەن عۇن قىزىنان تۋعان وجەتتىڭ تاققا تالاسۋى سەبەپ بولدى. ءشيجۇن ولگەن سوڭ، قىتاي تاعى دا ۇيسىنگە قىز بەردى دەدىم عوي. سودان تۋعان وڭكەي ۇلى كۇنبي بولدى. دەمەك ءۇيسىن ەكىگە جارىلعاننان باستاپ، ەكى ءۇيسىن اراسىندا الاۋىزدىق قالىپتاسادى. وسىدان تاۋەلسىز دە كۇشتى ءۇيسىن مەملەكەتى قۇلدىراۋعا بەت الادى.

– سۇلتان اعا، سونىمەن ۇيسىندەردىڭ ىدىراۋىنىڭ سوڭعى ساياسي جاعدايى قالاي بولدى؟

– بۇل ىدىراۋ مەن قۇلدىراۋ ۇيسىندەردى باتىستاعى قانداس-تارىمەن قوسىلۋعا يتەرمەلەيدى. سونىمەن ولار ءبىر مەزگىل نونەندەرگە (جۋجاندار) باعىنادى دا، اقىرىندا باتىس تۇرىك قاعاناتىنا كەلىپ قوسىلدى. بۇنى تۇرگەش قاعاناتى دەپ تە اتايدى. تۇرگەش قاعاناتى – قازاقتىڭ دۋلات تايپاسى قۇرعان قاعانات. شەجىرەدە تۇرگەشتەردى ءسارىۇيسىن دەيدى. كورنەكتى تاريحشى نىعمەت مىڭجانۇلى: «دۋلاتتار ەجەلگى ءۇيسىن بىرلەستىگىندەگى تايپالاردىڭ ءبىرى. ولار باتىس تۇرىك قاعاناتى كەزىندە ۇستەم ورىنعا شىعىپ، ءۇيسىن تايپالارى دۋلات دەپ اتالاتىن بولدى» دەيدى. دەمەك، دۋلات پەن البان بار جەردە ءۇيسىن بار دەگەن ءسوز. ويتكەنى، كەيىنگى تاريح بەتتەرىندە، ۇيسىننەن گورى، ونىڭ ىشىندەگى دۋلات، البان، شىگىل كوبىرەك تۇسكەن.

– ۇيسىندەر مادەنيەتىنە جاتاتىن قانداي ەسكەرت-كىشتەردى ايتار ەدىڭىز؟

– ۇيسىندەردە ءتىل-جازۋ مادەنيەتى، باسپانا مادەنيەتى، ونەر مادەنيەتى دەگەندەردىڭ ءبارى بولدى. ولار اعاشتان ىدىس-اياق، تەمىردەن ءارتۇرلى قارۋ-جاراقتار جاسادى. ۇيسىندەردە ءان-كۇي، مۋزىكا، سۋرەت، بي، ءمۇسىن ونەرى جاقسى دامىعان دەۋگە بولادى. قۇتىبي اۋدانىنداعى قىزىلقيا جارتاسىنداعى سۋرەتتەر سونىڭ ايعاعى. ەجەلگى ۇيسىندەر اعاش ۇيلەر مەن كيىز ۇيلەردە تۇردى. موڭعۇلكۇرەنىڭ ارعى اۋىلدارىندا قابىرعاسى بورەنەمەن تۇرعىزىلعان، توبەسىن سىرعاۋىلمەن جاپقان اعاش ۇيلەر بار. ءبىر قىزىعى، وسى ۇيلەر ءۇيسىن قورىمدارىنداعى اعاش ۇيلەرگە اۋماي ۇقسايدى. ەسىكتەن تابىلعا التىن ادامنىڭ  ءوزى-اق، ءۇيسىن مادەنيەتىنىڭ شىرقاۋ بيىگىن  پاش ەتىپ تۇرعان جوق پا؟!

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

ەركىن نۇربايۇلى

Abai.kz