باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن... 

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

22.

ءۇيسىن بىرلەستىگىنە كىرەتىن تايپالاردىڭ بىرازىمەن بىرگە شاپىراشتى دا، ءوڭىردى بيلەپ-توستەۋشىلەردىڭ اۋىسىپ تۇرۋىنا قاراماستان، نەگىزىنەن تۇراقتى تۇردە جەتىسۋدى مەكەندەگەن سەكىلدى. ءتىپتى، جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، ءوز ارالارىنان شىققان شاپىراشتى ۇران ەجەلگى بابالارىنشا مايقى بي اتانىپ، قاھارلى ءامىرشى شىڭعىسحاننىڭ ۋازىرلەرىنىڭ ءبىرى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. مايقى ءبيدىڭ  شىڭعىسحانعا شەجىرەدە اتالاتىنداي ىقپالى بولدى ما، بولمادى ما، شىڭعىسحان ونىڭ اقىل-كەڭەسىن تىڭدادى ما، تىڭدامادى ما، – قالاي بولعاندا دا، ول ءوزىنىڭ ات ۇستىندە سەمسەر كوتەرىپ ءجۇرىپ جيھانگەرلىكپەن قۇرعان الىپ يمپەرياسىنان كوزى تىرىسىندە بالالارىنا ۇلەس ءبولىپ بەردى.

قازاق ەلىنىڭ كەڭ-بايتاق جەرىن ول ءۇش ۇلكەن ۇلىنا بەكىتتى. ەرتىستىڭ باتىس جاعى –  جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك بولىگىن، ورتالىق، سولتۇستىك جانە باتىس قازاقستان جەرلەرىن قامتيتىن مول القاپ، سونداي-اق تومەنگى ەدىل بويى مەن ودان ءارى قارايعى شىڭعىسحان جاۋىنگەرى اتتارىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرلەردىڭ بارشاسى جوشى ۇلىسىنىڭ كۇرامىنا كىردى (بۇل ۇلىس ۇزاماي ىرگەسىن باتىسقا قاراي كەڭەيتىپ، التىن وردا دەپ اتالعانى ءمالىم). وڭتۇستىك قازاقستان مەن وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ اۋماعى شاعاتاي ۇلىسىنا جاتتى. بۇل ءوڭىر جەتىسۋدىڭ ۇلكەن بولىگىن الاتىن. ال ونىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ۇگەدەي ۇلىسىنا بەرىلدى.

ۇلىس بيلەۋشىلەرى بىرتە-بىرتە كۇللى بيلىكتى ءوز قولدارىنا شوعىرلاندىرعاندىقتان، شىڭعىسحان يمپەرياسى ۇزاماي دەربەس مەملەكەتتەرگە ىدىراپ كەتتى. وعان، ارينە،  قۇلدىققا تۇسىرىلگەن سان تەكتى، سان ءتىلدى حالىقتاردىڭ ەزگىگە قارسى كۇرەسى، شەكسىز-شەتسىز قىرقىستار، ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ، ورتاق مادەني داستۇرلەردىڭ جوقتىعى دا ەلەۋلى اسەرىن تيگىزدى. سەمسەر ويناتىپ، اتپەن شاۋىپ ءجۇرىپ كوپتەگەن ەلدەر مەن حالىقتاردى يمپەريا قولاستىنا قاراتىپ الۋعا بولعانمەن، قۇراما بولعاندىقتان دا، ولاردىڭ بىرتۇتاستىعىن تاپ سونداي جولمەن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن.

ءحىىى عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنىڭ باسىندا ۇلى حان موڭكە مەن جوشى ۇلىسى باسشىسىنىڭ ىقپالدارى جۇرەتىن شەكارا شۋ مەن تالاس وزەڭدەرى اراسىنان وتەتىن. موڭكە ولگەننەن كەيىن، 60-شى جىلدارى، يمپەريانىڭ بىرلىگى مۇلدەم سەتىنەۋگە بەت الدى. موڭكەنىڭ ىنىلەرى ارىقبۇقا مەن قۇبىلاي يمپەراتور تاعى ءۇشىن سوعىسۋعا كىرىستى.  سوعىس قيمىلدارى جەتىسۋ جەرىندە دە ءجۇردى. ارىقبۇقا جاۋىنگەرلەرىنىڭ حالىققا قىسىمدى كۇشەيتكەنى سونشا، ىلە اڭعارىندا جۇرت اشارشىلىققا ۇشىرادى.

سول كەزەڭدەگى ءوزارا قىرقىسقان سوعىستار سالدارى جايىندا: «سول ۋاقىتتا كوپ ادام قازا تاپتى، ايماقتار قاڭىراپ قالدى، ال شابىندىقتاردا توپىراق قۇرعاپ كەۋىپ كەتتى. شايقاستاردا ەكى جاۋلاسۋشى تاراپ تا كوپ جاۋىنگەرىنەن ايىرىلدى. ەكى جاقتىڭ دا قازىناسى سارقىلدى، قالالار مەن قۇرىلىستار قاۋساتىلدى، ال ادامدار ولاردى تاستاپ كەتتى دە، ءۇي-كۇيسىز قاڭعىباستارعا اينالدى»، – دەپ جازدى شەجىرەشى ماحمۇد بەن ءۋالي.

ءسويتىپ، ايگىلى جيھانگەر شىڭعىسحان قوسىندارى شابۋىلىنىڭ وزىندە زارداپ شەكپەگەن جەتىسۋ قالالارى ەندى ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءوزدى-ءوزى جاۋلاسىپ سوعىسۋى كەزىندە قيراتىلدى.

قازىرگى زامانعى عىلىمي تاريحقا ءمالىم جازباشا دەرەككوزدەر مەن ارحەولوگيالىق ايعاقتار ولكەدە موڭعولدار ۇستەمدىگى ورنىققاننان كەيىنگى العاشقى ونجىلدىق ىشىندە-اق، جەتىسۋدىڭ كۇيزەلگەنىن كورسەتەدى. قالالىق جانە وتىرىقشى-ەگىنشىلىك مادەنيەت تەز قۇلدىرادى. باۋ-باقشا جانە ەگىس ءوسىرۋ ماقساتىندا يگەرىلگەن جەر تەلىمدەرى جايىلىمدارعا اينالدىرىلدى. ءوستىپ، قالا مادەنيەتى دامىعان، وتىرىقشى-ەگىنشى جانە جارتىلاي كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى زامانىنا ساي وركەندەگەن، كادىمگىدەي گۇلدەنگەن، حالىق تىعىز تۇراتىن وڭتۇستىك-شىعىس اۋماق ءوزىنىڭ بۇرىنعى ەكونوميكالىق جانە مادەني ماڭىزىن تەز جوعالتتى.

ويتكەنى مونعولدار جاۋلاپ الىسىمەن بۇل ولكەگە ورتالىق ازيادان كوپتەگەن كوشپەندى جۇرت لەك-لەك بولىپ اعىلىپ كەلگەن بولاتىن. بۇل ءجايت ەگىستىكتى، وڭدەلەتىن جەر كولەمىن كۇرت قىسقارتۋعا ءماجبۇر ەتىپ، وتىرىقشى تۇرمىسىن شەكتەۋ ەسەبىنەن كوشپەندىلىك ءومىر سالتى كۇشەيدى. مونعول شونجارلارى شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋدا جاقسى جايىلىمداردى باسىپ الىپ، بايىرعى حالىقتى اتا قونىسىنان ىعىستىردى. ال   ولاردىڭ وزدەرى باسىپ العان اۋماقتى ۇلىستارعا ءبولۋى ەتنوستىق  جاعىنان تۋىس توپتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىراپ قالۋىنا اپارىپ سوقتى.

ال جەتىسۋ ءۇش مونعول ۇلىسىنا قاراعان شاقتا تۇتاستىعىنان دا ايىرىلدى. ەلدى مەكەندەردىڭ  قاۋساتىلۋى، باۋ-باقشالاردىڭ، ەگىستىكتەردىڭ مال تۇياعى استىندا تاپتالىپ قالۋى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ جويىلۋى، وتىرىقشىلاردىڭ بوسقىندىققا ۇشىراۋى، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قالالارىمەن ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ شىڭعىسحان جورىعى كەزىنەن-اق كۇرت قۇلدىراۋى سالدارىنان جەتىسۋداعى قالالار تىرشىلىگىنىڭ شارۋاشىلىق نەگىزى بۇزىلعان-دى. وسىنىڭ ءبارى ولكەنى XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي كوشپەندىلەر ايماعىنا اينالدى.

مونعولداردىڭ قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋى جانە بيلەپ-توستەۋى بارىسىندا كوپتەگەن ەتنوستىق توپتار مونعوليادان قازاقستانعا قونىس اۋداردى. ولاردىڭ ىشىندە نايماندار، كەرەيىتتەر (كەرەيلەر مەن كەرەيىتتەر), قوڭىراتتار مەن جالايىرلار بولعانى عىلىمعا كوپتەن ءمالىم. ولار وزدەرىنىڭ اتىن ساقتاي وتىرىپ، تۇركى حالىقتارىنا قوسىلىپ كەتتى. سونداي-اق، وسىناۋ ەلەۋلى تايپالاردان باسقا دا ەتنوستىق توپتاردىڭ شاشىراندىلارى (ماسەلەن، قيات، وڭعىت، ت.ب.) قازاق جەرىنە كەلىپ، جەرگىلىكتى رۋ-تايپالارعا سىڭىسكەنى انىق بايقالادى.

جالپى، موڭعول شاپقىنشىلىعى قازاق جەرىندەگى تۇركىلەردىڭ  قۇرامى مەن انتروپولوگيالىق بىتىمىنە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەرىن تيگىزدى. تۇركىلەردىڭ بەت-پىشىنىندەگى موڭعولويدتىك سيپاتتار كۇشەيە ءتۇستى. دەگەنمەن، موڭعولدار قازاق جەرى اۋماعىندا وزدەرى قۇرعان ۇلىستاردا تۇراتىن حالىقتاردىڭ شاعىن عانا بولىگى بولعاندىقتان،  جەرگىلىكتى تۇركى بۇقاراسىمەن تەز ءسىڭىسىپ كەتتى. تۇركىلەردىڭ  ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، عۇرپىن قابىلدادى. ايتسە دە ەڭ جوعارى دارەجەلى مونعول شونجارلارى، تۇركىلەنە تۇرا، وزدەرىنىڭ تەگىن ۇمىتپاي، ماقتان ەتتى.

بۇل ءجايت ءXV–Xىح  عاسىرلارداعى قازاق حاندىعى داۋىرىندە ولاردىڭ تورە دەپ اتالىپ، بيلەۋشى كاستا دارەجەسىندە دارىپتەلۋىنە جەتتى. تورەلەر ىشىندەگى شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنان سانالاتىندار  قازاق قوعامىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىسىنان حان تاعىن جەكە يەلەنۋگە قۇقىقتى سۇلتانداردىڭ جوعارى سوسلوۆيەسى رەتىندە كورىنىس تاپتى[1].

شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ جوعارعى باسشىلىعىن قۇراعان شونجارلار قاتارىندا بولدى دەپ سانالاتىن مايقىنىڭ ۇيسىننەن شىققانىن ايگىلى شاكارىم شەجىرەسىنەن، ونىڭ ىشىندە شاپىراشتىدان شىققانىن جوعارىدا اڭگىمەلەنگەن قازىبەك بەكتىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەپ اتالاتىن جازبالارىنان بىلەمىز. سونداعى شەجىرە مالىمەتتەرى بويىنشا –  مايقىدان ەمەنبەك جانە ەرەنبەك دەگەن ەكى بالا تاراپتى. ەمەنبەك اكەسىنىڭ ۇلى يمپەراتور شىڭعىسحاننىڭ ءۋازىرى لاۋازىمىندا قىزمەت اتقارعانىنا قاراماستان، بيلىككە ارالاسپاعان، ءجاي شارۋاشىل عانا ادام بولعان دەسەدى. ال ونىڭ وركەن اتتى جالعىز ۇلى سالدىق قۇرىپ ءجۇرىپتى.  شاماسى، كەدەي بولسا كەرەك، جاياۋسال اتانعان ەكەن. جاياۋسال وركەن سالدىققا سالىنىپ ءجۇرىپ، الپىس جاسقا  كەلگەندە عانا كوركەمبەك، كوگەنباي دەگەن ەگىز بالا كورىپتى. ۋاقىت تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇل ەگىز ۇل ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا دۇنيەگە كەلگەن  سياقتى...

قازىبەك بەك جازبالارىندا وسى ەگىزدىڭ سىڭارى كوركەمبەك جايىنان قىزىق اڭگىمە ايتادى، سونى مازمۇنداپ ەسكە سالايىق... كوركەمبەك تاس شەبەرى بولعان ەكەن دە، ونىسىنا تۋىسقاندارى قاتتى نامىستانىپتى. ال كوركەمبەك بۇل ماماندىعىن جۇرەگى قالاعان جانە ونىڭ قىر-سىرىن  مەڭگەرۋدى ابدەن جەتىلدىرگەن كىسى بولسا كەرەك. ول  ەل بيلەۋشىلەرگە ارناپ اۋليەاتا ماڭىنداعى وراسان زور تابيعي تاستان ءۇش ساراي قاشاپ شىعارعان كورىنەدى. (بۇنداي وقيعانىڭ – اتالمىش تاس شەبەرى 25–35 جاستار شاماسىنا جەتكەندە، ياعني، شامامەن ءحىV عاسىردىڭ باس كەزىندە ورىن الۋى ىقتيمال). «سارايدى مەن ءوزىم كوزىممەن كوردىم، – دەپ جازادى 1776 جىلى قازىبەك بەك. – ساراي تاستان قالانباعان، بىتەۋ تاستان قاشالعان».

بايقاپ تۇرعاندارىڭىزداي، شەجىرەشى ايتىپ وتىرعان سارايدى كوركەمبەك تۇتاس جارتاس ءىشىن ۇڭگىپ جاساعان ەكەن. ول تۇرعىزعان تاس ساراي ءۇش جەردەن ورىن تەۋىپتى، ۇشەۋىنىڭ دە ساپاسىنا  قازىبەك بەك «مىڭ جىلدىق دەسەم ارتىق بولماس» دەپ ءىرى باعا بەرەدى. «بىراق سوڭعى ءۇش ءجۇز جىلدا سونداي عيماراتتى پايدالانباي، بوسقا قالدىرعاندىقتان، ەندى ەشكى ويناققا اينالعان» دەگەن وكىنىش بىلدىرەدى. ول كورگەن شاقتا سارايدىڭ «تاس توبەلەرى تەسىلگەن، زامان وتكەندىكتەن، جەل-قۇزدان تاستارى جارىلىپ مۇجىلعان». بىتەۋ  بەلتىرەۋلەر عانا امان-جاقسى تۇرسا كەرەك. ال تەرەزە، ەسىك ورىندارى مۇجىلعان ەكەن، ىشىنە سۋ جيىلىپ، كولشىك تۇراتىن بولىپتى. ۇدايى سۋ ءتيىپ تۇرعان سوڭ تاستارى جارىلعان كورىنەدى. سارايدىڭ ءحVIىى عاسىرداعى كورىنىسى وسىنداي بولىپتى.

قازىبەك بەك ونىڭ مولشەرى جايىندا: «ءزاۋلىم، بيىكتىگى ون بەس قۇلاشتاي»، – دەيدى. ءبىر قۇلاشتىڭ كەمى ءبىرجارىم مەتردەن اسىپ تۇسەتىنىن ەسكەرسەك، كوركەمبەك سارايىنىڭ ءحVIىى عاسىرعا جەتىپ توزىپ تۇرعان شاعىنداعى بيىكتىگى جيىرما بەس مەتر شاماسىندا  بولسا كەرەك. شەجىرەشى ونىڭ ساۋلەت ونەرىنىڭ ەرەك تۋىندىسى بولعانىنان دا حاباردار ەتەدى: «جەكە ىرگەنەكتەر،   بوساعالار،   ماڭدايشالار   ويىلىپ   قاشالعان». ناقىشتارى دا ءساندى بولعان سياقتى، تەك «بەدەرى ءوشىپ بارادى». سوعان وراي: «اتتەڭ، مەن مۇنى قارتايعان، كوز ىرىڭدەپ، بۋىن دىرىلدەگەن كەزىمدە كەزىكتىردىم، – دەپ وكىنەدى. – ايتپەسە، ۇيالماي-اق، بالا-شاعا ءۇرىم-بۇتاعىممەن، زاۋزاتىممەن بار عۇمىرىمدى وسى سارايدى ءتىرى كۇنىندەگىدەي ەتۋگە جۇمسار ەدىم».

نازار اۋدارا كەتەلىك: جوعارىداعى جۇرەكجاردى سىرىنا قاراعاندا، قازىبەك بەك توبەسىنەن سۋ اققان يەسىز سارايدى «قارتايعان، كوز ىرىڭدەپ، بۋىن دىرىلدەگەن كەزى» دەۋگە بولاتىن شاعى –  ءحVIىى عاسىردىڭ 60-شى – 70-ءشى جىلدارىندا كورگەن. دەمەك «سوڭعى ءۇش ءجۇز جىلدا» ودان مەكەندەۋشىلەر كەتكەن ۋاقىت شامامەن حV عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنا سايكەس كەلەدى. شەجىرەدە سارايدىڭ نەلىكتەن تاستاپ كەتىلگەنى ايتىلمايدى، بىراق،  سونشا مەزگىل «عيماراتتى پايدالانباي، بوسقا قالدىرعاندىقتان»، ونىڭ جوعارىدا ايتىلعانداي كۇيگە تۇسكەنى باياندالعان.

قازىبەك بەك اتا-بابالارىنىڭ كوركەمبەكتى لايىقتى دارەجەدە قادىرلەمەگەنىنە قىنجىلادى. ولار ساۋلەتشىنىڭ تاستان ساراي تۇرعىزعان وسىڭداي ونەرىن باعالاي الماي: «ودان دا اعايىن اراسىندا ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ، سەرىلىك قۇرىپ، ساۋكىم سالىپ جۇرمەس پە؟» – دەپتى-مىس... «مەن مۇنداي عيمارات تۇرعىزعان ادامدى عۇمىر باقي ارداقتاپ وتەر ەدىم، – دەيدى شەجىرەشى ءحVIىى عاسىر تەرەڭىنەن، – بىراق ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ول «تاس قاشادى، بىرەۋگە ءۇي سالدى» دەپ نامىس قىلعان»[2].

بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، قازىبەك بەك سوناۋ الىس زامانداردا «تاستان سالعان سارايلارىمىز بۇزىلىپ، كەسەنە-كەشەندەرىمىز، ساعانا-مازارلارىمىز كۇل تالقان بولعانىن ەسكە العاندا»، اتا-بابالاردىڭ وسىناۋ كەرتارتپا نامىسى ءۇشىن قىنجىلاتىنىن سەزدىرەدى. «ميلليونداعان ادامنىڭ عۇمىرى اتقا ءمىنىپ نايزا اتىپ، كۇن-ءتۇن قاتىپ، بەل بۋلى، جەڭ سۇعۋلى وتكەنىنە قان جىلايمىن» دەيدى. تۇتاس جارتاستان عالامات شەبەرلىكپەن سالىنعان الىس زامانعى سارايدىڭ «قۇلاپ مۇجىلىپ جاتسا دا» ۇرپاق نازارىندا بولماعىنا وي جۇگىرتەدى. ءبىر زامانداردا – مىنا تاستى كىم قاشادى ەكەن، كىمنىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن ىستەلدى ەكەن دەگەن ساۋال قويىلعاندا – جۇرتتىڭ ساۋلەتشى ەسىمىنە قۇرمەتپەن قارارىنا كۇمان كەلتىرمەيدى: «اتام كوركەمبەكتىڭ ەسىمىنىڭ اتالۋى دۇنيەگە جار سالىپ تۇرماي ما؟ اتامنىڭ سول سالعان ساۋلەتى داۋلەتى ەمەس پە؟» الايدا، ومىرشەڭ وركەنيەت جولىن «كوكىرەگى كور، ايداعانى جەر» بولعان ءوزىنىڭ وتكەن زاماندارداعى بابالارى تۇسىنە الماعانىنا وكىنىش بىلدىرگەننەن باسقا امالى جوق...

بۇل ورايداعى ونىڭ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى حاقىنداعى پايىمداۋلارى ويلاندىرادى. مىنە، ول قازىبەك باتىر اتاندى، قازىبەك بەك اتاندى. حاننىڭ تىزەسىن باسىپ، اقىلشىسى ىسپەتتەنىپ، ورداسىندا وتىردى. سوندا نە ءبىتتى؟ – ول وزىنە وسىنداي ساۋال قويادى. سونداي ساۋال قويادى دا، ىزىنشە: «اتتەڭ، عۇمىر بوسقا كەتتى» دەپ شەشىمتال بايلام جاسايدى. ولاي دەۋ سەبەبىن ءوزىنىڭ كۇللى سانالى تىرشىلىگى سارپ ەتىلگەن جاۋگەرشىلىك داۋىردەن كورەدى: «بارىنە كىنالى – قالماق سالعان سۇرەن، سونىڭ قازاقتى ىرىڭ-جىرىڭ ەتكەنى». سوسىن سول ورايداعى دا وكىنىشىن ايتادى. «كەيدە وتىرىپ بۇكىل ءبىر جۇرتتى جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرگەنىمىزگە ىرەنجيمىن دە، جانىم دا اشيدى»، – دەيدى.

مۇنداعى شەجىرەشى رەنجىپ تە، جانى اشىپ تا ەسكە الىپ وتىرعان تاريحي وقيعا جايىنا كىشكەنە كوڭىل اۋدارا كەتەلىك. ونىڭ «جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرگەن» دۇشپان – «بۇكىل ءبىر جۇرت» – دەپ وتىرعانى قالماق ەكەنى تۇسىنىكتى. عاسىرلار بويعى شابۋىلدارىمەن «قازاقتى ىرىڭ-جىرىڭ ەتكەن» قالماق قازاقتىڭ قاھارماندىق اسكەري ءىس-قيمىلدارى ناتيجەسىندە ويسىراي جەڭىلدى. قىتايدىڭ جويقىن سوققىسى سالدارىنان جوڭعار مەملەكەتى رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. باتىر وسىنى ايتقىسى كەلگەن بولۋ كەرەك. بىراق قالماقتار جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن جوق، ولاردىڭ ۇساق شوعىرلارى ءوز تاريحي وتانىندا تىرشىلىك كەشۋدە، ۇلكەن توبى وزىندىك مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ، ەدىل سىرتىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر، بىرەر شاشىراندىلارى ءبىزدىڭ دە ەلىمىزدە بار، ال حيساپسىز بولىگى ىشىمىزگە كىرىپ، ءسىڭىسىپ، قان ارالاستىرىپ العالى قاي زامان…

قازىبەك بەك ءوز ءداۋىرىنىڭ بەلگىلى تۇلعاسى بولعان. بىراق ول ءوزىنىڭ جەتكەن مارتەبەسىنە دە رازى ەمەس. «ەڭ بولماسا جۇرت ايتا جۇرەتىن، ماڭگى تۇراتىن، تاس ساراي سالماعانمەن، تاۋاريحتىڭ بولاشاعىنا تاستاي جول تارتاتىن بىردەمە قالدىرا الماعان عۇمىر عۇمىر ما، ول ءيتتىڭ كۇنى ەمەس پە؟» – دەپ ناليدى. ەڭ بولماسا قولعا العان كىتاپبىن بىتىرە السام ەكەن دەپ ارماندايدى.

الايدا ونى قورشاعان زامانداستارىنىڭ تالابى دا قىزىق، ولار قازىبەك بەك «اتامىز ۇران-مايقىداي نەگە بولمايدى» دەپ كوڭىل تولماۋشىلىق بىلدىرەدى، سول اتاقتى مايقى بي «سياقتى ەلدى مالداي ايت دەپ ورگىزىپ، شايت دەپ قايىرىپ وتىرماس پا» دەگەن سوزدەرمەن ۇزىلگەن ۇمىتتەرىن سەزدىرەدى. ولاردىڭ مۇنداي كوزقاراستارىن شەجىرەشى قۇلازۋشىلىق سەزىممەن اتاي كەتەدى دە، نەگىزگى پايىمىن بىلاي تارقاتادى: «قولىمەن تاسقا ناقىش ويىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن اتام كوركەمبەك بىرنەشە تاسقا سۋرەت تە قاشاپتى دەسەدى. ونى قازاقتىڭ شەتسىز، شەكسىز دالاسىنىڭ قاي تاۋىنان، قاي تاسىنان قارارسىڭ؟ قايبىر ونىڭ اتى ايعايلاپ جازىلىپ تۇر!؟ سول ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان، قاراۋىنداعى ءۇش ءجۇز شەبەر تاسقا تامعا باسىپ، بەدەر قالدىرعان ادامنىڭ ەندى بەس ءجۇز جىلدا ولار تۇگىل كوركەمبەك ەسىمى دە ۇمىت بولارى ءسوزسىز. اتتەڭ، قوجاحمەت ساعاناسىن تۇرعىزعان شەبەرلەردەي ولار دا ەسىمدەرىن جازار ما ەدى. كىم بىلەدى، جازعان دا بولار. زامان وتكەن سوڭ، بەتىن تاۋاريح شىمىلدىعى كولەگەيلەپ قالعان بولار. ...ءولدىڭ-ءوشتىڭ، دۇنيەدەن كەتتىڭ، سونىمەن ءبارى ءبىتتى».

حVIII عاسىر اۆتورىنىڭ وسى پەسسيميستىك پىكىرى، ايتىپ وتىرعان سارايى ودان ەكى عاسىردان جيىرما-وتىز جىلداي استام ۋاقىت وتكەندەگى ۇرپاققا – ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزعا بەيمالىم ەكەنىن ويلاعاندا،  شىنىمەن دە شىندىققا اينالعانداي سەكىلدەنەدى. بىراق، قانشا ايتقانمەن، ءبىزدىڭ وتكەن جولدارىمىزدا «تاۋاريح شىمىلدىعى كولەگەيلەپ قالعان» تۇستار جەتكىلىكتى ەكەنى راس قوي. دەمەك، سولاردى تابۋعا، انىقتاۋعا تىرىسۋ ءلازىم، سونداي ماقساتتاعى ىزدەنىس ەش توقىراماۋى كەرەك. بۇعان حVIII عاسىر اۆتورىنىڭ جازبالارىن ءححى عاسىردا ەكىنشى باسىلىم رەتىندە دۇنيەگە اكەلىپ وتىرعان باسپا ۇجىمىنىڭ: «قازىرگى اقىرتاس اتاپ جۇرگەن ەسكەرتكىشىمىز وسى كوركەمبەك سالعان ساراي بولار. باسپاگەر»[3], – دەگەن ەسكەرتپەسى دە ەلەۋلى تۇرتكى بولارلىقتاي...

باسپاگەر كوركەمبەك سالعان ساراي بولۋى ىقتيمال دەپ وتىرعان «اقىرتاس» – قابىرعالارى ءىرى تاس بلوكتاردان قالانعان، قازىرگى قالدىق سىلەمدەرىنىڭ بيىكتىگى ءبىر مەتردەن ءبىر جارىم مەترگە دەيىن جەتەتىن، ءتورت بۇرىشتى جوسپارمەن تۇرعىزىلعان مونۋمەنتتى قۇرىلىس. قالانىڭ باستى كوشەسى سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك قاقپالارىنىڭ اراسىن جالعاستىرادى. سول باستى كوشەگە كەسە-كولدەنەڭ، شىعىستان باتىسقا قاراي وتەتىن تاعى ءبىر كوشە بار، ول ءوز زامانىندا تەرەڭ ايۆاندارعا بارىپ تىرەلگەنگە ۇقسايدى. كوشەلەر قالانى تورتكە بولگەن. ونىڭ ۇشەۋى ىشكى اۋلانىڭ اينالاسىنا توپتاستىرىلا سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردەن تۇرادى. ال قالانىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى ءتورتىنشى بولىگىنە قۇرىلىس سالىنباعان. بارلىعىنىڭ قاق ورتاسىندا پەريمەترى بويىنشا مولشەرى 5×5 مەتر بولاتىن تاس سانتىرەۋ (كولوننا) قويىلعان اۋلا ورنالاسقان. اۋلانىڭ وڭتۇستىك جاعىندا سۋ جينالاتىن ءاۋىت ىسپەتتى ەكى قازانشۇڭقىردىڭ سىلەمى بايقالادى. قالا قۇرىلىسى سوڭىنا دەيىن تۇرعىزىلماي، اياقسىز قالدىرىلعان[4].

اقىرتاستى «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى تاراز قالاسىنىڭ شىعىسىندا 40 شاقىرىم جەردەگى ەسكى قۇرىلىس ورنى رەتىندە سيپاتتايدى. ونى قۇرىلىس ماتەريالدارى تاس بولعاندىقتان جانە ءپىشىمىنىڭ مالعا ءشوپ سالاتىن اقىرعا ۇقساس بولۋىنا بايلانىستى اقىرتاس دەپ اتاعان دەگەن تۇسىندىرمە بەرەدى. الىستان كورىنىپ تۇرۋى ءۇشىن تاۋدىڭ ۇستىنە ءتورتبۇرىشتى جوبامەن سالعان دەپ تۇجىرادى. قازىرگى كەزدەگى قابىرعالارىنىڭ ساقتالعان سىلەمدەرىنىڭ مولشەرىنەن حاباردار ەتەدى. قۇرىلىستىڭ قاراما-قارسى ەكى ءبۇيىرىنىڭ ۇزىندىعى 160 مەتردەن، ال ەكىنشى جاقتارى 146 جانە 140 مەتر شاماسىندا كورىنەدى. قابىرعالار كولەمى 40ح70ح70 (80) سم بولىپ كەلەتىن ءىرى تاس بلوكتاردان قالانىپتى.  قورعاندا بىرەۋى سولتۇستىگىنەن، ۇشەۋى وڭتۇستىگىنەن اشىلاتىن  4 قاقپا بار ەكەن. اۋلا ىشىندە قابارعالارعا جاپسارلاستىرا تۇرعىن ۇيلەر سالىنعان. ولار قىزمەت كورسەتەتىن جانە شارۋاعا قاجەتتى بولمەلەر كەشەنىن قۇرايدى.   اقىرتاس قوجايىنىنىڭ جاتىن جايى مەن مەيماندارعا ارنالعان ءۇيى اۋلانىڭ تۇپكى، وڭتۇستىك ەسىك جاعىندا بولعان. ال سولتۇستىك ەسىك جاقتاعى ۇيلەر اقىرتاستا قىزمەت ەتەتىن ادامدارعا، كۇزەتشىلەرگە ارنالعان، سونداي-اق ءبىر بولەگى اتقورا بولعان ءتارىزدى[5].

الەمدىك ورمەكتورعا توقىلعان «اقىرتاس» ساراي كەشەنى» دەگەن حابارلامادا  قازىرگى كەزدە قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ باسقارۋىمەن كەشەن اۋماعىندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانى، الداعى كەزدە رەسپۋبليكالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا مۇراجاي كەشەنىن قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىرعانى ايتىلادى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدىڭ سوڭعى ناتيجەلەرىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا – اقىرتاستى ۇلى جىبەك جولىنداعى ورتا عاسىرلىق قالا كاسريباسپەن بايلانىستىرۋعا بولادى دەلىنەدى وسىناۋ عالامتور حابارىندا.

كوپتەگەن عالىمداردىڭ پايىمداۋلارى اقىرتاس اراب قولباسشىسى كۋتەيبانىڭ بۇيرىعى بويىنشا سوعىلعان دەگەنگە سايادى. كورۋشىلەردىڭ تۇيسىگىن قۇرىلىستىڭ الىپتىعى، كەڭدىگى، قۇرىلىسقا تاستاردى پايدالانۋ شەبەرلىگى تاڭ قالدىرادى. ساراي كەشەنىنىڭ ىرگەتاسى 4 مەتر تەرەڭدىكتە قالانعان. اڭىزداردىڭ كەيبىرىندە قۇرىلىستىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ اياقتالماي قالۋ سەبەپتەرى ايتىلادى. كولەمىنىڭ الىپتىعىنا بايلانىستى ونى ەجەلگى ەگيپەتتىك پيراميدالارمەن سالىستىرادى. اقىرتاس قۇرىلىسىنىن تولىق اياقتالماۋىنا ءبىر كەزدەگى قۋاتتى تاراز قالاسىنىڭ كۇيرەۋى، شەت جەرلىكتەردىڭ ءجيى شابۋىلى مەن ءوزارا سوعىستار تەرىس اسەرىن تيگىزدى دەگەن بولجام بار ەكەنى دە ەسكەرتىلەدى[6].

عالىمدار ك. بايپاقوۆ پەن س. جولداسباەۆ اقىرتاس اراب قولباسشىسى كۋتەيبانىڭ بۇيرىعى بويىنشا سوعىلعان دەگەن جورامالدى اسا جوققا شىعارمايدى.  ولار  اقىرتاستىڭ VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، دالىرەك ايتقاندا – 751 جىلى اتلاح ماڭىنداعى شايقاستا  قىتاي اسكەرىن قارلۇقتار مەن ارابتار بىرلەسىپ جەڭىپ، ەكى مەملەكەت اراسىندا بەيبىت قاتىناس ورناعان كەزدە سالىنا باستاۋى مۇمكىن دەگەن وي ايتادى. بىراق قۇرىلىستىڭ سالىنۋى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن توقتاپ قالعان  دەيدى. سونداي-اق ولار اراب عالىمدارى يبن حوردابەك پەن يبن كۋدام دەرەكتەرىنەن ءمالىم ۇلى جىبەك جولىندا ورنالاسقان كاسريباستىڭ تاپ وسى اقىرتاس بولۋى ىقتيمال دەگەن بولجام جاسايدى[7].

تارازدان شىعىسقا، اقشولاق تەمىرجول ستانساسىنان وڭتۇستىككە قاراي شىعاتىن جولدا وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ جۇمباعى مول ەسكەرتكىشىنىڭ ءبىرى اقىرتاس جاتقانىن ايتادى عالامتوردىڭ «اقىرتاس جۇمباعى» دەگەن ءبىر شاعىن ماقالاسى. وندا قۇرىلىستىڭ سالىنۋ تاريحى، قۇرىلىسىنىڭ اۆتورى جايىندا ەشقانداي دەرەك جوق ەكەندىگى اتاپ ءوتىلىپ، ەسەسىنە ءتۇرلى قىزىقتى، كەرەمەت اڭىزدار بار ەكەنى ەسكە سالىنادى.  كوپتەگەن كورىپكەلدەر بەرمۋد ءۇشبۇرىشىنىڭ ءۇشىنشى نۇكتەسى وسىندا دەيدى ەكەن... بۇل ءبىر وراسان زور، باتىل جوسپارمەن قولعا الىنىپ، بىتپەي قالعان قۇرىلىس اۋقىمدى اۋلانىڭ ىشىنە شوعىرلانعان ۇيلەر كەشەنىنەن تۇرادى. قازاقستان مەن شەتەلدەردىڭ ءبىراز عالىمدارى وسى ساۋلەت ەسكەرتكىشى جونىندە ءوز جوبالارىن ۇسىندى. وسىناۋ بىرەگەي ساۋلەت كەشەنى قازاقستاننىڭ، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاياۋ جانە ورتا شىعىس مەملەكەتتەرىمەن ۇلى جىبەك جولىنداعى ەرتە، ورتا عاسىر كەزەنىڭدە ساياسي جانە مادەني بايلانىستارىن انىقتاۋ ءۇشىن ءالى زەرتتەي ءتۇسۋدى تالاپ ەتەدى. 2004 جىلى اقىرتاستا قالانىڭ ەجەلگى كەلبەتىن قالپىنا كەلتىرەتىن رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار باستالدى[8].

ەگەر حVIII عاسىردا اقىرتاس سول زامانعى كوزى اشىق تۇلعالاردىڭ ءبىرى ساناتىنداعى قازىبەك بەكتىڭ عانا قالامىنا ىلىگىپ، وزەگىن ورتەگەن ويلارعا جەتەلەگەن بولسا، سوڭعى ەكى جۇزجىلدىق بويى ول عىلىمي جۇرتشىلىقتى دا، قالىڭ كوپشىلىكتى دە ەرەن دە ەرەك ساۋلەت ەسكەرتكىشى رەتىندە تاڭىرقاتىپ كەلەدى.

بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ  نازارىن اۋدارعان، ادامداردى تامساندىرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭعالدىراتىن الەمنىڭ جەتى كەرەمەتى ىسپەتتى تاڭعاجايىپتار قازاق ەلىندە دە جەتكىلىكتى ەكەنىن بۇگىندە ىزدەنىمپاز وتانداستار جارىسا ايتىپ ءجۇر. الەمنىڭ العاشقى كەرەمەتىنە كىرەتىن مىسىر پيراميدالارىنان، ەفەستەگى ارتەميدا عيباداتحانالارىنان بىردە-ءبىر كەم تۇسپەيتىن كەرەمەتتەردىڭ بارىن، سولاردىڭ ىشىندە اقىرتاس كەشەنى دە  تۇرعانىن قاپەردەن شىعارىپ العانبىز، «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوقتىڭ» كەرى وسى دەسەدى ولار.

ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا «قازاقستاننىڭ جەتى كەرەمەتى» اتتى جوبا قولعا الىنعان-دى، كەيىننەن جوباعا بىرنەشە مينيسترلىك بەلسەنە اتسالىسىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا «قازاقستاننىڭ جەتى كەرەمەتى» بايقاۋىن وتكىزۋ تۋرالى» شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. سوعان بايلانىستى ارنايى اشىلعان سايتتا بايقاۋ ءۇشىن بەرىلگەن تىزىمگە ەلىمىزدەگى 25 مىڭعا جۋىق تاريحي ەسكەرتكىش ىشىنەن ەكى جۇزگە جۋىعى ەنگىزىلدى. بايقاۋ مارەگە جەتىپ، قازاقستاننىڭ جەتى كەرەمەتى انىقتالدى، بىراق ەشكىمنىڭ دە تالاسى جوق تاڭعاجايىپتار (وعىلاندىداعى بەكەت-اتا جەراستى مەشىتى، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى، ساۋران قالاشىعى، قاراتاۋ جوتاسى، قازاقستانداعى ەڭ تەرەڭ قاراعيا ويپاتى، شەرعالا، استاناداعى بايتەرەك مونۋمەنتى) قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الۋعا ءتيىس تاعى ءبىر عاجايىپ – اقىرتاس ساراي كەشەنى نازاردان تىس قالدى[9].

وڭتۇستىك وڭىردەگى باعا جەتپەس اسىل قازىنالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن «اقىرتاس»، «اقىرتاش»، «تاساقىر»، «حاسري باس» دەگەن اتاۋلارمەن عالىمدار مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا كەڭىنەن تانىمال بولعان، قۇرىلىسى اياقتالماعان تاس قالانىڭ قالدىقتارىن – اقىرتاس ساراي كەشەنىن، شىنىندا دا،  تاڭعاجايىپتاردىڭ ەرەكشە توبىنا جاتقىزۋعا ابدەن بولادى. ول تاراز قالاسىنىڭ شىعىسىندا 40 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى  اقشولاق تەمىرجول ستانتسياسىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي ءتورت كيلومەتر جەردە، قىرعىز الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە جاتىر. بۇگىنگى وتانسۇيگىش ۇرپاق بۇل كونە جادىگەرلىكتى ۇلان-بايتاق دالانى مەكەندەگەن ۇلى بابالارىمىزدىڭ الەمدىك وركەنيەت ونەرىنەن حاباردار بولعاندىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى رەتىندە ماقتان ەتەدى. ولار اقىرتاس ساراي كەشەنىن شامامەن XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان باستاپ   ءار جىلداردا زنامەنسكي، لەرح، بارتولد، بەرنشتام، كاللاۋر سەكىلدى عالىمدار مەن ولكەتانۋشىلار زەرتتەپ، جاريا عىلىمي الەمگە ەتكەن دەپ بىلەدى. الايدا قۇپياسىن ىشىنە بۇككەن وسىناۋ عالامات مۇرانىڭ قانداي ماقساتقا ارنالعاندىعى جانە ونى كىمدەردىڭ، قاي كەزەڭدە ىرگەتاسىن قالاعاندىعى تۋرالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر اۋىزدان مويىندالعان بەلگىلى ءبىر تۇجىرىم جوق ەكەنىنەن دە حاباردار.

وسى سالىنىپ بىتپەگەن ەجەلگى قالا ورنىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى، بەلگىلى شىعىس تانۋشى عالىم گ.ي. پاتسيەۆيچتىڭ 1949 جىلى جاساعان سيپاتتاماسى بويىنشا – اقىرتاس قالاشىعى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى تاس بلوكتاردان تۇرعىزىلعان بىردەن-ءبىر ءىرى قۇرىلىس بولىپ تابىلادى. عالىمدى قالا قۇرىلىسىنىڭ اۋقىمدىلىعى تاڭ-تاماشا قالدىرعان. ول سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي، قالىڭدىعى 4–5 مەتر ارالىعىنداعى قۇرىلىس قابىرعالارىمەن، 205 مەترگە سوزىلىپ، جالپى اۋماعى 4 گەكتار جەردى الىپ جاتقان ەدى. گ. ي. پاتسيەۆيچ «اقىرتاس» تاريحي كەشەنى تۋرالى قالدىرعان ءوز جازبالارىندا قالانىڭ تۇرعىزىلۋ ماقساتى مەن مىندەتتەرىنىڭ تۇسىنىكسىز ءارى جۇمباق ەكەندىگىن ايتقان.

جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار كەشەن ماتەريالدارىنىڭ بەرىكتىگى تاستان دا قاتتى، جەراستى سۋ كوزىنەن 180–200 مەتر بيىكتىكتە جاتقان تاۋ جىنىسىنان جارىپ الىنعان اسا ءىرى كولەمدەگى تاس بولشەكتەردەن تۇراتىنىن كورىپ-ءبىلىپ ءجۇر. سونداي بلوكتاردان قالانعان اقىرتاس ىرگەتاسىنىڭ بيىكتىگى، جەر بەدەرىمەن سالىستىرعاندا،  3,5–5 مەتر بولادى ەكەن. ىرگەتاس ۇستىنە قالانعان تاستىڭ ەنىنىڭ ءوزى 2 مەتردەن اسادى. ال «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا 2004 جىلى باستالعان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى «اقىرتاس» تاريحي كەشەنىندەگى قالا قابىرعالارىنىڭ بيىكتىگى بەس مەترگە جەتەتىندىگىن دالەلدەپ وتىر.

قابىرعا تۇرعىزۋعا اسا شەبەرلىكپەن قاشالعان قىزىل تاستار پايدالانىلعان. زەرتتەۋشىلەر كۇزەنباي بايبوسىنوۆ، جۇماكۇل وماروۆا، بالتابەك ومىرباەۆ «اقىرتاس ەجەلگى وركەنيەتىمىزدىڭ التىن كومبەسى» دەگەن ماقالاسىندا اكادەميك كارل بايپاقوۆتىڭ سيپاتتاۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، تاس بلوكتاردىڭ جانە وزگە دە وڭدەلمەگەن كەسەك تاستاردىڭ كولەمى 115x50x50 جانە 60x60x50 سانتيمەترگە دەيىن جەتەتىنىن كورسەتكەن. وڭدەلگەن تاستاردىڭ  بىزگە جەتكەن نۇسقالارى سول ەرتە داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن شەبەرلەردىڭ ۇزدىك ساۋلەتكەرلىك ونەرىن پاش ەتەدى.

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر اقىرتاستى سالۋ ءۇشىن ءىرى-ءىرى تاستاردىڭ تاۋ ەتەگىنەن قازىلىپ، بىرنەشە شاقىرىم جەرگە تاسىلعانىن، سوسىن اسقان شەبەرلىكپەن وڭدەلگەنىن، ودان شەبەرلەر ولاردى اسا دالدىكپەن ءبىر-بىرىنە قيۋلاستىرىپ قالاعانىن كورسەتەدى. «قالا قابىرعاسىن قۇرايتىن تاس بلوكتاردى قالاۋ كەزىندە لاي قوسپانىڭ قولدانىلماعاندىعى ارحەولوگتار مەن كاسىبي قۇرىلىسشىلاردىڭ نازارىن وزىنە اۋداراتىندىعى ءسوزسىز. مىسالى، قۇرىلىستىڭ بۇرىش، وتۋگە ارنالعان ورىن سياقتى نەعۇرلىم كۇردەلىرەك بولىكتەرىندە، ايرىقشا نورماداعى تاس بلوكتار پايدالانىلعان. بۇل رەتتە بلوكتاردىڭ ءبىر جاق بەتى استاۋ، نەمەسە بەسىك تۇرىندە، ال قاراما-قارسى جاق بەتى قيىق شوشاق فورماسىندا قاشالعان. مۇنىڭ ءوزى تاس بلوكتىڭ استىنداعى ءوزى پىشىندەس باسقا بلوكقا تىعىز تەرەڭىرەك ەنىپ كىرىگۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزعان. ءسىرا، بلوكتاردىڭ وسىنداي فورماعا كەلتىرىلۋى وسىناۋ تەڭدەسسىز الىپ قۇرىلىستىڭ «اقىرتاس» اتانۋىنا سەبەپشى بولۋى كەرەك».

الىپ قۇرىلىسقا سۋ اپارۋ ءۇشىن 2–3 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى تاۋ شاتقالىندا اققان بۇلاقتاردان قىش قۇبىرلار تىزبەگى تارتىلعان. ارقايسىسىنىڭ ۇزىندىعى جارتى مەتردەي بولشەكتەردەن قۇراستىرىلعان وسى قۇبىرلار ارقىلى اققان سۋ كەشەن اۋماعىنا جەتكىزىلگەن. جالپى، ەرتەدەگى بيلەۋشىلەردىڭ، ساۋلەتشىلەر مەن قۇرىلىسشىلاردىڭ تۇتاس ءبىر قالاشىقتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن قالاي تاپقاندىعى ايرىقشا نازار اۋداراتىن ماسەلە بولىپ تابىلادى. بەلگىلى ولكەتانۋشى، كەزىندە تۇركىستان اۋەسقوي ارحەولوگتار ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەسى، اۋليەاتا ۋەزىنىڭ باستىعى بولعان ۆ.ا. كاللاۋر اقىرتاستىڭ شولەيتتى جەرگە ورنالاسقانىن جازعان. وعان ەڭ جاقىن سۋ كوزدەرى – قىرعىز الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى شاتقالداردان باستاۋ الاتىن قاينار بۇلاقتار. ولار كەشەننەن 4–5 كيلومەتر قاشىقتىقتا جاتىر. ءارى ولاردىڭ سۋى شاعىن ەگىستىك تاناپتارىن سۋارۋعا عانا جەتەدى. ال قالاشىقتىڭ ماڭىنان وتەتىن وزەنشىكتىڭ سۋى جاز ايلارىندا  مۇلدەم تارتىلىپ،  قۇرعاپ قالادى. وسىلاردى ەسكەرە كەلە، ۆ. ا. كاللاۋر قالاشىق قۇرىلىسىن جۇرگىزۋشىلەر ونى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ اناعۇرلىم كۇردەلىرەك تاسىلدەرىن قولدانعان بولۋى كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ءسويتىپ، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن وسى باعىتتا جالعاستىرادى.

ۇزاماي ونىڭ بۇل بولجامى راسقا اينالادى. زەرتتەي كەلە، قىرعىز الاتاۋىنىڭ ۇزىنبۇلاق، قىزىلقاينار، سازوزەك دەپ اتالاتىن ءۇش شاتقالىنان ساز بالشىقتان جاسالعان سۋ قۇبىرلارىنىڭ كوپتەگەن سىنىقتارى تابىلادى. وسى ارتەفاكتتار ەرتەدەگى قۇرىلىسشىلار اقىرتاستى ءۇش سۋ كوزى ارقىلى اۋىز سۋمەن تۇراقتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىرعان دەگەن عىلىمي تۇجىرىمداما جاساۋعا نەگىز بەرەدى. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بىرىنشىدەن، كۇيدىرگەن ساز بالشىقتان جاسالعان قۇبىرلارمەن اققان سۋ جولشىباي شىعىنعا ۇشىرامايدى. ەكىنشىدەن، قالاشىقتان 100–150 مەتر قاشىقتىقتان سۋ جيناۋعا ارنالعان اۋماعى 50×50 مەتر، تەرەڭدىگى 2–2,5 مەتر بولاتىن ەكى سۋ قويماسى تابىلعان بولاتىن، سولار تۇرعىندار مەن جۇمىسشىلاردى قاجەتتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە تولىق مۇمكىندىك جاساعان.

زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، اقىرتاستى سۋلاندىرۋعا قىزمەت ەتكەن ساز بالشىقتان جاسالعان قۇبىرلاردىڭ ۇزىندىعى 60 سانتيمەتر، ال ەندىلەۋ جاعىنىڭ ديامەترى 20 سانتيمەتر، ال ەنسىزدەۋ كەلگەن قاراما-قارسى جاعىنىكى 18 سانتيمەتر بولعان ەكەن. سۋ جولىنداعى قۇبىرلاردىڭ ءار بۋىنىندا ەنسىزدەۋ باسى ەندىلەۋ كەلگەن جاعىنا كىرىكتىرىلىپ كيگىزىلۋ ارقىلى جالعاستىرىلعان. ۇزىنبۇلاق شاتقالىنان تارتىلعان  سۋ قۇبىرى ارقىلى سۋ اۋەلى كەشەندەگى سۋ جينالاتىن اۋىتكە، ودان ارنايى قۇبىر جەلىلەرى ارقىلى تۇرعىن ۇيلەرگە، باۋ-باقشالارعا جانە باسقا دا شارۋاشىلىق نىساندارىنا جەتكىزىلىپ تۇرعان[10].

قازىرگى زامانداعىداي قۇرىلىسقا قاجەت تەحنيكا جوق الىس زاماندا وسىلاي سۋ تاسىمالداۋ دا، ءىرى تاس بلوكتاردى جارتاستان ويىپ الۋ، سول اۋىر تاستاردى قاسىنداعى دوڭەسكە  تاسىمالداپ  شىعارۋ، ولاردى وڭدەۋ، ودان بيىككە كوتەرىپ، قيۋىن كەلتىرە قالاۋ جۇمىستارى دا جالاڭ قولمەن قالاي ورىندالعانىن ەلەستەتۋ قيىن. بۇل، شىنىندا دا، ءتۇسىندىرىلۋى قيىن، تاڭعالارلىقتاي عاجاپ قۇبىلىس. «بۇل عاجايىپ قۇرىلىستى ەجەلگى قازاق جۇرتىنداعى كورەگەن كوسەمنىڭ قولعا الىپ جۇرگىزگەنى انىق»، – دەيدى تارازدىق اۆتور گۇلجان كوشەروۆا[11]. ونىڭ  بۇل سوزدەرى بىزگە وسىنداي پىكىرىمەن حVIII عاسىردان ءتىل قاتقان  قازىبەك بەكپەن ۇندەس شىعىپ جاتىر. كوركەمبەك سارايىنىڭ قازىبەك بەك قالدىرعان سۋرەتتەمەسى اقىرتاستىڭ بۇگىنگى ساقتالعان كەيپىنەن-اق تۋرا وعان كەلمەيتىنى اڭعارىلعانمەن، الىس زامانعى الىپ قۇرىلىستى باسقارعان بەلگىسىز قازاق ساۋلەتشىسىنىڭ جۇمىسىنا ءسۇيسىنۋ سەزىمى بارشا جۇرتتى بىرلەستىرىپ، ماقتانىشقا ورتاقتاستىرادى.

ەندى وسىناۋ عالامات تاريحي ەسكەرتكىش جايىنداعى  دەرەك كوزدەرىنە شاعىن شولۋ جاسايىق. ەجەلگى اقىرتاس قالاسى جايلى العاشقى ماعلۇماتتى داوستىق موناح چان-چۋن جازىپ قالدىرعان. ول شىڭعىس حانمەن كەزدەسۋ ءۇشىن 1222 جىلى قىتايدان ورتا ازياعا كەلگەن ەدى. سول جولساپارىندا جۇرگىزگەن كۇندەلىگىنە چان-چۋن: «...جول بويىندا قىزىل ءتۇستى تاستاردان تۇرعىزىلعان تاس قالاشىققا تاپ بولدىق. كونە داۋىردەگى اسكەري تۇراقتىڭ ورنى بار. باتىسىندا ۇلكەن ايۋ جۇلدىز شوعىرى سياقتى شاشىراي ورنالاسقان بەيىتتەر جاتىر»، – دەگەن جولدار ءتۇسىرىپتى.

دەگەنمەن، اقىرتاس قالاشىعىنىڭ تاريحىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ جۇمىستارى، شىعىستانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇدان 130 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قولعا الىنعان.  ءحىح عاسىردا ورىس سۋرەتشىسى م.س. زنامەنسكي اتالعان تاريحي كەشەنگە ءبىرىنشى بولىپ نازار اۋدارادى. ول ورتا ازياعا جاۋلاپ الۋ جورىعىن جاساعان گەنەرال چەرنياەۆتىڭ اسكەري ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا كەلگەن-ءدى. اقىرتاستى 1864 جىلى كورەدى. قۇرىلىسى اياقتالماعان قالاشىق ورنىن ارالاپ، قاعازعا كەشەن  قابىرعالارىنىڭ جالپى پانوراماسى مەن فراگمەنتتەرىنەن كەسكىندەمەلەر تۇسىرەدى. ءۇش جىلدان كەيىن (1867) ەسكەرتكىشتى بەلگىلى شىعىستانۋشى-عالىم پ. ي. لەرح زەرتتەيدى. ول جەكەلەگەن تاس بلوكتاردىڭ قالدىقتارى جايىندا ءحىىى عاسىردا موناح چان-چۋن جيناعان دەرەكتەردى كەلتىرەدى جانە اقىرتاستى موناستىر دەپ قارايدى. بۇل وريەنتاليست ونى بۋددا عيباداتحاناسى رەتىندە ساناعان.

ءحىح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا عالىمدار اقىرتاسقا تاعى دا نازار اۋدارا باستايدى. 1893 جىلى وندا اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد بولىپ، ەسكەرتكىش تۋرالى   اڭىز-اڭگىمەنى   كەلتىرەدى جانە اقىرتاستىڭ حريستيان، سونىڭ ىشىندە نەستورياندار عيباداتحاناسى بولۋى ىقتيمالدىعى تۋرالى ءوزىنىڭ بولجامىن بىلدىرەدى[12]. اۋليەاتانىڭ شىعىس جاعىنان جاقىن جاتقان كونە ەسكەرتكىشتەر جەتىتوبە (دجەتى-تەپە) مەن اقىرتاس (احىر-تاش) كەڭ تانىمال بولعاندىقتان دا، وعان تولىق توقتالۋدى قاجەت دەپ تاپپاي،  بارتولد ءوز جازباسىندا لەرحتىڭ كىتابىنا سىلتەمە جاسايدى. وندا وسى ەسكەرتكىشتەر جايىنداعى ەڭ ەجەلگى حابار رەتىندە قىتاي چان-ءچۋننىڭ اڭگىمەسى كەلتىرىلگەن. ال چان-ءچۋننىڭ جازعاندارىنان سوناۋ ءحىىى عاسىردا، دالىرەك ايتقاندا 1221 جىلدىڭ وزىندە اقىرتاستىڭ قۇلاپ، قاۋساعان قالىپتا جاتقانى كورىنەدى. ال قازىبەك بەكتىڭ جازباسىندا باياندالاتىن شاپىراشتى ۇرپاعى كوركەمبەك ۇستا ءوزىنىڭ عاجايىپ سارايىن تۇتاس تاستان قاشاپ سالۋعا بۇل مەرزىمنەن كەيىنىرەك، جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇرپاق ساندارىنىڭ ورتا جاسىمەن جوبالاپ جاساعان ەسەبىمىز بويىنشا – ءحىV عاسىردىڭ باس كەزىندە كىرىسكەن بولۋعا كەرەك.

