شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 165 جىل!

(ابىز اقىننىڭ ءبىر ولەڭىنە تالداما)

«مەن جەتەلەپ ولەمىن،
ورگە قاراي قازاقتى»
شاكارىم.

شاكارىمنىڭ «تاۋ باسىنداعى وي» اتتى توپتاماسى (سەگىز ولەڭنەن تۇرادى) فيلوسوفيالىق سۇراقتارعا ارنالعان. اۆتور «بۇل ولەڭدەرىم 64 جاسىمدا (1922 ج.) جازىلعان» دەپ كورسەتكەن. سۇراق-جاۋاپ، كەيبىرى سۇحبات تۇرىندە ورىلگەن بۇل تۋىندىلار اۆتوردىڭ وزىنە قىمبات اقيقاتتى قوعامدىق ساناعا جەتكىزۋگە اسىققانىن اڭداتادى. قايتىپ حالىققا اقىل قوسسام، تۇزەسەم دەپ قام جەگەنىنىڭ كۋاسى. تومەندە توپتاماداعى سەگىزدىڭ ءبىرى – «ۇجداندىنى ماقتايدى تامام ادام» (12 شۋماق) ولەڭىن ەكشەپ، تەكسەرىپ كورمەكپىز.

اتالمىش ولەڭنىڭ ءمان-مازمۇنى بۇگىنگى وقىرماننىڭ تۇسىنۋىنە   جەڭىل دەپ ايتا المايمىن. بۇكىل توپتامادا سول ءداۋىردىڭ اۋانى، ۇعىمى مەن نانىمى تۇنعان. دەمەك، الدىمەن تاريحي حالگە توقتالماي بولمايدى.

1920-شى جىلداردىڭ باسى. قوعامدىق قۇرىلىم توڭكەرىلىپ، قۇندىلىقتار جۇيەسى تۇتاستاي اۋىستى. ايتالىق، «قۇداي جوق» دەپ جار سالىپ، ۇرانداتقان قىزىل يدەولوگيا بەت قاراتپادى. ول جاستار تۇرماق، ەستىلەردىڭ دە كوكەيىنە زور كۇدىك ۇيالتتى. ءتاڭىرى بار،  جان اجالسىز دەگەن ەجەلگى سەنىمدى شايقالتتى. تاۋ باسىندا، ساياتقورادا وڭاشالانعان ويشىل بۇل وزگەرىسكە بەي-جاي قاراي الماعان. ولەڭدەر تسيكلىنىڭ ورتاق سيپاتى «جان دەگەن نە، مۇلدە ولە مە، شىن جوعالىپ، سونە مە؟» دەگەن ماسەلە بولۋى سودان (ونىڭ شەشىمىن تابۋ، ارينە، سەنىمى كامىل كەمەڭگەردىڭ عانا ەنشىسى).

سونىمەن، «ۇجداندىنى ماقتايدى تامام ادام» ولەڭىنە كەلەيىك. ونىڭ جازىلۋىنىڭ ناقتى سەبەبى بار. ول – كەشەگى قازان توڭكەرىسى، ونان سوڭ ازامات سوعىسى كەزىندە قان توككەن، شەيىت بولعانداردىڭ ەسىم-سويلارى قالالارعا، ەلدى مەكەندەرگە، كوشەلەرگە بەرىلىپ، پاروحودقا جازىلىپ دەگەندەي سونى ءداستۇردىڭ ەتەك الا باستاعاندىعى (بۇلايشا وڭدى-سولدى ماڭگىلەۋ الەمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءداستۇر ەكەندىگىن ايتا وتىرايىق).

ۇجداندىنى ماقتايدى تامام ادام،
مەيلى عالىم بولسا دا، مەيلى نادان.
ار، ىنساپپەن ءىس قىلىپ، ازاپ تارتىپ،
اق جولىندا ولەدى ءبىرتالاي جان.
ىرازى قىلام دەيتۇعىن قۇدايى جوق،
ولگەن سوڭ تىرىلمەيمىن دەپ ويلاعان.
وسىنى تەرەڭ ويلاپ، تەكسەرەيىك،
سورلىنى ەل ىنسابى نەگە ايداعان؟