بارتولد بۇل جۇمباق بۇككەن قيراندىلاردىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋعا جاردەمى ءتيۋى ىقتيمال دەرەك رەتىندە: «دۋدين مىرزاعا جانە ماعان وزگە سۋرەتتەۋلەردە ەسكە الىنبايتىن ويۋ-ورنەگى بار بىرەر تاستى كورۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، – دەگەن حابار بەرەدى.  – وسى ورىندا بولعان جازۋى بار تاستار تۋرالى قازاقتار (كيرگيزى)   دۋدين مىرزاعا دا،  كەلەسى جىلى ماعان دا ايتتى».  بىراق ولارعا سول تاستار حاقىندا الدەقانداي ناقتىراق مالىمەت تابۋدىڭ ورايى كەلمەيدى. ويتكەنى تاستاردى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءتۇرلى ماقساتتارىنا بولا كەشەننەن ءجيى-اق تاسىپ اكەتىپ جاتاتىن. كوبىنە ديىرمەن جاساۋعا الاتىن.

قازىبەك بەك حVIII عاسىردا كورگەن كوركەمبەكتىڭ سارايى مۇنداي  دارەجەدەگى توناۋعا ۇشىراي قويماعان-دى. ودان تەك تۇرعىندارى كەتكەن، ءارى توبەسىنەن سۋ كەتەتىندەي جارىلعانمەن، قۇلاماعان. ياعني ول اقىرتاس سەكىلدى اياقتالماي قالعان ەمەس، سالىنىپ بىتكەن قۇرىلىس ەدى. ەڭ باستىسى، شەجىرەشى بىزگە ونى، جوعارىدا بايانداعانىمىزداي، ءىرى تاس كەسەكتەردەن قالانعان دەپ ەمەس، ءبىرتۇتاس جارتاستان قاشالىپ جاسالدى دەپ تۇسىندىرگەن بولاتىن. دەمەك، كوركەمبەك سارايىنىڭ باسپاگەر جورامالداعان اقىرتاس ەمەس، سوعان ۇقسايتىن باسقا قۇرىلىس بولۋى دا مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، بارتولد اقىرتاسقا ۇقساس تاسرابات (تاش-رابات) تاس عيماراتى تۋرالى دا جازادى. ول نارىن گارنيزونىنىڭ وفيتسەرى كارناۋحوۆ جاساعان قۇرىلىس سىزباسىنا قاراعاندا جانە كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا – تاسراباتتىڭ اقىرتاستان اۋمايتىنىن، بۇل تاس عيماراتتىڭ نارىننان قاشقارعا بارار جولدا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 11  مىڭ فۋت بيىكتىكتە تۇرعانىن، ونى حريستياندىق الدە بۋددالىق موناستىر رەتىندە كورەتىندەرىن كەلتىرگەن. بارتولد لەرحتىڭ اقىرتاستى بۋددا ءموناستىرى دەپ بىلگەنىن دە ەسكە الا كەتەدى.

قىزىعى، بارتولد قازاقتاردىڭ تاسرابات تۋرالى دا، اقىرتاس تۋرالى دا بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن اڭىز ايتاتىنىن ەسكەرتەدى. ەكى اڭىزدا دا قۇرىلىستى بەلگىلى ءبىر سەبەپپەن اياقتاي الماعان اكەلى-بالالى قۇرىلىسشى جايىندا ءسوز بولادى ەكەن. ال اقىرتاس جونىندە بارتولد دۋديننەن مىنانداي دا اڭىزدار ەستيدى: الان-حازار دەگەن الىپ جىگىت ءبىر قىزدى جاقسى كورەدى. ال ونىڭ جاقسى كورگەن قىزى وعان تۇرمىسقا شىعۋ شارتى رەتىندە وزىنە ارناپ قالا جانە ساراي سالىپ بەرۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. الان-حازار بۋتتام-بۋيناك تاس تاسىپ، قاشايدى دا، قۇرىلىستى باستايدى. قالانى سالىپ بىتكەننەن كەيىن ول بۋتتام-بۋيناك تاۋىن قوپارىپ، تالاس وزەنىن ءوزىنىڭ قالاسىنىڭ جانىنان اعىزعىسى كەلەدى. ويتكەنى اقىرتاس قابىرعاسى قالانعان جەر و باستان سۋسىز، ءشول دالا ەكەن. سونداي ماقساتپەن تاۋعا تاعى ءبىر بارا جاتقانىندا باسقا  ءبىر سۇلۋ قىزدى كەزىكتىرەدى. سونى قاتتى ۇناتقان ءارى ونىمەن تەز ءتىل تابىسقان جىگىت قۇرىلىسىن اياقتاماي، جاڭا عاشىعىنىڭ قاسىندا قالادى. ەكىنشى ءبىر اڭىز بويىنشا اقىرتاستى ماناس پەن ونىڭ بالاسى سەمەتەي سالعان كورىنەدى...

بارتولد كورگەن كەزدە اقىرتاس ماڭىندا مۇلدەم سۋ بولماعان، ايتسە دە، ءبىر كەزدە ەلەۋلى بوپ اققان وزەننىڭ كەپكەن ارناسى ءالى دە كورىنىپ جاتقان ەدى. كەشەن ونىڭ وڭ قاناتىنا سالىنعان ەكەن. قازاقتاردىڭ سوزىنە قاراعاندا،  بۇل وزەننىڭ باستاۋى تاۋدا ەكەن جانە ول ءالى كۇنگە دەيىن قۇرعاماعان كورىنەدى[13].

كونە زاماننىڭ ساۋلەت ەسكەرتكىشى بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە دە عالىمدار نازارىنان تىس قالعان جوق. وندا اكادەميك ا.ن. بەرنشتام باسقارعان جەتىسۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى بولدى. ەكسپەديتسيا تالاس جازىعىندا 1936–1938 جىلدار ارالىعىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەدى. 1945 جىلى تاريحي قالاشىقتى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى ساۋلەت ونەرى ىستەرى جونىندەگى ەكسپەديتسيا زەرتتەدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە اقىرتاستىڭ جوسپارى جاسالدى، بەلگىلى ساۋلەتشى ت.ك. باسەنوۆتىڭ سول زەرتتەۋ ماتەريالدارىن پايدالانىپ جازعان ەڭبەگى جارىق كوردى. وندا عالىم اقىرتاستى بۋدداشىلدار نەمەسە نەستوريشىلدەر عيباداتحاناسى بولۋى ىقتيمال دەگەن بولجامداردى تەرىسكە شىعارىپ، ءوزىنىڭ زەرتتەۋ بارىسىندا ونى ءVىىى–ىح عاسىرلاردا سالىنعان قامال-ساراي دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەنىن ايتتى[14]. ءىرى بەكتىڭ سالىنىپ بىتپەي قالعان سارايىنىڭ ىرگەسى دەپ تە تۇجىردى[15].

ودان ءسال كەيىنىرەكتە  ەسكەرتكىش قۇرىلىسىنىڭ جوسپارىن ل.يۋ. مانكوۆسكي دەگەن عالىم ساراپتاپ-سارالادى. ول اقىرتاستى كەرۋەن-ساراي، ارالىق بەكەت جانە الىپ ساۋدا ورتالىعى رەتىندە سالىنعان دەپ قورىتىپ، سول ورايداعى عىلىمي تۇجىرىمداماسىن ورتاعا سالدى. عالىم اقىرتاستاعى قۇرىلىس جۇمىستارى X عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدە جۇرگىزىلگەن دەگەن پىكىر ءبىلدىردى، سونداي-اق، اراب جازبالارىنداعى كاسريباس اتاۋى اقىرتاستى كورسەتەتىنى جونىندەگى پىكىرلەرگە قوسىلدى[16].

قازاقستان جانە فرانتسيا عالىمدارى 1996 جىلى بىرلەسىپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى بارىسىندا، قۇرىلىس جوباسىنىڭ يراك پەن سيرياداعى ورتاعاسىرلىق كەشەندەرگە ۇقساستىعىن ەسكەرە وترىپ، اقىرتاستى ءVىىى–حى عاسىرلارعا جاتاتىن، بىتپەي قالعان  كەرۋەن-ساراي عيماراتىنىڭ قالدىعى بولۋى مۇمكىن دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى[17].

الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ك.م. بايپاقوۆ اقىرتاستى ءىح–ح عاسىرلاردا جەتىسۋدا بيلىك جۇرگىزگەن قارلۇقتاردىڭ قۇرىلىسى اياقتالماعان ستاۆكاسى، دالىرەك ايتقاندا – 766–893 جىلدار ارالىعىندا جەتىسۋدىڭ باتىس بولىگىن بيلەگەن قارلۇق قاھانىنىڭ جازعى رەزيدەنتسياسى بولۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. عالىم اقىرتاستى زەرتتەۋدى قايتا قولعا الۋدىڭ وسى عاجايىپ ساۋلەت ەسكەرتكىشى جايىنداعى پىكىرلەردى قورىتىپ تۇجىرىمداۋعا جاعداي جاسايتىنىن جانە ونىڭ ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ساياسي جانە مادەني بايلانىستارىن انىقتاۋ تۇرعىسىنان دا اسا ماڭىزدى بولماعىن مويىندايدى. ول، سونداي-اق، ورتا جانە تاياۋ شىعىستىڭ ساۋلەت ونەرى تۋىندىلارىندا اقىرتاسقا پاراپار، سالىستىرىپ قاراۋعا سۇرانىپ تۇرعان انالوگيالىق نۇسقالار بار دەگەن پىكىرگە قوسىلادى. سيريا مەن يوردانياداعى قۇرىلىستار، اراب حاليفتەرىنىڭ جازعى رەزيدەنتسياسى ورنالاسقان سامارراداعى سارايلار، اسىرەسە ءوزىنىڭ ءسان-سالتاناتىمەن الەمگە ايگىلى كاسر ال حاير تاربي سارايى جوبالانۋلارى جاعىنان اقىرتاس كەشەنىن ەسكە سالادى. اقىرتاستىڭ  اراب ەلدەرىندەگى اتامىش سارايلارعا ۇقساستىرىلىپ سالىنعانى جونىندەگى پىكىرلەر جاڭا ىزدەنىستەرگە، قىزىقتى پايىمدارعا جەتەلەيدى[18].

اقىرتاستىڭ سالىنۋ ۋاقىتى، ماقساتى جانە ونىمەن بايلانىستى ساياسي وقيعالار جونىندە زەرتتەۋشى-عالىم ۆ. برەنتەس تە ءوز بولجامىن ۇسىندى. ول اقىرتاستى سالۋ اراب قولباسشىسى كۋتەيبانىڭ بۇيرىعىمەن  باستالعان دەيدى. قۇرىلىستىڭ باستالعان ناقتىلى مەرزىمىن كۋتەيبا يبن ءمۇسىلىمنىڭ ورتالىق ازيانىڭ باسقارۋشىسى بولعان 714–715 جىلدارمەن بايلانىستىرىپ، اقىرتاس ونىڭ سولتۇستىكتەگى رەزيدەنتسياسى رەتىندە سوعىلعان دەپ بولجايدى.

فرانتسيانىڭ بەلگىلى عالىمى، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى امرست نورتحەدج 1997 جىلى ەكى جاس ارىپتەسىمەن بىرگە  اقىرتاس قالاشىعىندا جەتىلدىرىلگەن لازەرلىك قوندىرعىلاردىڭ كومەگىمەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن ارحەولوگيالىق ءمانى جوعارى  قۇندىلىقتار تابىلدى. ولار سول ۋاقىتقا دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن ەدى. ماسەلەن، قابىرعالاردىڭ بۇرىشتارىندا دوڭگەلەك مۇنارالاردىڭ بولعاندىعى انىقتالدى، سونداي-اق نەگىزىندە تاس تىرەكتەرى ساقتالعان ءساندى باعاندارى بار ۇلكەن اۋلانىڭ اناعۇرلىم ايقىنىراق جوباسى قالپىنا كەلتىرىلدى[19].

بايقالىپ تۇرعانداي، اقىرتاستىڭ قانداي ماقساتقا ارناپ سالىنعانى جونىندە – كەرۋەن-ساراي، ءىرى شونجاردىڭ مەكەن-جايى، ياكي ءدىني عيباداتحانا بولۋى ىقتيمال دەلىنەتىن قيلى بولجام بار.  جوعارىدا جازعانىمىزداي، قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا – كوركەمبەك ەسىمدى تاس شەبەرى اۋليەاتا ماڭىنان سالعان ءۇش ساراي ەل بيلەۋشىلەرگە ارنالعان بولاتىن. ەگەر بۇل سارايلار، قازىبەك بەكتىڭ جازبالارىن شىعارۋشى ەسكەرتكەندەي، شىنىمەن اقىرتاس كەشەنىنە جاتاتىن بولسا[20], جوعارىداعى جورامالداردان گورى ناقتىراق دەرەككە كەنەلەر ەدىك.

الايدا اقىرتاس كەشەنى مەن كوركەمبەك سارايى، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي،  سالىنۋ تۇرپاتتارى جاعىنان دا، سالىنعان ۋاقىتتارى بويىنشا دا سايكەسسىزدىك بەلگىلەرىن بايقاتادى. سول سەبەپتى  كەشەننىڭ عيباداتحانا سيپاتىندا سالىنۋىن نەمەسە سونداي ماقساتقا پايدالانىلۋىن مۇمكىن ەتەتىن   قانداي العىشارتتار بار ەكەنىن قاراستىرايىق.

قازاق ەلىنىڭ ۇلان-بايتاق اۋماعىن –  ورتا ازيانى، وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدى ەجەلگى زاماننان-اق ۇلى جىبەك جولىنىڭ تارماق-تارماق جولدارى باسىپ وتەتىن. ب.ز.ب. عاسىرلاردا سالىنعان جىبەك جولىنىڭ قىزمەتى  XIV عاسىرعا دەيىن سوزىلدى.  اقىرى، قىتاي ساۋدا جاساۋعا قولايلى تەڭىز جولىن يگەرگەننەن سوڭ، ءوزارا قىرقىستار مەن سوعىستار بەرەكەسىن كەتىرگەن كونە جول مۇلدەم قولدانىستان شىقتى.

بارشاعا بەلگىلى،  جىبەك جولى  العاشىندا قىتاي جىبەگىن وزگە ەلدەرگە تاسىمالداۋعا قىزمەت ەتتى. سول جولمەن ءوز كەزەگىندە ريم، ۆيزانتيا، ءۇندىستان، يران، اراب حاليفاتى، كەيىنىرەك ەۆروپا مەن رۋس تاۋارلارى ءوتىپ جاتتى. قازاق، اراب تۇلپارلارى، تۇيەلەر مەن پىلدەر، وزگە دە ءتۇرلى حايۋانات ساتۋعا شىعارىلىپ ءجۇردى. ۇلى جىبەك جولىمەن مادەني وسىمدىكتەر، جەمىس-جيدەكتەر دە جەر-جەرگە تارادى. ەلدەر اراسىنداعى مادەني بايلانىستار ارتتى.

ورتا عاسىرلار باسىندا ازيادا الەمدەگى ءتورت پاتشالىق تۇجىرىمداماسى كەڭ تانىلعان بولاتىن. وسى «الەم پاتشالىقتارىنىڭ» ارقايسىسى ءىرى ەلدەر مەن ايماقتاردىڭ سيمۆولىنداي ەدى. ولار وزدەرىنە عانا ءتان ارتىقشىلىقتارىمەن ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنەتىن.  دۇنيەنىڭ ءتورت جاعىنا قاراپ جاتقان الەمدىك ءتورت مونارحيا يدەياسىنا – سۋي (589-618) جانە تان (618—907) اۋلەتتەرىنىڭ بيلىگىمەن بىرىككەن قىتاي،  ءۇندى بيلەۋشىلەرىنىڭ پاتشالىعى، تىنىق مۇحيتتان قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلعان  تۇركىلەر بىرلەستىگى، پارسى ەلى مەن ۆيزانتيا نەگىز بولعان ەدى. وڭتۇستىكتەگى پىلدەر پاتشاسىنىڭ يمپەرياسى ء(ۇندىستان), باتىستاعى باعالى زاتتار پاتشاسى (يران مەن ۆيزانتيا), سولتۇستىكتەگى جىلقىلار پاتشاسى  (تۇركى قاعاناتتارى), شىعىستاعى ادامدار پاتشاسى (قىتاي) وسى نەگىزدە مويىندالعان الەمدىك ەلدەر بولاتىن.

مۇنداي تۇجىرىمدامانى ءسال كەيىنىرەك مۇسىلماندار دا ۇستاندى. سامارقان ماڭىنداعى ەلدى مەكەن عيماراتتارىنىڭ قابىرعالارىنا ۇلى ەلدەر بيلەۋشىلەرىنىڭ بەينەلەنۋى ء(بىر قابىرعاعا – قىتاي يمپەراتورلارىنىڭ، ەكىنشىسىنە – تۇركى حاندارى مەن ءۇندى براحماندارىنىڭ، ۇشىنشىسىنە  پارسى پاتشالارى مەن ريم يمپەراتورلارىنىڭ سۋرەتتەرىن سالۋ) وسى يدەيانىڭ ورتا ازياداعى كورىنىسى ەدى.

سوناۋ الىس زاماندار اۆتورلارى ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ تابىستارى تۋرالى عانا ەمەس، وزگە مادەنيەت قۇندىلىقتارىن ءوز ەلدەرىندە يگەرۋ دارەجەلەرى تۋرالى دا جازاتىن. ۇلى جىبەك جولى دۇنيە جۇزىندەگى سان ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا  الماسۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل جولمەن ءدىني يدەيالار دا كەڭ تارادى. ءۇندى ەلىنەن ورتا ازيا مەن قازاقستانعا، شىعىس تۇركىستانعا، ودان قىتايعا ب.ز.ب. ءى عاسىردا بۋدديزم كەلدى. VI عاسىرداعى تۇركىلەر بۋدداشىلدىق (بۋدديزم) ىقپالىن قاتتى سەزىندى. زەرتتەۋشىلەرىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، ءVIى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا باتىستىق تۇركىلەردىڭ كەي بيلەۋشىلەرى بۋدداشىل بولعان نەمەسە بۋدداشىلدىققا قامقورلىق جاساعان كورىنەدى.

بۋدديزم قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن جەتىسۋدا ءبىرشاما كەڭ تاراعان. ۇلى جىبەك جولى بويىمەن بۋدديزممەن قاتار، باتىستان شىعىسقا قاراي، حريستشىلدىك (حريستياندىق) تا كەلدى.  حريستياندىقتىڭ  شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجۋى، جالپى، كۇنى كەشە كەڭەستىك يمپەريا شاڭىراعى استىندا ءبىر ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ تۇركىلىك تامىرى جونىندە تانىمدى اڭگىمە قوزعاپ، تۇركى الەمىنىڭ جانە ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جايىندا «قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى»، «ەۆروپا. تۇركىلەر. ۇلى دالا»، «قىپشاقتار. تۇركىلەردىڭ جانە ۇلى دالانىڭ ەجەلگى تاريحى»، «قىپگشاقتار، وعۇزدار»، «تۇركىلەر جانە الەم: اسىل تاريح»، «ازيالىق ەۆروپا»، «ارماگەددوننىڭ تىنىس الۋى» سىندى تاماشا كىتاپتار بەرگەن جازۋشى-تاريحشى مۇراد ءادجيدىڭ بۇل ورايدا ءوز الدىنا ءبىر توبە ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.

VI عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا شىعىس ريم يمپەرياسىنداعى نەستوري دەگەن سۆياششەننيك (ۆيزانتيالىق پاتريارح نەستاري) حريستياندىق ىشىنەن جاڭا اعىمنىڭ نەگىزىن سالىپ، اينالاسىنا ءوز جاقتاستارىن توپتاستىردى. نەستوري  (نەستاري) ءماريا قىزدان قۇداي ەمەس، ادام تۋدى دەپ نىعارلاي ۋاعىزداعان-دى. ونىڭ ويىنشا، يسۋس حريستوس دۇنيەگە ادام بولىپ كەلىپ، تەك كەيىننەن عانا قۇدايدىڭ ۇلىنا (مەسسياعا) اينالدى. ول تەك قاسيەتتى رۋحتى الىپ ءجۇرۋشى، «قۇدايدىڭ مەكەنى» عانا بولعان. نەستوريدىڭ پايىمى بويىنشا – ءماريا قىزدى قۇدايدى تۋشى دەپ ەمەس، ءحريستتى تۋشى دەپ اتاعان ءجون بولماق.

مۇنداي پىكىر بۇقارانىڭ ويىن داعدارىسقا ۇشىراتتى. بۇل حريستوستى ادامشىلدىق پەن قۇدايشىلدىق قىرلاردىڭ بولىنبەس قۇيماسىنىڭ يەگەرى رەتىندە قاراۋ ناتيجەسىندە نيكە جيىنى (سوبورى) 325 جىلى قابىلداعان ءدىن سيمۆولىنا قاراما-قايشى كەلەتىن. حريستوستىڭ قۇداي-اكەمەن جان-ءتانى ءبىر ەكەنىن جوققا شىعارۋدى شىركەۋ اسا ماسقارا ەرەس دەپ تانىدى.  سودان، نەستوري ءىلىمىن 431 جىلى ەفەس سوبورى  (جيىنى)  ايىپتادى. ارتىنشا نەستوريشىلدەر (نەستورياندار) قاتاڭ قۋعىنعا ۇشىراتىلدى. ولار يرانعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى.

نەستوريدىڭ جاقتاستارى پارسى ەلىندە مەكتەپ اشىپ، ۆيزانتياعا ساياسي وپپوزيتسيا توپتاستىردى. سونىڭ سالدارىنان سيريالىق باي كوپەستەر مەن قولونەرشىلەر ۆيزانتيا ورتالىعى كونستيانتينوپولدەگى بازاردان (رىنوكتان) ايرىلدى دا، شىعىسقا بەت الدى.

VII–VIII عاسىرلاردا نەستوريشىلدىك (نەستوريانستۆو) وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ قالالارىنا كەڭ جايىلدى. ونىڭ ارتىنشا جىبەك جولىمەن زورواستريزم (ىزگىلىك پەن جاۋىزدىقتىڭ، جارىق پەن تۇنەكتىڭ كۇرەسى يدەياسى) مەن  حريستياندىقتىڭ   (مەسسياندىق يدەياسىنىڭ) سينتەزى ىسپەتتى  مانيحەيلىك (مانيحەيستۆو) كەلدى. ول جەتىسۋ مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى وتىرىقشى جۇرت اراسىندا كوپ جاقتاس تاپتى.

دەگەنمەن قازاقستانعا  VIII–IX عاسىرلاردان تاراي باستاعان  يسلام، اسىرەسە قاراحاندار اۋلەتى ونى ح عاسىردا مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان سوڭ (تارازداعى باستى شىركەۋ 893 جىلى مەشىتكە اينالدىرىلعان بولاتىن. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى IX–ح عاسىرلاردا تاراز بەن ميركيدىڭ (مەركىنىڭ) حريستيان شىركەۋلەرى مۇسىلمان مەشىتتەرىنە وزگەرتىلگەنىن، وسى كەزەڭدە جەرلەۋ عۇرپىنا دا وزگەرىس ەنگەنىن – وتىرار القابىندا ەڭ ەرتەدەگى مۇسىلمان زيراتتارى تابىلعانىن  كورسەتتى[21]) ولاردىڭ ءبارىن بىرتىندەپ ىعىستىرىپ شىعاردى.

الايدا بۇل ۇدەرىس عاسىرلارعا سوزىلعان بولاتىن. نەستوريشىلدەر (نەستورياندار) جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك بولىگىندە ΧIIΙ عاسىردا دا بولدى. ΧIIΙ عاسىردىڭ باسىندا موڭعوليانىڭ باتىس بولىگىندەگى كوشپەندى نايماندار اراسىندا جانە وتىرىقشى ۇيعىرلار ىشىندە حريستياندار (حريستشىلدەر) كوپ-ءتىن. حريستشىلدىكتىڭ (حريستيان) دىنىندەگى   كەرەيىتتەر، نايماندار مەن ۇيعىرلار شىڭعىسحان مەن ونىڭ ورتا ازياداعى، قىتايداعى جانە پارسى ەلىندەگى (پەرسياداعى) ءىزباسارلارى وردالارىندا ەداۋىر ىقپالعا يە بولىپ تۇرعان ەدى.

بارشاعا بەلگىلى – شىڭعىسحان دا، ونىڭ ءىزباسارلارى دا ءدىن ارتۇرلىلىگىنە توزىممەن قارادى. ولار باسىپ العان ەل-جۇرتتاردى رۋحاني جاعىنان قۋدالاعان جوق، تەك ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋعا تىرىستى، دالىرەك ايتقاندا، تەك قانا سالىق الۋمەن شەكتەلدى. ال باعىندىرعان ەلدەردەن تۇسۋگە ءتيىس الىم-سالىقتى ەسەپكە الۋ ءۇشىن حالىق ساناعىن دا جۇرگىزدى.

موڭعولدار كۇللى دەرجاۆا اۋماعىندا شارۋاشىلىقتىڭ وركەندەۋىنە جاعداي تۋعىزدى، قۇقىقتىق تۇرعىدان دا بارشا باعىنىشتىلارىنا مىندەتتى ءبىرتۇتاس ءتارتىپ ەنگىزدى. ولاردىڭ بيلىگى كەزىندە جاڭا قالالار سالىندى، شىعىس پەن باتىس، سولتۇستىك پەن باتىس اراسىندا تاۋار الماسۋ، ساۋدا قاتىناستارى جانداندىرىلدى. شىڭعىس حاننىڭ وسيەتىنە ساي، ونىڭ ۇرپاقتارى جاۋلاپ العان جەرلەرىندە ءدىني ىستەرگە، جالپى رۋحاني مادەنيەتكە – تىلگە، جازۋعا، ادەت-عۇرىپقا، ادامگەرشىلىك-يماندىلىق قالىپتارعا – ارالاسپادى[22]. بۇل ورايدا ولار باسشىلىققا العان شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى ياسا» (ياسا، ياساك، جاساق، موڭعولشا – دزاساك، «قاۋلى»، «زاڭ» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) دەپ اتالعان زاڭدار مەن ەرەجەلەر جيىنتىعى ۇلكەن يمپەرياداعى جاڭا جاعدايلاردى ەسكەرۋدەن تۋعان، ادەتتەگى قۇقىق نورمالارىن ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرتىپ، سونى احۋالعا ورايلاستىرا جاسالعان قۇقىقتىق نورمالار مەن زاڭدىق ەرەجەلەردى بىرىكتىرەتىن[23]. سول ۇلى ياساق جارعىسىندا جازىلعان ەرەجەلەرگە سايكەس،  سانالى تۇردە «ەشبىر دىنگە ارتىقشىلىق بەرمەي، بارلىق يلانىمدى قۇرمەتتەۋ» رۋحىندا جۇرگىزگەن شىڭعىسشىلاردىڭ بۇل ساياساتى الىپ قاعاناتتىڭ جاڭعىرىپ دامۋىنا بەلگىلى دارەجەدە وڭ ىقپالىن تيگىزدى[24].

دەگەنمەن، ءار ايماق پەن ۇلىستاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ەتنو-مادەني، ساياسي مۇددەلەرى بىردەي بولماعاندىقتان، الىپ يمپەريانى بىرتىندەپ ىشكى قايشىلىقتار السىرەتە باستادى.

شاعاتاي اكەسى شىڭعىس حان (1162-1227) مەن اعاسى جوشى حان[25] (1187–1227) بىرىنەن سوڭ ءبىرى 1227 جىلى ولگەننەن كەيىن، شىڭعىس تۇقىمىنىڭ ءتىرى جۇرگەن ۇلكەنى رەتىندە زور بەدەل مەن بيلىككە يە بولدى. ول ءىنىسى ۇگەدەيدى ۇلى حان دەپ جاريالاعان حانزادالاردىڭ باسشىسى ەدى. ياسانى (جاساقتى), قيلى قاعيدالاردى، قاعاناتتى ساقتاۋدىڭ امالدارىن جەتىك بىلگەن[26]. شىڭعىس حان ونى ءوز جارلىعىمەن ياساق زاڭىنىڭ باس ساقشىسى ەتىپ تاعايىنداعان[27]. ونىمەن – اعاسى شاعاتايمەن – ۇلى حان بولعانىنا قاراماستان، ۇگەدەيدىڭ ءوزى قاتتى ساناساتىن، ونىڭ ماقۇلداۋىنسىز ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ەشبىرىن قابىلدامايتىن. 1241 جىلى ۇگەدەي، ارتىنشا شاعاتاي ولگەن سوڭ، يمپەريادا بەس جىلعا سوزىلعان دۇربەلەڭ كەزەڭ باستالدى. 1246 جىلى ۇگەدەيدىڭ ۇلكەن ۇلى كۇيىك ۇلى حان بولدى. ول 1248 جىلى ولگەننەن سوڭ ۇگەدەي مەن تولەي ۇرپاقتارى اراسىندا بيلىك ءۇشىن كۇرەس باستالدى. 1251 جىلى تولەيدىڭ ۇلكەن ۇلى موڭكە جوشى ۇلىسىن بيلەپ وتىرعان باتۋ حاننىڭ (1208–1255, جوشى حاننىڭ ەكىنشى ۇلى[28]) قولداۋىمەن 1251 جىلى ۇلى حان بولىپ جاريالاندى[29].

سىرتقى ەكسپانسيالار باستالعاننان شامامەن جارتى عاسىرداي وتكەندە، 1259 جىلى موڭكە حان ولگەننەن كەيىن، شىڭعىس حان مەن ونىڭ بالالارىنىڭ سۋپەريمپەرياسىنىڭ تۇتاستىعىنا ەلەۋلى سىزات ءتۇستى. موڭكە حاننىڭ ەكى ءىنىسى  قۇبىلاي مەن ارىق-بۇعا ۇلى حان تاعىنا وتىرۋ ءۇشىن ءوزارا كۇرەسكە كىرىسكەندە، الىپ قاعاناتتىڭ بىرلىگىنە اقىرعى سوققى بەرىلىپ، ورتالىق بيلىكتىڭ السىرەۋى شاپشاڭدادى. ۇزاماي، ۇلى قاعانات ورنىندا  ءتورت جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى[30].

ولار دا ءوز اۋماقتارى مەن حالىقتارىنىڭ قۇرامى جاعىنان ءوز الدىنا دەربەس ءبىر-ءبىر ءىرى يمپەريالار ەدى: ءبىرى – ۇلى حان ۇلەسى، كەيىن ول يۋان يمپەرياسى (نەگىزىن شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي سالىپ، 1264 جىلى استاناسىن قاراقورىمنان قازىرگى پەكينگە، سول كەزدە دادۋ اتالاتىن قالاعا كوشىرگەن، اۋلەتىنە قىتايشا يۋان اتاۋىن بەرگەن، 1386 جىلعا دەيىن موڭعولدار بيلىك قۇرعان قىتاي مەملەكەتى[31]) دەپ اتالدى، كەلەسىلەرى – شىڭعىس حاننىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ ۇلەستەرى – جوشى، شاعاتاي جانە حۋلاگۋ (حۋلاگۋ حان –شىڭعىس حاننىڭ تولەدەن تۋعان نەمەرەسى، 1217–1265 جىلدارى ءومىر سۇرگەن، حۋلاگۋ اۋلەتىنىڭ مەملەكەتى 1256–1351 جىلدار ارالىعىندا قازىرگى يران، يراك، اۋعانستان، تۇرىكمەنستاندى، كىشى ازيانىڭ شىعىس بولىگىن، ازەربايجان مەن ارمەنيا ەلدەرىن باعىندىرعان، گرۋزيا، تراپەزۋند يمپەرياسىن، كيپر كورولدىگىن تاۋەلدىلىكتە ۇستاعان[32]) ۇلىستارى[33].

نەگىزگى اۋماعى قازاق جازيرالارىن الىپ جاتقاندىقتان، ۇرپاقتارى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قايراتكەرلەرىنە اينالعاندىقتان،  ءبىزدىڭ جوشى ۇلىسىنا كوبىرەك نازار اۋداراتىنىمىز تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

تاريحنامادا  جوشى ۇلىسىنىڭ، ياعني التىن وردانىڭ دەربەس مەملەكەت رەتىندە قاز تۇرعان، قۇرىلعان شاعىنا بالاپ، جوشىنىڭ ميراسقورى باتۋ حاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىعىنان ەدىل بويىنا ورالعان كەزەڭىن – ءحىىى عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىن اتايدى. باتۋ قولىنىڭ رۋسكە جانە ەدىلدەن باتىسقا قارايعى وڭىرلەرگە جاساعان جورىقتارى جوشى ۇلىسىن التايدان دۋنايعا دەيىنگى بايتاق ولكەنى الىپ جاتقان، ورتالىعى تومەنگى ەدىلدە ورنالاسقان التىن وردا اتتى ۇلان-بايتاق مەملەكەتكە اينالدىردى.

التىن وردانىڭ استاناسى  ساراي-باتۋ (باتۋ حان سارايى، ەسكى ساراي، ۇلكەن ساراي، ءى ساراي،  ساراي-ءال-ماحرۋسا – قۇداي ساقتايتىن ساراي)  – ورتاعاسىرلىق قالا، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ العاشقى استاناسى. ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنا، دالىرەك ايتقاندا، ونىڭ سالاسى اقتوبە (احتۋبا) وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنا سالىنعان. بۇل قالانىڭ نەگىزىن باتۋ حان 1254 جىلى ۆەنگر جورىعىنان ورالعاننان كەيىن ۇلى جىبەك جولىنا ارنايى قالاعان. العاشىندا ول كوشپەندىلىك اۋماقتىڭ ورتالىق قونىسى، ورداسى ىسپەتتى بولعان، بىرتىندەپ قالاعا اينالدى. التىن وردانىڭ باستى ساياسي ورتالىعى، استاناسى بولدى.

ساراي-باتۋ كولەمى 36 شارشى شاقىرىم اۋماقتى الىپ، وزەننىڭ بويىمەن 10 شاقىرىمعا سوزىلعان، جالپى سانى 70 مىڭنان 600 مىڭعا دەيىن ادام تۇرعان، ەۆرازياداعى  اسا ءىرى شاھار ەدى. 1280 جىلعا دەيىن استانا مارتەبەسىمەن ءومىر ءسۇردى. العاشقى تەڭگەلەر (مونەتالار) وسىندا سوعىلعان. ورىس دەرەككوزدەرىندە «ۇلى توقىراۋ (ۆەليكايا زامياتنيا)» (ايتا كەتۋ ءجون، وسى كەزەڭنىڭ ورىسشا اتالىمى – «ۆەليكايا زامياتنيا» – قازاقستان تاريحىندا «ۇلى الاپات»  دەپ بەرىلگەن[34], بىزدىڭشە، مۇندا «زامياتنيا» انىقتاماسى قازاقشاعا ءدال ماعىناسىندا اۋدارىلا قويماعان، بۇل كەزەڭگە ءبىر سوزبەن تۋرا انىقتاما بەرۋ قيىن، دەگەنمەن وعان – «الاپات» دەگەننەن گورى «توقىراۋ» دەيتىن ءسوزدىڭ مازمۇنى جۋىقتاۋ) دەپ اتالعان كەزەڭدە – جانىبەك حاندى ءوز ۇلى بەردىبەك ولتىرگەننەن كەيىن باستالعان حانداردىڭ ءوزارا قىرقىستارى (1359–1380 جىلدارى، ياعني 20-شاقتى جىل ىشىندە  التىن وردا تاعىنا 25-تەن استام حان وتىرعان) كەزىندە قاتتى زارداپ شەككەن، اسىرەسە 1395 جىلعى اقساق تەمىردىڭ جورىعى سالدارىنان قايتا كوتەرىلمەستەي ەتىپ قاۋساتىلعان.  XV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ءبىرجولا بوساپ قالدى. قالانىڭ قيراعان قالا ورىنى قازىرگى استراحان ماڭىندا[35].