تۋىندى، مىنە، وسىلاي باستالعان. كورىپ وتىرمىز، «ۇجداندى دەگەن كىم؟» جانە «ول نە ءۇشىن ماقتالدى؟» دەگەن سۇراقتار قويىلعان. «ءبىرتالاي جان» دەۋىمەن شاكارىم شىن مانىندە «ار، ىنساپپەن ءىس قىلىپ ازاپ تارتىپ، اق جولىندا ولەتىندەر» ءبىرلى-جارىم ەكەنىن بىلدىرەدى. الىمساقتان اللانىڭ اق جولى، ار-ادىلەت ءۇشىن دەپ جانىن پيدا ەتكەن كىسى «ۇجداندى» دەلىنەتىن. تامام ادام ماقتايتىن. مۇسىلماندىق تۇسىنىكتە ول ادامدى شاحيد (قازاقشا - شەيىت) دەيدى. ونى احيرەتتە نە كۇتەدى دەگەن سۇراقتى قويۋ دا ارتىق شارۋا.

ال ەندى شە؟ اق پەن قىزىل، باي مەن كەدەي بولىپ حالىق ەكىگە جارىلدى. ادىلەتتىلىكتى كۇشپەن، مىلتىقپەن ورناتپاقشى بولدى. كەشەگى ازامات سوعىسىندا ميلليوندار وسى جالعان يدەيالاردىڭ  قۇربانى بولدى. ولار شاحيد ساناتىنا كىرە الا ما؟  وعان كۇدىك كوپ. اتەيست پەندە جايىندا شاكارىم: «ىرازى قىلام دەيتۇعىن قۇدايى جوق، ولگەن سوڭ تىرىلمەيمىن دەپ ويلاعان» دەيدى. بۇل اداسقاندىق. ويشىلدىڭ «سورلى» دەپ وتىرعانى –  بولشەۆيك، ياعني كوممۋنيست ادام ەكەنىن اڭداۋعا بولادى. كۇن كوسەم لەنين: «پارتيا - ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ار-وجدانى» («پارتيا – چەست ي سوۆەست ناشەي ەپوحي») دەگەن بولاتىن. سوعان سايكەس كەڭەستىك يدەولوگيا جاڭا ءداۋىر كۋميرلەرى – بولشەۆيكتەردى «ۇجداندى»، ەكىنشى تۇردە «يدەينىي» دەپ ماقتايتىن بولدى. وسى دۇرىستىق پا؟  سورلىنى ەل ىنسابى نەگە ايداعان؟ ويشىل وسىنى تەرەڭ ويلاپ، تەكسەرۋدى قولعا الادى:

ولگەن سوڭ جۇرت ماقتاسىن دەي مە مەنى،
ولاي بولسا، ءىس بار ما مۇنان جامان؟
ەل تۇزەۋگە قۇربانمىن دەپ-اق ايتار،
ءوزى قالاي پايدا الار ونىسىنان؟
ادال جولدا ولگەننىڭ ارمانى جوق،
دەگەنى بولماي ما ەكەن قۇرعاق ماقتان.

ماركستىك قيالي يدەيالار ميلليونداردىڭ ءومىرىن جالماعانىن ايتتىق. سول سورلىلاردى ولىمگە ايداعان كۇش قايسى؟ ماقتان با، الدە ەل ىنسابى ما؟  نەگىزى، بۇل كۇردەلى سۇراق (قازىرگى كۇندە دە ارامىزدا «پارتينىي» اتالىپ جۇرگەندەر از ەمەس).

ەگەر ماقتانعا بولا ولەتىن بولسا، بۇل جايىندا ويشىل: «مۇنان جامان ءىس جوق» دەيدى. بالكىم، ول: «ەل تۇزەۋگە قۇربانمىن دەپ-اق ايتار». ەل تۇرمىسىن جاقسارتام، تۇزەيمىن دەۋ، ارينە، جاقسىلىق. بىراق ونان جانى پايدا الا ما؟ جان ماڭگىلىگىنە، احيرەتكە سەنبەيتىن ول نەسىنە  اجال قۇشتى؟ ار-وجدان – زاتشىلىققا ەمەس، تەك قانا جان الەمىنە بايلاۋلى ۇعىم.

ءسويتىپ، شاكارىم قاجى «كوممۋنيستەر ادال جولدا ءولدى، ارمانى جوق» دەگەنگە كۇمانمەن قاراپ، وعان «قۇرعاق ماقتان» دەپ ۇكىمىن دە ايتادى.

نەلىكتەن كۇماندى ەكەنىن بىلايشا نىقتاي تۇسەدى:

ار، ىنساپتىڭ قۇمارى وسى دەسە،
«قۇمارىڭ نە؟» دەپ سۇرا زۇلىمدىقتان.
ارتىندا ازاپ تا جوق، راحات تا جوق،
ەمەس پە ەرەگەسكەن ەكى دۇسپان؟

جوعارىدا ار، ىنساپ، ادىلەتتىلىك، مەيىرىم ءبارى-ءبارى جاننان شىعادى دەدىك (زۇلىمدىققا قارسىلىق تا – تەك ارلىنىڭ ءىسى). زۇلىمدىق (قاتىگەزدىك), ءسوز جوق، ءتان قۇمارىنىڭ ءونىمى. مىنە، سانانى تۇرمىسقا بيلەتكەن كوممۋنيستەر وسىعان،  ءتان قۇمارىنا كەڭىنەن جول اشتى. عۇلامانىڭ قارسىلىق كورسەتكەن جايى سول.

حاكىمنىڭ «ەرەگەسكەن ەكى دۇسپان» دەگەنىنە ءمان بەرە قارايىق. بۇل جەردە جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارى تالاسىن ايتقانى انىق. تاعى ايتايىق، ءتان قۇمارىنا بولا ءولۋ مۇسىلماندىق نانىمعا قيعاش. ماتەرياليستەر كەرىسىنشە، دۇنيەگە باس كوزىمەن قاراپ، تەك زاتشىلىققا سەنەدى. بىراق جالعان يدەيا سوڭىنا ەرىپ، اداسقانىن جاسىرۋ ءۇشىن ولار: «ەل بولاشاعى ءۇشىن ارپالىستىم، مىنە، مەنى ولىمگە ايداعان قۇدىرەت وسى – ەل ىنسابى!» دەۋدەن تانبايدى (بارلىق ديكتاتور وسىلاي اقتالادى). بۇل جايىندا شاكارىم بىلايشا تولعايدى:

ار، ىنساپتىڭ وسىدان ءۇمىتى نە؟
ەل تۇزەلسە، ولگەن سوڭ، نە پايدا وعان؟
نە ءدىن ەمەس، نە تىنىش ءومىر ەمەس،
ارتقى ءۇشىن ارپالىستى نەگە وسىعان؟

بۇل جان قۇمارى تۇرعىسىنان ايتىلعان ءسوز. كەمەڭگەر ساناسى سانسىراعان ەلدىڭ تۇرمىسى تۇزەلگەننەن نە ءۇمىت، نە قايىر؟ رۋحانيات كوگەرۋىنە كەرەگى – ءدىن (قۇدايدى تانۋ) مەن جان تىنىشتىعى ەمەس پە. ارتقىنىڭ تۇرمىسى ءۇشىن ارپالىسىپ ولۋدە قانداي ءمان بار؟ دەگەن ويلاردى ورتاعا تاستاعان.

ولەڭنىڭ ءبىرىنشى بولىگىن (7 شۋماق) وسىمەن قورىتىندىلايىق.

شاكارىمنىڭ نە ايتپاعىن زامانداستارى تۇسىنە الماعان. «ءوزى قالاي پايدا الار ونىسىنان؟»، «ەل تۇزەلسە، ولگەن سوڭ، نە پايدا وعان؟» دەگەنىنە، اپىراۋ، جاڭا زامان ورناتۋعا قان توككەندەر كىتاپقا جازىلدى، تاسقا قاشالدى ەندى نە كەرەك، پايدا الۋ دەگەن وسى ەمەس پە دەسكەندى. قازىرگى بىزدەرگە عانا نە مەڭزەلگەنى، نە ەسكەرتىلگەنى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق. ولاي بولاتىنى، كەڭەس وكىمەتىن ورناتقان قۇرباندار ەسىمى ساقتالىپ وتىر ما؟ جوق، ارينە، ءبىرى دە قالماي تاريحتان ءوشىرىلدى. قۇداي جوق دەگەن قىزىل يمپەريامەن بىرگە كەلمەسكە كەتتى. ولاردىڭ احيرەتتە «پايدا الۋى» دا ەكىتالاي. مىنە، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى شاكارىمنىڭ ەسكەرتكەنى تۇپ-تۋرا كەلدى دەگەن وسى بولسا كەرەك. مۇنى اۋليەلىك پەن كورەگەندىك قاسيەت دەمەي كور!