التىن وردانىڭ استاناسى 1280 جىلى  ساراي-بەركەگە كوشىرىلدى.  بۇل قالانى 1260 جىلى التىن وردانى بيلەۋشى بەركە حان (باتۋ حاننىڭ ءىنىسى) سالدىرعان بولاتىن. 20 جىلدان كەيىن ول (ساراي-بەركە – بەركە حان سارايى، جاڭا ساراي – ساراي ءال-ءجاديد) التىن وردانىڭ ەكىنشى استاناسى بولدى. وزبەك حاننىڭ تۇسىندا – 1312–1342 جىلدارى – مۇندا ساۋدا، قولونەر قاتتى دامىدى، وسى كەزدە يمپەريانىڭ اسكەري قۋاتى مەيلىنشە ارتتى. استانا «ۇلى توقىراۋ (زامياتنيا)» تۇسىندا حان تاعىنا ۇمىتكەرلەردىڭ كۇرەسى سالدارىنان قولدان قولعا ءوتىپ تۇردى دا، اقىرى ونى 1396 جىلى اقساق تەمىر مۇلدەم قاۋساتتى. قالانىڭ قيراعان ورىنى ساراي-باتۋدان جوعارىراق، ەدىلدىڭ بويىندا جاتىر. ۇلكەن سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى ونى ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ لەنين اۋدانىنداعى  تسارەۆ اۋىلى (سوۆرەمەننوە س. تساريوۆ لەنينسكوگو رايونا ۆولگوگرادسكوي وبلاستي) دەپ كورسەتەدى[36].

التىن وردانىڭ ءبىرىنشى استاناسى سەكىلدى، ساراي-بەركە دە وتە ءىرى جانە دامىعان قالا بولسا كەرەك. قالا قاقپاسىن بەزەندىرگەن، كەيىن ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن التىن اتتار تۋرالى اڭىز ايتىلادى. ونىڭ كەڭ دە جازىق كوشەلەرىمەن عالىمدار مەن سۋرەتشىلەر، كولونەرشىلەر مەن ساۋداگەرلەر جانە اسكەريلەر سەيىلدەپ جۇرەتىن. حالقى 100 مىڭداي بولعان. XIV عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا مەيلىنشە وركەندەپ، گۇلدەنگەن.

سول XIV عاسىرداعى اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا: «ساراي-بەركە قالاسى جازىق جەردەگى، وتە زور كولەمگە دەيىن ۇلعايعان، ادامعا، كورىكتى بازارلارعا جانە كەڭ كوشەلەرگە تولعان وتە ادەمى قالالاردىڭ ءبىرى، – دەپ جازدى. – بىردە ءبىز قالانىڭ اقساقالدارىنىڭ بىرىمەن بىرگە ونىڭ مولشەرىن بايقاۋ ءۇشىن سالت اتپەن اينالىپ قايتپاققا شىققان ەدىك. ءبىز ساراي-بەركەنىڭ ءبىر شەتىندە تۇراتىنبىز،  سول جاقتان  تاڭەرتەڭ شىعىپ، ەكىنشى شەتىنە تەك تۇستەن كەيىن عانا جەتە الدىق... جانە جولدىڭ ءبارى ارالارىندا نە بوس جەرلەر، نە باقتار جوق تەك جاپپاي ۇيلەر تىزبەگى بولاتىن.  ساراي-بەركەدە جينالىپ ءدىني قۇلشىلىق جاسايتىن ون ءۇش مەشىت بار... ولاردان باسقا دا مەشىتتەر كوپ. ساراي-بەركەدە ءتۇرلى حالىقتار: ەلدىڭ ناعىز تۇرعىندارى جانە يەلەرى بولىپ تابىلاتىن موڭعولدار (ولاردىڭ كەيبىرى مۇسىلماندار), مۇسىلمان استار، حريستيان قىپشاق، شەركەش، ورىس جانە ۆيزانتيالىقتار تۇرادى.  ءار حالىق ءوز تەلىمىندە جەكە ءومىر سۇرەدى، ولاردىڭ بازارلارى  دا سول جاقتا. ەكى يراكتان، مىسىردان، شامنان جانە باسقا ورىنداردان  كەلگەن كوپەستەر ساراي-بەركەنىڭ كوپەستەردىڭ مۇلىكتەرىن قابىرعالارمەن قورشاپ قويعان ايرىقشا تەلىمىندە تۇرادى».

وسى جازبادان كونە استانا كەيپىن ءبىرشاما ەلەستەتۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، ساراي-بەركە قيراندىلارىنىڭ قالدىقتارى ساراي-باتۋدان الدەقايدا از مولشەردە عانا جانە وتە ناشار ساقتالعان[37].

XIII عاسىردا جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىنا سارايشىق قالاسى سالىندى. ول التىن وردانىڭ ەدىل بويىنان ورتا ازياعا باراتىن ساۋدا جولىندا تۇرعىزىلىپ، يمپەريانىڭ ساۋدا جاساۋ جانە ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ورتالىعى رەتىندە قالىپتاستى. 1395 جىلى تەمىرلان (اقساق تەمىر) قاۋساتقان. XV عاسىردىڭ 30–40-شى جىلدارى قالپىنا كەلتىرىلدى. سول جۇزجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا نوعاي ورداسىنىڭ، ءبىراز ۋاقىت قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولدى. ورىستار ونى 1580 جىلى ءسىبىردى جاۋلاپ-باعىندىرىپ الۋعا بارار الدىندا تولىعىمەن قيراتىپ تاستاعان. قازىر قالا ورنىنىڭ جانىندا اتىراۋ وبلىسى ماحامبەت اۋدانىنىڭ سارايشىق اۋىلى بار[38].

باتۋ حان «سولتۇستىك ەلدەرىنە» جاساعان جەتى جىلدىق جورىعىنان 1242 جىلى ورالعاننان سوڭ، ىنىلەرى وردا-ەجەن مەن شايبانيگە ۇلەس رەتىندە جەكە ۇلىستار ءبولىپ بەرەدى[39]. سول وقيعالاردى التىن وردانىڭ دەربەس مەملەكەت رەتىندە 1240-شى جىلدارى قالىپتاسقانىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە قاراۋعا بولعانداي-دى.

الايدا جەكەلەگەن تاريحشىلار، ايتالىق، م.ا. ۋسمانوۆ، بۇل داتا ناقتى اقيقاتقا ساي كەلمەيدى دەپ سانايدى.  ول مۇنداي دەرەكتىڭ ورىس شەجىرەشىلەرى قولدانعان اسا ءدال ەمەس مالىمەتتەردى بەرگى تاريحشىلاردىڭ ابسوليۋتتەندىرىپ پايدالانعاندىعىنان تاريحناماعا ەنىپ كەتكەنىن ايتادى.

ولاي بولاتىن سەبەبى، عالىمنىڭ ويىنشا – ورىس شەجىرەشىلەرى ءۇشىن جانە ورىس كنيازدەرى ءۇشىن دە باتۋ حان – «باتىي (تسار) پاتشا»  – اسا بەدەلدى ەدى.  مىنە سول ءىرى تۇلعا ارتىندا تۇرعان ۇلى حاندى – ول شاقتا ءالى دە ءبىرتۇتاس بولىپ سانالاتىن ۇلكەن مەملەكەتتىڭ شىنايى ءامىرشىسىن – ولار الىستا وتىرعاندىقتان دا كورمەي، تانىماي، بىلمەگەن. تيىسىنشە، باتۋ باسقاراتىن ۇلىستىڭ – التىن وردانىڭ – الىپ مەملەكەتتىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا ەكەنىنە وي جۇگىرتپەگەن.  ءسويتىپ، ۇلكەن دەرجاۆانىڭ قۇرامىنداعى جوشى ۇلىسىنىڭ – التىن وردانىڭ – باتۋ حاننان كەيىنگى ەكىنشى ناقتى بيلەۋشىسى بەركە حان (جوشى حاننىڭ 1209 جىلى تۋعان ءۇشىنشى ۇلى، باتۋ حاننىڭ ءىنىسى) 1256–1266 جىلدارى حاندىق قۇرعان كەزىندە ءوز تەڭگەلەرىن سوعۋعا ارەكەتتەنگەنىن دەربەستىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ۇققان. بىراق ول نيەتىنىڭ ۇلى حان تىيىم سالعاندىقتان جۇزەگە اسپاعانىنا وي جۇگىرتپەگەندىكتەن دە، الىپ يمپەريانىڭ شىن قوجايىنى كىم ەكەنىنە ءمان بەرمەي قالعان بولاتىن[40].

عالىم بۇل پىكىرىنە دالەل رەتىندە جوعارىدا ايتىلعان ءجايتتى – دەربەس اقشا شىعارۋ ارەكەتىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراعانىن ايتادى. تەك مەنگۋ-تەمىر حان بيلىك قۇرعان (1266–1280) جىلداردا عانا التىن وردا بيلەۋشىسى موڭعول يمپەرياسىنىڭ ورتالىق بيلىگىنەن ءبىرجولا وقشاۋلانىپ، دەربەس ءامىرشى رەتىندە تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ تولىق اتى-ءجونى-تيتۋلىمەن تەڭگە جاساتتى[41]. ونىڭ اقشاسى كەدەرگىسىز تارادى، اينالىمنان الىنعان جوق. دەمەك، التىن وردانىڭ دەربەستىگى زاڭدىق تۇرعىدا راسىمدەلگەن ۋاقىتتى ءحىىى عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ سوڭىنان ساناعان دۇرىس بولماق[42].

ۇلى مونعول يمپەرياسى ىدىراعاننان كەيىن قۇرىلعان ءتورت ۇلىس-قاعانات-يمپەريا ىشىندەگى اۋماعى جونىنەن ەڭ ءىرىسى التىن وردا ەدى. تەك يۋان يمپەرياسى عانا ودان حالقىنىڭ سانى جاعىنان ەلەۋلى تۇردە وزىق بولاتىن.

ال التىن وردانىڭ شەكاراسى بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ اۋماعىن وراي، زور اۋماقتى الىپ جاتاتىن. شىعىسىندا شامامەن سايان–التاي جانە تيان-شان تاۋلارىنان باستالىپ، سىرداريا وزەنىنىڭ الابىمەن، حورەزمدى قامتيتىن. تەرىستىك كاسپي جازىقتارىن، كاۆكازدىڭ يران ازىربايجانىمەن بىرگە كوپ بولىگىن،  وڭتۇستىكتە قىرىم مەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك  جاعاسىنداعى دالانى قوسىپ، تومەنگى دۋنايعا دەيىن سوزىلاتىن. ال باتىسىندا ۇلىس شەكاراسى سولتۇستىك-شىعىس ءرۋستىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىن جاناي ءوتىپ، وڭتۇستىك ورىس كنيازدىكتەرى اۋماقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن الىپ جاتاتىن. ودان، شەكارا سىزىقتارى ۇلىس اۋماعىنىڭ قۇرامىنا بۇرىنعى بۋلگار پاتشالىعىنىڭ تەرريتورياسىن قوسىپ الىپ، ورالدان وتەتىن دە، كۇللى باتىس جانە وڭتۇستىك سىبىردەن، ياعني قازاق جەرىن تەرىستىگىنەن قامتي ءوتىپ، سايان تاۋلارىنا دەيىن جەتەتىن. كەي تاريحشىلار جوشى ۇلىسىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسى، ءتىپتى، مۇزدى مۇحيت جاعالاۋلارىمەن وتەتىن دەپ ەسەپتەيدى[43].

باتۋ 1227 جىلى اكەسى جوشى ولگەننەن كەيىن، اتاسى شىڭعىس حاننىڭ ۇيعارىمىمەن جوشى ۇلىسىنىڭ حانى بولدى. ول 1235 جىلى قاراقورىمدا وتكەن قۇرىلتايدا تالقىلانىپ بەكىتىلگەن  رۋس پەن شىعىس ەۆروپاعا شاپقىنشىلىق جاساۋدى ۇيىمداستىرۋ جوسپارى بويىنشا ءبىر جىلدان استام جۇرگىزىلگەن دايىندىق جۇمىستارىن،  ودان شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ بىرىككەن اسكەرىنىڭ باتىس ەلدەرىنە جاۋگەرشىلىك   جورىعىن تىكەلەي باسقاردى. سىرتقى ەكسپانتسياسىن 1236 جىلى ەدىل بويىنداعى بۋلگارلاردى تالقانداۋدان باستاعان موڭعول اسكەرىنىڭ قۇرامىندا ۇلى دالانى مەكەندەيتىن تۇركى تايپالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ دەنىن قۇراعان دالالىق رۋلاردىڭ ادامدارى كوپ بولعانى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. اسكەر قۇرامى «150 مىڭعا جۋىق ادامنان تۇراتىن»[44]. تاريحشى م.ا. ۋسمانوۆ: «...1236 جىلدان كەيىن ەدىل بۋلگارياسىنا، ودان كەيىن رۋسكە لاپ بەرگەن موڭعول اسكەرى ءوزىنىڭ ەتنوستىق قۇرامى جاعىنان موڭعولدىقتان گورى، كوپ دارەجەدە تۇركىلىك بولاتىن»[45], – دەپ جازدى.

سوندىقتان دا ءرۋستىڭ ورداعا تاۋەلدىلىگى ايقىن بوپ تۇرعان زاماندا ورىس تىلىنە شىعىستان كىرگەن سوزدەردىڭ كوبى موڭعولدىكى ەمەس، تۇركىنىكى، تۇركى لەكسيكاسى ەدى. بۇل ورايدا بەلگىلى تۇركىتانۋشى ن.ا.باسكاكوۆتىڭ «تۇركى تەكتى ورىس فاميليالارى» دەگەن كىتابى تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى. تۇركولوگ التىن وردادان ورىس قىزمەتىنە اۋىسقان تۇركى ءتىلدى حالىقتار وكىلدەرى ارقىلى قالىپتاسقان ورىستىڭ تاريحي فاميليالارىن زەرتتەيدى.   ول وقىرماندى وسى رەتتەگى تاريحي-ەتيمولوگيالىق تالداۋلارىمەن تانىستىرادى. ءتۇبى تۇركى 300 ورىس فاميلياسىن شەجىرەلەرىنەن مالىمەتتەر بەرە وتىرىپ، تاريحي-فيلولوگيالىق تۇرعىدان سيپاتتاپ، تالداۋعا الىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەدى[46].

مىنانداي دا قىزىق دەرەكتەر بار.  ءحىىى عاسىردىڭ ورتاسىندا، بەركە حان (1256–1266) ەدىل بويىنداعى استاناسىندا «مىسىردان كەلگەن ەلشىلىكتى قابىلداعانىندا، مامليۋك سۇلتانىنىڭ ارابشا حاتىن قادي تۇركى تىلىنە اۋداردى، مىنە سونىڭ ءوزى حاننىڭ  ونىڭ مازمۇنىن پارىقتاۋىنا جەتىپ جاتقان ەدى»[47]. ەگەر بۇل كەزدە مىسىر تاعىندا قازاق دالاسىنان شىققان بەيبارىس سۇلتان (1277–1277) وتىرعانىن، ونىڭ التىن وردا بيلەۋشىسى بەركە حانعا ءوزىنىڭ العاشقى حاتىن 1261 جىلى جولداعانىن ەسكەرسەك،  ءبىرىنشى ەلشىسىن ۆيزانتيا ارقىلى 1262 جىلى جىبەرگەنىن[48] ويلاساق، سول حاتتىڭ ءوزى تۇركى تىلىندە جازىلعان بولۋى عاجاپ ەمەس.

اراب ساياحاتشىسى يبن-باتتۋتا بەركە حان سالدىرعان التىن وردانىڭ ەكىنشى استاناسى،  يمپەريانىڭ ءامىرشىسى وزبەك حاننىڭ (1280–1342) ورداسى ورنالاسقان ساراي-ءال-جاديدتە ۇزاق ۋاقىت بويى – 1312–1342 جىلدارى تۇرىپ، سوڭىنا جوعارىدا كىشكەنە ءبىر ۇزىگىن كەلتىرگەنىمىزدەي ماڭىزدى جازبالار قالدىرعان. سول ەستەلىكتەردى مۇقيات وقي كەلە، يبن-باتتۋتانىڭ جەرگىلىكتى سوزدەردى كوپ قولدانعانىن، بىراق ىشىندە ءبىر-دە-ءبىر موڭعول تەكتى ءسوز جوق ەكەنىن اكادەميك ۆ.ۆ. بارتولد اتاپ ايتادى.

دەمەك، جوشى ۇلىسى بيلەۋشى اۋلەتتىڭ تەگىنە بايلانىستى عانا موڭعول يمپەرياسى دەپ ەسەپتەلە تۇرا، نەگىزگى حالقىنىڭ قۇرامىنا ساي، و باستان-اق تۇركى مەملەكەتى بولعان[49]. جوشى ۇلىسىنىڭ   نەگىزىن بۇرىن دەشتى-قىپشاققا كىرگەن، كەيىننەن ءبىرتۇتاس قازاق حالقى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققان بىرىڭعاي تۇركى تىلدەس تايپالار قۇرادى. جوشىنىڭ ءوزى دە، شەشەسى بورتە كەيىننەن قازاق قۇرامىنا كىرگەن قوڭىرات تايپاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان، قول استىنداعى ەل-جۇرتپەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولدى، ءتىلى، ءدىلى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى جاقىن تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزۋگە تىرىسقان.

قازاق دالاسىنىڭ توسىندە، جەزقازعان قالاسىنان 45 شاقىرىم جەردە، كەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا جوشى حان مازارى تۇر. قازاق حالقىندا جوشى حاننىڭ قازاسىنا بايلانىستى تۋعان «اقساق قۇلان، جوشى حان» دەگەن تاريحي كۇي بار. ءحىح عاسىردا «الاشا حان مەن ونىڭ ۇلى جوشى حان تۋرالى» دەگەن اڭىز، حح عاسىردا «جوشى–الاشا حان» دەگەن داستان ەل اۋزىنان جازىپ الىنعان. جوشى حاننىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ قازاعا ۇشىراۋىن اڭگىمەلەيتىن اڭىز جەلىسىمەن، وتكەن عاسىردا (1968, سۋرەتشى-مۋلتيپليكاتور امەن قايداروۆ) «اقساق قۇلان» ءمۋلتفيلمى تۇسىرىلگەن[50].

التىن وردا XV عاسىردا ىدىرادى. سول عاسىردىڭ باسىندا نوعاي ورداسى، 1438 جىلى قازان، 1443 جىلى قىرىم، 1459 جىلى استراحان، 1456 جىلى قازاق، عاسىر سوڭىندا ءسىبىر حاندىقتارى، ۇلكەن وردا جانە باسقا دا حاندىقتار قۇرىلدى.

23.

دەمەك، نەگىزگى جۇرتى تۇركىلەر بولعاندىقتان دا، جوشى ۇلىسى ءداۋىرىن «الاش قاۋىمداستىعىنىڭ» قا­لىپتاسۋىنا  تىكەلەي اسەر ەتكەن كەزەڭ رەتىندە ارنايى قاراستىرۋ نىسانى دەپ ساناۋعا بولسا كەرەك. بۇل ورايدا، ارينە، قازاق حالقى مەن قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا شاعاتاي مەملەكەتى ۇلكەن اسەرىن تيگىزگەنىن، ونىڭ 1346 جىلى بالقاش كولىنىڭ ەكى جاعىنا شىعىس جانە باتىس ۇلىس رەتىندە بولىنگەن شاعى، ال موعولستان اتانعان شىعىس ءبولىمىنىڭ ورتالىعى جەتىسۋدا بولعاندىعىن ەستە ۇستاۋ ءلازىم. بۇل مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا كەيىن قازاق حالقىن قۇراعان تۇركى تايپالارى قاتارىندا ۇيسىندەر، تيىسىنشە، ونىڭ ىشىندە شاپىراشتىلار دا بار ەدى[51].

وسى پايىمداردى نەگىزگە الا وتىرىپ-اق، ت. وماربەكوۆتىڭ جوعارىدا اتالعان پروبلەمالىق ماقالاسىندا ءبىر توپقا ءبولىپ جەكە جىكتەگەن 5-كەزەڭىن – «قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قا­لىپ­تاسۋىنا» كەتكەن ۋاقىتتى «حV عاسىردىڭ ورتاسىنان ءحVىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن» دەپ بەلگىلەگەنى دە كوڭىلگە قونىڭقىرامايتىنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇل جەردە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريح ساحناسىنا حV عاسىردا ءوز اتاۋىمەن شىققاندىعىن ۇمىتپاۋ كەرەك. حاندىقتىڭ شاڭىراعىن ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى، پسيحيكالىق ءبىتىمى، مادەنيەتى ءبىر بولعاندىق نەگىزدە قالىپتاسقان قازاق حالقى كوتەرگەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. بۇل ۇدەرىستى «ءحVىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن» سوزۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سونشالىقتى تۋرا بولا قويمايدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قا­لىپ­تاسۋى» ءحىىى عاسىردان باستالعان، ال «حV عاسىردىڭ ورتاسىنان» ونىڭ تاۋەلسىز جەكە مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندەگى دەربەس  ءومىرى باستالدى. ياعني، قازاقتىڭ ءوز اتىمەن حاندىق قۇرىپ تاريح ساحناسىنا شىعۋى ونىڭ حالىق رەتىندە قالىپتاسىپ، ءوز الدىنا مەملەكەتتىلىك قۇرعان ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلگەنىن  كورسەتەدى.

قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق توپتارى مەن ولاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرىن جيناستىرۋ ءار كەزگى باسقارۋشىلار تاراپتارىنان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شىڭعىس زامانىنان بەرى-اق ءجۇرىپ جاتقان-دى. كوپ عاسىرلىق ەتنوستىق-ساياسي جانە مادەني-شارۋاشىلىق دامۋ ناتيجەسىندە قازاق-تۇركى تايپالارى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىلىك تىرشىلىككە ەداۋىر دارەجەدە ءازىر بولىپ قالعان-دى.  التىن وردا داۋىرىندە مەيلىنشە ايقىندالا باستاعان بۇل ۇدەرىس  ءحىV–حV عاسىرلاردا اسا ماڭىزدى كەزەڭىنە اياق باستى. وسى شاقتا قازاقستاننىڭ شىعىس دەشتى-قىپشاق اتالاتىن دالالىق بولىگى مەن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كەيىنگى ورتاعاسىرلىق دەرەككوزدەرىندە جەتىسۋ جانە تۇركىستان دەپ اتالعان اۋماقتارىن قونىستانعان كوشپەندى، جارتىلاي كوشپەندى، وتىرىقشى-جەر وڭدەۋشى حالقىنىڭ ەتنوستىق جانە ساياسي تۇرعىدا توپتاسىپ بىرىگۋى جۇزەگە اسىپ كەلە جاتتى[52].

ءحىV عاسىردىڭ باسىندا جوشى ۇلىسىنىڭ (التىن وردانىڭ) باتىس قاناتى ەدىل بويى دالالارىن، ەدىلدەن باتىسقا قارايعى جازيرانى، قىرىمدى، سولتۇستىك كاۆكازدى جانە زورەزمنىڭ سولتۇستىك بولىگىنە سوزىلىپ جاتقان-دى. ال ۇلىستىڭ سولتۇستىك-شىعىس، ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىن ءحىىى عاسىردىڭ ورتاسىنان اق وردا مەملەكەتى بىرىكتىرەتىن-ءدى.  اق وردانىڭ بيلەۋشىلەرى، راشيد اد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، ساراي-بەركەدە وتىرعان التىن وردا امىرشىلەرىنىڭ ۆاسسالى ەكەندىكتەرىن ءسوز جۇزىندە عانا مويىنداپ، ءىس جۇزىندە ۇلىستارىندا تاۋەلسىز، دەربەس پاتشالىق قۇرعان. ال ءحىV عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە، استانادا «ۇلى داعدارىس» مازمۇنىن بىلدىرەتىن ءوزارا قىرقىس باستالار قارساڭدا، جەرگىلىكتى ەتنوستىق نەگىزدە قۇرىلعان «اق وردا» سىندى تۇڭعىش ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىم وزىندىك كەلبەتىن اشىق تانىتتى – ول التىن وردادان ءبىرجولاتا دەربەستەندى.

وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان مەن قىرعىز جەرىندە ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىندا موعولستان مەملەكەتى پايدا بولعان-دى. ونىڭ قۇرىلۋى شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ باتىس جانە شىعىس بولىككە ىدىراۋى ناتيجەسىندە ورىن العان ەدى.  شاعاتايشىلدار يەلىگىنىڭ موعولستان دەپ اتالا باستاعان شىعىس بولىگىنە جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستان كىردى. ورتالىعى جەتىسۋ بولدى. ال بۇل «موعولستان» دەلىنەتىن تاريحي-گەوگرافيالىق تەرمين ءارى جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ اتاۋىن «موعول ەلى» ماعىناسىندا كورسەتەتىن ءسوز «موعۇل»، «موعول» ەتنونيمىنەن شىققان-تىن. ءبارتولدتىڭ «تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە كۋالەندىرۋىنە قاراعاندا، «موڭعول» ءسوزى ورتا ازيادا وسىلاي ايتىلىپ جۇرگەن سىقىلدى. سولاي جازىلعان دا. ويتكەنى وسى ايماققا قونىستانعان موڭعول رۋلارى مەن تايپالارى، سان جاعىنان ازداۋ بولعاندىقتان، جەرگىلىكتى تۇركىلەر اراسىندا جۇتىلىپ، موعولستان ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان داۋىردە تۇركىلەنىپ كەتكەن بولاتىن[53].

سونىمەن، موعولستان – جەرگىلىكتى تۇركى جانە تۇركىلەنگەن موڭعول تايپالارىنىڭ «موعول» دەگەن اتاۋمەن ورتاق ەتنوستىق-ساياسي بىرتۇتاستىققا قۇيىلىسىپ-ءسىڭىسۋى ناتيجەسىندە ون ءتورتىنشى جۇزجىلدىقتا پايدا بولعان، بيلەۋشىلەرى جەتىسۋدان ورىن تەپكەن مەملەكەت. وسىناۋ مەملەكەتتىك-ساياسي بىرلەستىككە اتىن بەرگەن موعولدارعا – دۋلات، قاڭلى، كەرەيىت، ارگينۋد، باارين، ارلات، بارلاس، بۇلعاشى سەكىلدى ءىرى-ءىرى تۇركىلىك تە، موڭعولدىق تا تايپالار جاتاتىنى ءتۇرلى دەرەككوزدەردە كورسەتىلگەن. سولاردىڭ قاتارىنان ۇيسىندەردى (تيىسىنشە – شاپىراشتىلاردى) كورە المايمىز، الايدا، سول زامانعى اسكەري-ساياسي جاعدايلاردىڭ قانداي بولعانىنا دا قاراماستان، ولاردىڭ وسى ءوز تاريحي ولكەسىندە  ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا كۇمان جوق[54].

قازىبەك بەك جازبالارىندا وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ اۋماعىندا ءار كەزدە بوي كوتەرگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ەشقايسىسى جايىندا دا ارنايى ءسوز بولمايدى. مۇنىڭ سەبەبى، بالكىم، سول زامانداردا شىڭعىسحان ءۋازىرى بولعان مايقى بيدەن وزگە اتالارىنىڭ بيلىككە ارالاسپاعاندىعىندا جاتقان بولار.  ەسەسىنە ول كۇللى حالىق باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتى اتايدى: «حيجرانىڭ 693-جىلى قازاق دالاسىندا» بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن «جۇت بولىپتى»[55].

بۇل جۇتتىڭ سۇمدىعى سول، دەيدى شەجىرەشى، قاتارىنان ون جىل بويى سۋ تارتىلىپ، جاڭبىر اتاۋلى تامباي، تاقىرشىلىق بولعان. ەل قايىڭ ساۋىپ، ورماندى، ءشوپ شىققان سايلاردى قۋالاپ كەتكەن كورىنەدى. جوعارىدا اتالعان شاپىراشتى ىشىندەگى «تاس قاشاعان اتامىز» كوركەمبەكتەن نارىنباي، الىمقۇل دەگەن ەكى ۇل تاراپتى دا، ەكەۋى دە سول جۇتقا ۇرىنىپ، «يت كوزى ءتۇتىن تانىماس عۇمىر كەشكەن» ەكەن. «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەلىنەتىن زامان «تەك مەنىڭ اتالارىم نارىنباي مەن الىمكۇلدىڭ باسىنا عانا تۇسپەگەن» دەيدى قازىبەك بەك، بۇل ناۋبەت بۇتكىل ەلگە قاسىرەت اكەلگەن –  «تۋىپ شۋىن، تاپسا قۇستىڭ قۋىن جەگەندەي سور زامان بولعان». سول قيىن كەزدە ءومىر سۇرگەن نارىنبايدان ار، نار دەگەن ەگىز ۇل قالىپتى. اردان بورتە، بەكە، جەكە دەگەن ءۇش بالا تۋعان ەكەن. سلاردىڭ ىشىندە بورتە ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق ادامى بولىپتى...

شاپىراشتىلاردىڭ موعولستان داۋىرىندە قالاي ءومىر سۇرگەنىن بۇل شەجىرەدەن اڭداۋ قيىن، جالپى جوباسى – موعول حاندارى شاعاتاي ۇرپاعى مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىمەن جۇرگىزگەن سوعىستار، ولجا ءتۇسىرۋدى كوزدەگەن كۇرەستەر، بىتپەيتىن ءوزارا قىرقىستار باسقا تايپالار سەكىلدى، ولاردى دا ابدەن قالجىراتقان. قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، «وسى ءبىر زاماندا قاندى جورىقتاردىڭ كەسىرىنەن جەتىسۋ ابدەن جۇتاپ، جۇرتتىڭ ءحالى ناشارلاعان. اسىرەسە ازىق تۇقىمىنان تارايتىن بارلاس ۇرپاعى اقساق تەمىر شابۋىلى جەتىسۋدى قاتتى جۇدەتتى. جەتىسۋ جۇرتى ازايدى، ەل تەنتىرەپ كەتتى»[56].

شاعاتاي ۇرپاعى مەملەكەتىنىڭ باتىس بولىگى بولىپ تابىلاتىن ماۆەرانناحرعا (سىرداريا مەن ءامۋداريا ارالىعىنا) موعولستان حاندارىنىڭ ءالسىن-ءالسىن ەسكى ۇلىس اۋماعىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىمەن جورىقتار جاساۋى ونداعى ءىرى-ءىرى تۇركى-موڭعول تايپالارى كوسەمدەرىنىڭ ءوزارا قىرقىسىمەن قوسىلا كەلە، شىنايى پاتريوتتىق حالىق قوزعالىسىن تۋعىزعان-دى.  سول كەزدە، قوزعالىستان زور كوتەرىلىس تۇتانىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەنگەن ماۆەرانناحر شونجارلارى مەن جوعارعى ساۋدا جاساۋ توپتارى ەلدە قاتاڭ بيلىك ورناتا الاتىن باسشى ىزدەگەن ەكەن دە،  تاڭداۋلارىن تەمىر امىرگە توقتاتىپتى.

ءامىر تەمىر (اقساق تەمىر، تەمىرلان، 1336–1405) مونعولدىڭ تۇركىلەنگەن بارلاس تايپاسىنان شىققان تاراعاي بەكتىڭ ۇلى، جىگەرلى، العان بەتىنەن قايتپايتىن، بيلىككە جەتۋ جولىندا جاۋىزدىق، وپاسىزدىق سەكىلدى ارەكەتتەردى شىمىرىكپەستەن جاساي بەرەتىن، نامىسقوي، اتاققۇمار ادام بولاتىن. ول باسشىلىققا ماقساتكەرلىكپەن كىرىسىپ، حالىق قوزعالىسىن باسىپ-جانشىدى دا، 1370 جىلى ماۆەرانناحردىڭ جوعارعى بيلىگىنە جەتتى. سودان  35 جىل بويى كورشىلەس ايماقتار مەن ەلدەرگە تولاسسىز شاپقىنشىلىقتار جاساپ، الەمدىك يمپەريا قۇرۋ ماقساتىندا، جاۋلاپ الۋ سوعىستارىن  جۇرگىزدى. حIV عاسىردىڭ 70–90-شى جىلدارىندا ول ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن كورشىلەرى اق وردا مەن موعولستانعا وننان استام جورىق جاسادى. 1395 جىلى التىن وردانى ويراندادى. ول موعولستانعا جاڭا جورىق جاسار الدىندا، 1405 جىلى، وتىراردا قايتىس بولدى. تەك سوندىقتان عانا موعولستان وعان ءبىرجولا باعىندىرىلۋ قاۋپىنەن امان قالدى[57].

دەگەنمەن، تەمىردىڭ اسكەري جورىقتارى سالدارىنان حV عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە موعولستانداعى بىتىراڭقىلىق كۇشەيدى، ال اق وردا ەكىگە ءبولىندى: تاريح ساحناسىنا نوعاي ورداسى مەن ابىلقايىر حاندىعى شىقتى. ولاردىڭ بارىندە دە مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك-ساياسي قۇرىلىم دا بىردەي، حالىقتارى دا ءتىلى، ءدىلى، مادەنيەتى ۇقساس تۇركى رۋ-تايپالارى بولاتىن. وسى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردە ەندى از ۋاقىتتا تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ كوپشىلىگىن ءوز ىشىنە توپتاستىرىپ الاتىن قازاق حالقى ءبىر ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ ۇدەرىسىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە اياق باستى.

بۇل كەزدە شاپىراشتى تايپاسى، وزگە دە ءۇيسىن بىرلەستىگىنىڭ رۋ-تايپالارى ءتارىزدى، موعولستان بيلەۋشىلەرى باسقارعان جەتىسۋ ايماعىندا سول شاقتاعى ساياسي احۋال ورتاسىندا تىرشىلىك ەتىپ جاتتى. ال موعولستاندا ىشكى ساياسي جاعداي تۇراقسىز بولدى. اقساق تەمىرگە ۆاسسال بولعان  موعولستان حانى قىزىر-قوجا حان ولگەننەن كەيىن، ونىڭ بالالارى (شام-ي-جاھان، مۇحاممەد وعلان، شەرالى، شاھ-جاھان) بيلىككە تالاسىپ ءوزارا قىرقىستى. تەمىردىڭ نەمەرەسى، فەرعانا بيلەۋشىسى ەسكەندىر موعولستاندا ءىس جۇزىندە بەكەم بيلىكتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، حV عاسىردىڭ 2–3-ءشى جىلدارى جورىققا شىقتى. قاشقاريانى باسىپ العاننان كەيىن، جەتىسۋعا جەتتى. بۇل ايماقتا موعول بيسقارۋشىلارى وعان قارسىلىق كورسەتە المادى.

تەمىر اۋلەتى بيلىگىنەن موعولستاننىڭ باتىس اۋداندارىن، شۋ–تالاس القابىن مۇحاممەد حان (1408–1416) ازات ەتتى. ول تۇركىستان مەن فەرعانانىڭ ەگىنشىلىك القاپتارىن قول جەتكىزۋگە كۇش سالدى. ونىڭ ءساتتى سىرتقى ساياساتى ىشكى ساياسي جاعدايدى دا رەتكە كەلتىردى. مۇحاممەد حاننىڭ ەل باسقارۋ ءتارتىبىن تارتىپكە كەلتىرگەنىن، سونىڭ ناتيجەسىندە ءوزارا قىرقىسۋلاردىڭ ازايعانىن تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي اتاپ كورسەتكەن[58].

بىراق، مۇحاممەد حان ولگەننەن كەيىن، ءوزارا داۋ-داماي قايتا ءورشيدى. موعولستانداعى مۇنداي احۋالدى ماۆەرانناحر بيلەۋشىلەرى جىلدام ءوز پايدالارىنا اسىرادى. ولار جەتىسۋ جەرلەرىنە، سولتۇستىك تيان-شان ايماعىنا تەمىر اۋلەتى مۇشەلەرىنىڭ (تيمۋريدتەردىڭ) ىقپالىن تارتۋعا تىرىستى. موعولستاندى  ەكى جىل ناقش-جاھان بيلەپ، ماۆەرانناحرمەن دوس-كورشىلىك قارىم-قاتىناس ورناتتى. 1418 جىلى (حيجرا بويىنشا 821-ءشى جىل) ونى نەمەرە باۋىرى ءۋايىس-وعلان  ءولتىردى (ناقش-جاھان موعولستان حانى قىزىر-قوجا حاننىڭ ۇلكەن ۇلى شام-ي-جاھاننان، ال ءۋايىس (ۆايس) – ءۇشىنشى ۇلى شەرالىدەن تۋعان). ءۋايىس حان موعولستانداعى وكىمەت بيلىگىن 1418 جىلدان 1421 جىلعا دەيىن ۇستاپ تۇردى. 1421 جىلى ەل بيلىگى ونىڭ اعاسى شەر-مۇحامەدكە ءتيدى. 1425 جىلى موعولستانعا ۇلىقبەك اسكەرى شاپقىنشىلىق جورىقتار جاسادى. 1428 جىلى ىستىقكول ماڭىنداعى شايقاستا موعول حانى ءۋايىس  قازا تاپتى. 1433–1434 جىلدار شاماسىندا موعولستان تاعىنا 13 جاسار ەسەن-بۇعا وتىرعىزىلدى[59].