ولەڭنىڭ ەكىنشى بولىگىندە (5 شۋماق) اۆتور تاريحتا كىمدەردىڭ اتى قالماق؟ دەگەن ماسەلەنى ءارى قاراي قاۋزايدى.

ەل تۇزەپ تاريحتا اتى قالار دەيدى،
اقىلىم تويا المايدى مەنىڭ بۇعان، -

دەي كەلە:

جوق، شىراعىم! جانىمىز جوعالمايدى،
ەكى ءومىردىڭ ازىعى – وسى ۇجدان!
ايتپەسە وعان بۇل ءومىر تولەۋ ەمەس،
تولەۋى: ءتۇپسىز راحات، توزباس زامان! –

دەپ ءتۇيىن تۇيەدى. «جوق، شىراعىم! جانىمىز جوعالمايدى» دەۋىمەن ويشىل وزىنە ايان ەڭ قىمبات شىندىقتى ايتقان. قۇداي زالىمداردى سۇيمەيدى، تاريحتا اتى قالۋ – تەك اق جۇرەك، ادال نيەتتىنىڭ ەنشىسى. سول سەبەپتى ۇجداندىعا بۇل ءفاني تولەۋ ەمەس، ونىڭ تولەۋى: «ءتۇپسىز راحات، توزباس زامان!» دەپ ەسكەرتەدى (كەڭەستىك تسەنزۋرا جاعدايىندا اۆتور جۇماق، بەيىش سوزدەرىن قولدانا الماعان).

كورىپ وتىرمىز، تەكسەرىلگەن شۋماقتىڭ استارى تەرەڭ. قوعامدىق سانا جاپپاي دەرتتەندى. سويتسە دە ساۋ اقىلدىڭ ەگەسى شاكارىم ءوزىنىڭ ميسسياسى –  جۇرتشىلىققا وڭ باعىت سىلتەپ، ءتۇپ حاقيقاتتى ايتۋ باعىتىنان اۋىتقىماعان. قايتسەك پايدا الامىز دەگەن سۇراقتاردىڭ بارىنە «ەكى ءومىردىڭ ازىعى – وسى ۇجدان!» دەۋىمەن ورتاق جاۋاپتى بەرەدى.

كەلەسى شۋماقتارعا اۋىسايىق:

ار، ىنساپتىڭ پايداسىن جان سەزەدى،
ولگەن سوڭ بايگە الارىن ءبىلىپ تۇرعان.
اق جۇرەك، ادال نيەتتى بولا المايدى،
ۇجداننىڭ بۇل سىرىنا شىن نانباعان.
شىن نانۋ – اقىلىمەن قابىلداۋى،
قالادى زۇلىمدىقتان سۇيتكەندە امان.
ايتپەسە ولگەن سوڭ دا ماقتانباقشى
جورىماسقا جولىم جوق سولاي تامان.
اق - ارام، ۇجدان - زۇلىم دەپ نە كەرەك،
سىي الماي، نە قينالماي جوعالسا جان.

«ءۇمىتسىز شايتان عانا» دەمەكشى، ولگەن سوڭ بايگە الۋدان ءاربىر پەندە ءۇمىتتى.

بىراق بايگە الۋ ءۇشىن ۇجدانعا بيلەتۋ كەرەكتىگىن جان-جۇرەك قانا سەزەدى. ولاي بولسا، جۇرەگىن تىڭداپ ءومىر ءسۇردى مە؟ ۇجداننىڭ سىرى دەپ عۇلاما قۇدايدىڭ بارلىعىن جان عانا سەزەتىنىن ايتقان دەگەن ويدامىن. جاراتۋشى بارىنا سەنىم جوق جەردە، زۇلىمدىقتان امان قالۋ جوق. سول سەبەپتى ادام رۋحى، جانى ولگەن سوڭ قينالىسقا تۇسەدى. مۇنى «جاڭا الەم» ورناتىپ جاتقاندار قايدان ءبىلسىن. تاياۋ كەلەشەكتە زۇلىمدىق يمپەرياسىنا اينالاتىن مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا شاكارىمنىڭ كوڭىلى تولمايدى. اق جۇرەك، ادال نيەت تە جوق، بىراق: «ولگەن سوڭ دا ماقتانباقشى» دەپ وتكىر سىنعا العانى سول.

«ولگەن سوڭ دا ماقتانباقشى» دەگەننەن شىعادى، ەكى ايگىلى اقىندى مىسالعا الايىق. ءبىرىنشىسى – ۆلاديمير ماياكوۆسكي كەڭەس وكىمەتىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتتى، شاكارىم سوزىنشە ەل تۇزەۋگە بارلىق كۇشىن سارقا جۇمسادى. بىراق تاريحتا اتى ۇزاق قالمادى، ءوشتى، جوعالدى قازىر. ەكىنشىسى –  ماعجان جۇماباەۆ كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس جاۋى دەلىنىپ، ايدالدى، اتىلدى. اق جولدان اينىماي، «نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم، ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم!» دەپ ءوزى ايتقانداي ۇجداندى، ۇلتجاندى قالىبىندا دۇنيەدەن ءوتتى. قازىرگى تاڭدا قازاق كوگىندە ماڭگى جارقىراي بەرەتىن جۇلدىزدىڭ ءبىرى. مىنە، شاكارىم ءسوزىنىڭ دۇرىستىعى دالەلىنە كەلتىرۋگە مۇنداي مىڭداعان مىسالدار بار.

ايتا وتەر ءجايت، شاكارىم «تاۋ باسىنداعى وي» توپتاماسىن جازعان تۇستا كەڭەستىك تسەنزۋرا كۇش الا باستادى. كوپ جايدى بۇركەمەلەپ، استارلاپ جەتكىزگەن جايى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. تسەنزۋرا تۇرا تۇرسىن، شولاق بەلسەندى مەن ساياسي وپپونەنت اتاۋلى جەتىپ ارتىلاتىن. سول سەبەپتى تۋىندىسىن مىنا سوزدەرىمەن اياقتاعان:

شولاق ويلى دالەلسىز شولتاڭداعان،
«فاناتيك» ءدىنشىلسىڭ عوي دەر-اق ماعان.
تامام، دەرتتەن ساۋ اقىل، مەنىڭ سىنشىم،
مىڭ ايتىپ ۇقتىرا المان دەيمىن ساعان!

وزدەرىڭىز دە كۋاسىزدەر، «ۇجداندىنى ماقتايدى تامام ادام» – شاكارىمنىڭ اتەيزم مەن كەڭەستىك يدەولوگياعا قارسى باعىتتالعان ولەڭىنىڭ ءبىرى. ويشىلدىڭ تاريحتا كىمنىڭ اتى قالادى نەمەسە قالمايدى دەگەنى ۇستىڭگى ماسەلە. تۋىندى تەرەڭى – الدا زور الەۋمەتتىك ناۋبەتتەر تۇر دەگەن ءدىنسىز، يمانسىز قوعامعا ەسكەرتۋ. ياعني مىڭ ايتىپ ۇقتىرا الماعان اۋليەنىڭ جانايقايى. ەگەر شاكارىم ءسوزى ەستىلىپ، وكىمەت وعان قۇلاق اسقان بولسا، قانشاما ميلليوندار امان قالار ەدى-اۋ. بىراق ولاي بولمادى. قولدان جاسالعان اشارشىلىقتى ايتساق تا جەتكىلىكتى ء(بىر انىعى، وعان كىمدەردىڭ قاتىسى بولدى، ءبارى دە قۇدايدان جازاسىن الدى).

تۇجىرا كەلگەندە، اتالمىش ولەڭ وزەكتىلىگىن جويعان جوق، ول شاكارىمنىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىنىڭ كۋاسى، سونىمەن قاتار، بۇگىنگى كۇنگى بايشىكەشتەر مەن «پارتينىي» ادامدارعا ساباق بولۋىمەن دە قۇندى.

اسان وماروۆ

Abai.kz