وسى الاساپىران كەزدەر قازىبەك بەك شەجىرەسىندە تاراتىلىپ ايتىلمايدى، تەك: «ءۋايىس حان تۇسىنداعى تىنىشتىق ءبۇزىلىپ، بورتە بابام بالالارىن باسقا جاققا جىبەرىپ پانالاتۋدى ويلاپتى»، – دەپ، جالپىلاما عانا حابارلايدى.  سوسىن «باسقا جاقتاردى» اشىپ ايتادى.  «شاپىراشتى-ىستىقتىڭ ءدويىل تۇقىمىنان تارايتىن» ءبارىن، شوراستار «ماسانشى تايشى بيلەگەن ويراتتارعا ءوتىپ كەتىپ، كەيىن ولار قايتپاي قالدى»[60].

ويراتتار مونعول يمپەرياسىنداعى ۇگەدەي ۇلىسى مونعولدارىنىڭ باتىس بۇتاعى ەدى. ولار حV عاسىردا باتىسىندا موعولستان، شىعىسىندا حانگاي تاۋىنىڭ باتىس بوكتەرى، سولتۇستىگىندە ەرتىس پەن ەنيسەيدىڭ جوعارعى اعىستارى، وڭتۇستىگىندە گوبي قۇمدارىمەن شەكتەلەتىن الىپ اۋماقتى يەلەنىپ ۇلگەرگەن-ءدى. ال ولاردىڭ موعولستانعا شاپقىنشىلىق جاساۋلارى ءحىV عاسىردىڭ اياق كەزىنەن باستالعان-تىن.  ويراتتاردى تۇركىلەر مەن پارسىلار «قالماق»، ال مونعولدار «جوڭعار» («سول قانات») دەپ اتاعان.

1418–1428 جىلدارى، ءۋايىس حان تۇسىندا، ولار موعولستاننىڭ شىعىس شەكارالارىنا  قىسىم جاساۋىن توقتاتپادى.  ءۋايىس حان 1422 جىلى تۋرفان قالاسىن باسىپ الىپ ءوز استاناسى ەتكەندە، ويراتتار سول اۋماقتاعى حامي قالاسىنا شابۋىل جاسادى. جالپى، ءۋايىس حان ون جىل ىشىندە قالماقتارمەن 61 مارتە شايقاس جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولعان.  قالماقتار ودان ءبىر-اق مارتە جەڭىلدى، بىراق، سوندا دا، حV عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنا دەيىن جەتىسۋ شەكاراسىنا جەتە المادى. دەگەنمەن ولار ءۋايىس حاندى موعولستاننىڭ شىعىس شەپتەرىنەن ىعىستىردى. ول استاناسىن تۋرفاننان ىلە جاعاسىنا، ىلەبالىق مەكەنىنە اۋىستىردى. موعولستاندا ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك السىرەگەن شاقتا، ويراتتار 30-شى جىلدارى شاپقىنشىلىعىن جاڭعىرتىپ، ىستىقكول توڭىرەگىنە دەيىن جەتتى. 50-ءشى جىلدارى وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان ويراتتاردىڭ ەسەن تايشى باستاعان شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرادى. 1452 جىلى ولار موعولستان اۋماعىنا كىرىپ، شۋ وزەنى جاعاسىنا جەتتى، 1457 جىلى موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى جەتىسۋعا ءوتتى.

بۇل شاقتاردا قاشقارياداعى الاۋىزدىقتاردى باسۋدان قولى تيمەي جۇرگەن موعولستان حانى ەسەن-بۇعا قالماقتارعا ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە المادى. وسى 50-ءشى جىلدار شاماسىندا ونىڭ باتىس جەتىسۋدان جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا جەر بەرۋى ويراتتاردىڭ بەتىن قايتارۋعا قازاقتاردى پايدالانۋ ماقساتىنان دا تۋعان بولۋعا كەرەك[61].

شاپىراشتىلاردىڭ كەي بولىگىنىڭ، جوعارىدا ايتىلعانداي، قالماق ىشىنە ءسىڭىپ كەتۋى كەزىندەگى تاريحي جاعداي وسىنداي بولعان. «ال شاپىراشتى-ىستىقتىڭ بەيىل بالالارىنان تاراعان ءبىراز ەل ابىلقايىر قول استىنا ءوتىپ، وزبەك اتقا يە بولىپ كەتتى. قازاق وسىلاي جاۋگەرشىلىكتەن تەلىم-تەلىم بولىپ توزدى»[62], – دەيدى شەجىرەشى. بۇل سوزدەردىڭ عىلىمي تاريحتان ءمالىم جايتتەرمەن ۇيلەسە بەرمەيتىنىنە، شەجىرە بولعاندىقتان دا، تۇسىنىستىكپەن قارايمىز.

ابىلقايىر باتىس سىبىردەگى تۋرا ايماعىندا 1428–1429 جىلداردا حان بولىپ جاريالانعان بولاتىن. بۇل كەزدە ول بار بولعانى 17 جاستا ەدى. ونى قىپشاق، نايمان، ماڭعىت، قارلۇق، قوڭىرات، قاڭلى، ۇيىلۋنى، كۇرلەۋىت، كەنەگەس جانە باسقا دا رۋ-تايپالاردىڭ 200-دەي ءىرى وكىلى قولداعان-دى. ونىڭ اكەسى داۋلەت-شايح  اۋماعى باتىس جانە ورتالىق قازاقستاننان سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال ماڭىن الىپ جاتقان شايبان ۇلىسى شەگىندە وزگە شايبانيدتەرمەن (شايبان اۋلەتى مۇشەلەرىمەن) بىرگە ەل بيلەپ جۇرگەن. ولاردىڭ ءبارى دە اۋەلى التىن وردا بيلەۋشىلەرىنە، سونان سوڭ، التىن وردا قۇلدىراي باستاعان كەزەڭدە – اق وردا حاندارىنا باعىناتىن. حV عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە شىعىس دەشتى-قىپشاق اۋماعىندا ورىن العان ءوزارا تالاس-تارتىستار مەن سوعىستار (داۋلەت-شايحتان كەيىن بيلىكتى سۋفي حان باسىپ العان، ودان ونىڭ ۇلى جۇمادىق حان  تاققا وتىرعان-دى. 1428 جىلى ول ماڭعىت امىرلەرىمەن  جانە جوشى اۋلەتىنىڭ بىرىمەن بولعان شايقاستا قازا تاپتى. وسى وقيعالاردان كەيىن شايبانيد-سۇلتان ابىلقايىردى جوعارىدا اتالعان رۋلار مەن تايپالاردىڭ بەدەلدى شونجارلارى حان كوتەرگەن بولاتىن.

ابىلقايىر حان شايبانيدتەردىڭ تاعىنا وتىرۋعا دامەلى تاعى ءبىر ۇمىتكەر ماحمۇد-قوجا حاندى 1430 جىلى توبىل شايقاسىندا جەڭدى، سوسىن ءامىر ەدىگەنىڭ نەمەرەسى، ماڭعىت ءامىرى ۋاقاس ءبيدى، باسقا دا قارسىلاستارىن تالقاندادى دا، 1440-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي، بۇرىنعى وردا-ەجەن ۇلىسىنىڭ ەرتىسكە دەيىنگى جانە سولتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭىنا  دەيىنگى دالالىق القاپتى ءوز يەلىگىنە قوسىپ الدى. تاريحي ادەبيەتتە «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» دەپ اتالىپ جۇرگەن حاندىعىن ابىلقايىر حان قىرىق جىل بيلەپ-توستەدى. شىندىعىندا، بۇل نەگىزىنەن كوشپەندى قازاقتاردىڭ مەملەكەتى ەدى. حVI عاسىردىڭ باسىنداعى ماعلۇماتى وتە مول، جان-جاقتى حاباردار اۆتور  رۋزبيحان يسفاحاني «ميحمان-نامە-ي بۋحارا» اتتى ەڭبەگىندە وسى مەملەكەتتە نەگىزىنەن قازاقتار مەن ماڭعىتتار تۇرعانىن جازعان.

عىلىمي تاريحقا جاساعان وسىناۋ شولۋىمىزعا قاراعاندا، جوعارىدا ايتىلعان شەجىرەلىك دەرەك – جەتىسۋداعى شاپىراشتى-ىستىقتىڭ بەيىل بالالارىنان تاراعان ءبىراز جۇرتتىڭ ابىلقايىر حاندىعىنا ءوتىپ، وزبەك بولىپ كەتتى دەلىنەتىن حابار – قيسىنى ازداۋ كورىنەدى. ابىلقايىر حاننىڭ سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى ايماعىنا جورىققا شىققاندا، ونىڭ اسكەباسىلارى قاتارىندا ماڭعىت، بۇركىت، شىمباي، قيات، قوڭىرات، قىتاي، تاڭعۇت، كۇششى، ۇيعىر، دۇرمان، شىمباي، وكىرەش-نايمان، كەنەگەستەرمەن قاتار ۇيسىندەردەن  شىققان امىرلەر بولعان. دەمەك، ءۇيسىن ءامىرىنىڭ جاساعىندا شاپىراشتىلىقتاردىڭ دا بولۋى ابدەن ىقتيمال. ابىلقايىر حان وسىنداي قولباسشىلارى بار اسكەرىمەن حورەزمدى، ۇرگەنىشتى الدى، سامارقان مەن بۇحاراعا شابۋىل جاسادى. سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى بىرنەشە قالانى باسىپ الدى. سىعاناق وعان ۇرىسسىز بەرىلدى. بۇل قالا  ابىلقايىر حاندىعىنىڭ تۋرا مەن وردا-بازاردان كەيىنگى استاناسىنا اينالدى[63].

شاماسى، شەجىرەدە اتالعان شاپىراشتىلىقتار ماۆەرانناحردىڭ وزبەگى كوپ ەلدى مەكەندەرىندە قالىپ وزبەكتەنگەن بولار. قالاي بولعاندا دا، ەلدە قالعاندارى باسقا جولمەن جۇرگەن ەكەن. قازىبەك بەكتىڭ جازۋىنشا، سول شاقتاعى ءوز اتاسى بورتە «جالعىز ۇلى بەستى ماعۇرىپكە دە، ماشۇرىپكە دە جىبەرىپ وقىتىپتى». بورتە اسا مالدى كىسى بولىپتى، بالاسىنىڭ وكۋىنان، سول ادام بولسىن دەپ، ەشتەمە اياماعان كورىنەدى. بالاسى بەس تەھراندى، باعداتتى، شامدى، باسىرانى، حارتۋمدى تەگىس ارالاپ، ءدىن وقۋىن دا، باسقاسىن دا بىتىرگەن ەكەن. ول اراپتىڭ، پارسىنىڭ ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن، قىتايدىڭ، قالماقتىڭ ءتىلىن دە بىلگەن. بەس «ون جىلداي عاراپ، پارسى جەرىندە ءجۇرىپ، بالالى بولىپ قايتىپتى. پارسىدان ايەل الىپتى». ەكى ۇلى ەكى قالادا تۋعاندىقتان، اتتارىن باسىرا، شام قويىپتى.

شەجىرەشىنىڭ جازۋىنشا، شاپىراشتىنىڭ بۇل بالالارى قۇدايدى مويىنداعان دا، وزدەرى ەشقاشان قۇلشىلىق قىلماعان ادامدار ەكەن. زامانىندا باسىرانى دا، شامدى دا جۇرت «كاپىر مولدا» اتاندىرعان كورىنەدى. «بىراق بۇل سوزگە ولار قىسىلىپ، قىمتىرىلماعان، اپىر-اي، مىنا جۇرت ءبىزدى «كاپىر مولدا» اتاندىردى-اۋ دەپ قىڭباعان. جۇرت جاقتىرماسا دا، مالدى، اۋقاتتى، ەشكىمگە باس يمەي كەتكەن ەكەۋگە اشىق ەشتەمە دەي الماعان. ولار سول شاقتاعى مۇلگىگەن مولدالاردىڭ شاريعاتتى شالا بىلەتىنىن، اراپتىڭ ءسوزىن تۇسىنبەي، قاراسىن جاتتاپ كورسوقىرلىق جاسايتىنىن مىنەگەن[64].

قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، وسى كەزدەرى قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، جۇرت ءبىراز تىنىشتىق تاپقان كورىنەدى. الايدا ول جازباسىندا بۇل تاريحي كەزەڭگە اسا توقتالمايدى.   جالپى وندا جەتىسۋ جەرىن الىپ جاتقان موعولستان، ىرگەلەس ابىلقايىر حاندىعى ىشىندەگى مازاسىزدىقتاردىڭ ەشقايسىسى ءسوز بولمايدى. سوندىقتان دا ءبىز قازاق حاندىعى قۇرىلار قارساڭداعى قازاقستان جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرگە شاعىن شولۋ جاسايىق.

[1]  قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 445–448-بب.

[2] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 825–826-بب.

[3] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 826-ب.

[4] بايبوسىنوۆ ك.،   وماروۆا ج.،  ومىرباەۆ ب. اقىرتاس ەجەلگى وركەنيەتىمىزدىڭ التىن كومبەسى// اق جول، 19.05.2005

[5] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-ت. – الماتى، 1998. – 235-ب.

[6] http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/401/

[7] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-ت. – الماتى، 1998. – 236-ب.

[8] http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/tours/view/143/

[9] كوشەروۆا گ. قازاقستاندىق جەتى كەرەمەتتىڭ ءبىرى – اقىرتاس...//الاش ايناسى،  17.04. 2010

[10] بايبوسىنوۆ ك.،   وماروۆا ج.،  ومىرباەۆ ب. اقىرتاس ەجەلگى وركەنيەتىمىزدىڭ التىن كومبەسى// اق جول، 19.05.2005

[11] كوشەروۆا گ. قازاقستاندىق جەتى كەرەمەتتىڭ ءبىرى – اقىرتاس...//الاش ايناسى،  17.04. 2010

[12] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-ت. – الماتى، 1998. – 236-ب.

[13] http://www.bartold.ru/node/941

[14] باسەنوۆ ت.ق.  Vىىى–حىى عاسىرلارداعى قازاقستان ارحيتەكتۋراسى. – الماتى، 1959; اق جول، 19.05.2005.

[15] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-ت. – الماتى، 1998. – 236-ب.

[16] بايبوسىنوۆ ك.،   وماروۆا ج.،  ومىرباەۆ ب. اقىرتاس ەجەلگى وركەنيەتىمىزدىڭ التىن كومبەسى// اق جول، 19.05.2005

[17] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-ت. – الماتى، 1998. – 236-ب.

[18] بايپاكوۆ ك.م.، نوردحەدج ا.، نوۆىە داننىە وب اكىرتاشە//يزۆەستيا من–ان رك، № 1, 1997;  قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 1-ت. – الماتى، 1998. – 236-ب.; اق جول، 19.05.2005;

[19] اق جول، 19.05.2005.

[20] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 825–826-بب.

[21] يستوريا كازاحستانا. ت.1. – الماتى، 2010. – 388-ب.; قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 388–389-بب.;

[22] ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 30-ب.

[23] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 84–85-بب.

[24] سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 30-ب.

[25] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 4-ت. –الماتى، 2002. – 43-ب.

[26] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 79-ب.

[27] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-ت. –الماتى، 2007. – 409-ب.

[28] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-ت. –الماتى، 1999. – 182–183-بب.

[29] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 79-ب.

[30] ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 30-ب.

[31] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 10-ت. –الماتى، 2007. – 111–112-بب.

[32] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-ت. –الماتى، 2007. – 351-ب.

[33] سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 30-ب.

[34] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 81, 102-بب.

[35] http://ru.wikipedia.org/wiki/ساراي-باتۋ; http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=35021; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 7-ت. –الماتى، 2005. -553-ب.

[36] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 7-ت. –الماتى، 2005. -553–554-بب.; http://slovari.yandex.ru/ساراي-بەركە/بسە/ساراي-بەركە/; http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/orda.htm

[37] http://slovari.yandex.ru/ساراي-بەركە/بسە/ساراي-بەركە/; http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/orda.htm

[38] http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/orda.htm; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 7-ت. – الماتى، 2005. – 554-ب.

[39] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 82-ب.

[40]ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 30-ب.

[41] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 83-ب.

[42] ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. –31-ب.

[43] ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. –31-ب.

[44] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-ت. –الماتى، 1999. – 183-ب.

[45] سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 33-ب.

[46] باسكاكوۆ ن.ا. رۋسسكيە فاميلي تيۋركسكوگو پرويسحوجدەنيا. – باكى، 1992. – 280 ب.

[47] ۋسمانوۆ م.ا. زولوتايا وردا: يستوكي ي ناسلەديە//سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 33-ب.

[48] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-ت. –الماتى، 1999. – 237–238-بب.

[49] سوكروۆيششا زولوتوي وردى. – سانكت-پەتەربۋرگ، 2000. – 33-ب.

[50] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 4-ت. – الماتى، 2002. – 43–44-بب.

[51] شاعاتاي ۇلىسى// قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 9-توم. – الماتى، 2007. – 410–411-بب.

[52] يستوريا كازاحستانا. ت.2. – الماتى، 2010. – 96-ب.; قزاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 100-ب.

[53] بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت. V. موسكۆا، 1968. – 212-ب.

[54] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – الما-اتا، 1979. – 154–158-بب.; قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 123-ب.

[55] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 827-ب.

[56] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 827-ب.

[57] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – الما-اتا، 1979. -163–176-بب.; يستوريا كازاحستانا. ت.2. – الماتى، 2010. – 123–130-بب.

[58] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 146-ب.

[59] يستوريا كازاحستانا. 2-ت. – الماتى، 2010. – 140–146-بب.

[60] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. –الماتى، 2008. – 827-ب.

[61] يستوريا كازاحستانا. 2-ت. ا الماتى، 2011. – 146–148-بب.

[62] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – الماتى، 2008. – 827-ب.

[63] يستوريا كازاحستانا. 2-ت. ا الماتى، 2011. – 148150–152153-بب.

[64] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. 2-باسىلىم. – ا.، 2008. – 827–828-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz