ۋاحابيستەر بيلىكتە دە كوبەيە باستادى
وڭتۇستىكتەگى ۋاحابيستەر ورتالىعى
قولىما قالام العىزعان ماسەلە وتكەن جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعىنان» جارىق كورگەن «يسلام اتىن جامىلعان كەرى اعىمدار» اتتى كىتاپتا بولىپ وتىر. بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى – اسىلبەك تولەگەنوۆ. كىتاپتىڭ اتالعان ورتالىقتىڭ كەڭەيتىلگەن عىلىمي كەڭەسىندە تاريحشى پروفەسسور س.جولداس، ءتىلشى پروفەسسور ە.كەرىمباەۆ، تاريحشى دوتسەنت د.تاپالوۆ، فيلوسوف دوتسەنت ت.سۇلەيمەنوۆ، تاريحشى دوتسەنت س.بەكبوسىنوۆا، تاريحشى دوتسەنت ب.ايتاەۆ پەن ق.انارباەۆتار تالقىلاپ، وڭ پىكىرلەرى ناتيجەسىندە جارىق كورگەندىگى تۋرالى اننوتاتسيادا مالىمەت بار. 3 مىڭ تيراجبەن الماتىداعى «ەفير-مەديا» جا جسشس باسپاسىندا جارىق كورگەن كىتاپ 200 بەتتەن تۇرادى. بىراق ءبىرىنشى بەتىندە «شىمكەنت – 2012 جىل» دەگەن ايدارى بار. ماسەلە كىتاپتىڭ فورماسىندا ەمەس، مازمۇنىندا بولىپ وتىر.
كىتاپتىڭ ماقساتى كەرەمەت: «قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق جولىن» بۇزىپ نەمەسە شەكتەگەن اراب الەمىنىڭ كەيبىر جەكە، ەتنيكالىق كوزقاراسىن ۋاعىزداپ جۇرگەندەردىڭ، بوتەن پيعىلدىلاردىڭ (4-بەت), ىقپالىمەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، سالت-ءداستۇر تەرىستەلىپ، قوعام جىككە ءبولىنىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، دۇنيەتانىم شەتتەتىلىپ كەلدى. وسىعان قارسى كەرى اعىمداردىڭ كوزقاراستارىن اشكەرەلەۋ ماقسات ەتىلىپتى.
وڭتۇستىكتەگى ۋاحابيستەر ورتالىعى
قولىما قالام العىزعان ماسەلە وتكەن جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعىنان» جارىق كورگەن «يسلام اتىن جامىلعان كەرى اعىمدار» اتتى كىتاپتا بولىپ وتىر. بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى – اسىلبەك تولەگەنوۆ. كىتاپتىڭ اتالعان ورتالىقتىڭ كەڭەيتىلگەن عىلىمي كەڭەسىندە تاريحشى پروفەسسور س.جولداس، ءتىلشى پروفەسسور ە.كەرىمباەۆ، تاريحشى دوتسەنت د.تاپالوۆ، فيلوسوف دوتسەنت ت.سۇلەيمەنوۆ، تاريحشى دوتسەنت س.بەكبوسىنوۆا، تاريحشى دوتسەنت ب.ايتاەۆ پەن ق.انارباەۆتار تالقىلاپ، وڭ پىكىرلەرى ناتيجەسىندە جارىق كورگەندىگى تۋرالى اننوتاتسيادا مالىمەت بار. 3 مىڭ تيراجبەن الماتىداعى «ەفير-مەديا» جا جسشس باسپاسىندا جارىق كورگەن كىتاپ 200 بەتتەن تۇرادى. بىراق ءبىرىنشى بەتىندە «شىمكەنت – 2012 جىل» دەگەن ايدارى بار. ماسەلە كىتاپتىڭ فورماسىندا ەمەس، مازمۇنىندا بولىپ وتىر.
كىتاپتىڭ ماقساتى كەرەمەت: «قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق جولىن» بۇزىپ نەمەسە شەكتەگەن اراب الەمىنىڭ كەيبىر جەكە، ەتنيكالىق كوزقاراسىن ۋاعىزداپ جۇرگەندەردىڭ، بوتەن پيعىلدىلاردىڭ (4-بەت), ىقپالىمەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، سالت-ءداستۇر تەرىستەلىپ، قوعام جىككە ءبولىنىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، دۇنيەتانىم شەتتەتىلىپ كەلدى. وسىعان قارسى كەرى اعىمداردىڭ كوزقاراستارىن اشكەرەلەۋ ماقسات ەتىلىپتى.
اۆتور كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە-اق «يسلامدا ەشقانداي دا تارماق جوق» دەپ باستاپ (5-بەت) «ساياسي ويىنشى سەكتا اتاۋلىلار قمدب-نى قاراۋىلعا» الادى. ولار قيت ەتسە قمدب جاماندايدى دەگەن سياقتى وي تۇيەدى (8–9-بەتتەر) الايدا، ءدىن زەرتتەۋشىسى، ياكي يسلامتانۋشى ادام يسلامدا سەكتا جوق ەكەندىگىن ءبىلۋى ءتيىس ەدى. يسلامدا حريستيانداعىداي سەكتا جوق. سەبەبى، بارلىق يسلام نەگىزىندەگى توپتار نە اعىمدار يسلامنىڭ نەگىزگى كانوندارىن جوققا شىعارعان ەمەس. سوندىقتان سەكتا ۇعىمى يسلام ءۇشىن قولدانىلماۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، قمدب-نى سىناعانداردىڭ بارلىعى ساياسي ماقساتتا جۇمىس ىستەدى دەۋ قاتەلىك. يمامداردىڭ تانىمى مەن ءبىلىمى، بىلىكتىلىگى ءاردايىم قازاقتىڭ سىني ەلەگىنەن قاشپايتىندىعىنا ەكس-يمام قىنجىلىسپەن قارايدى.
كىتاپ نەگىزىنەن عىلىمي-زەرتتەۋ نىسانى، مەتودولوگياسى، ۇستانىمى مەن يدەياسى ەسكەرىلمەستەن، ورتالىقتىڭ جوسپارىن جەلەۋ ەتىپ، اۆتوردىڭ يمام كەزىندەگى، مۇفتياتتاعى قىزمەتىنەن بۇرىن بۇقارالىق اقپارات بەتتەرىندە الدەنەشە رەت جارىق كورگەن ماقالالارىنىڭ جيىنتىعى ەكەنى كورىنىپ تۇر. سەبەبى، ەسكى كوزقاراستار مەن قوعامدىق ءدىني احۋالعا بەرىلگەن جاۋاپتارى سول قالپىندا قايتالانىپ بەرىلگەن. ياعني، ورتالىقتىڭ زەرتتەۋلەرى ەمەس، اسىلبەكتىڭ بۇرىنعى ماتىندەرى سول قالپىندا وزگەرىسسىز الىنعان. سوعان قاراپ، كىتاپ «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعىنان» شىقتى ما، جوق الدە «مۋفتياتتىڭ» اتىنان شىقتى ما دەگەن وي تۋىندايدى ەكەن. سەبەبى، قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىن سىناۋشىلارعا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان سياقتى (9-10-بەتتەر).
اۆتور كىتاپتا كوپتەگەن قايشىلىقتارعا ورىن بەرگەن. ەندى كەلەسى ءبىر ءوز ءسوزىن ءوزى جوققا شىعاراتىن تۇسىنا نازار اۋدارايىق. «...مۇرات ادجي شىعىس پەن باتىس اراقاتىناسىنداعى «تەپە-تەڭدىك» بەزبەنىن شىعىس ءوز ۋىسىندا (تۇرىكتەر) جالعىز تاڭىرگە تابىنۋ ارقىلى .. وشپەس وركەنيەتتەر كەشەنىن قالىپتاستىرعانىن ايتىپ بەردى...» وكىنىشكە وراي، ول تەپە-تەڭدىك وسى ورتا عاسىرلاردا-اق بۇزىلعان. ونى بۇزۋ ءۇشىن جوعارىدا اتالعان ميسسيونەرلەر، سوپىسىماقتار ولاردان ورگەن تاريقاتتار ولشەۋسىز قىزمەت ەتىپ، تەر توكتى» (16-بەت). سوندا اۆتور تەپە-تەڭدىكتى يسلام بۇزدى دەگىسى كەلىپ تۇر ما؟! بۇل جەردە ءبىلىم ادامى ەجەلگى كوكتۇرىكتەر تەپە-تەڭدىگى مەن كەيىنگى يسلام وركەنيەتى اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بارىن ءبىلۋى ءتيىس ەدى. بۇل جەردە عۇن-كوكتۇرىك داۋىرىندەگى تاڭىرلىك كەزەڭىندەگى وركەنيەتتى ىدىراتقان اراب-مۇسىلمان شابۋىلى بولاتىن. ال سول ىدىراتۋعا جاۋاپ رەتىندە، تۇرىك ەلىن يسلام دىنىنە شاقىرىپ، ۇلكەن ترانسفورماتسيالىق قۇبىلىستىڭ باسىندا تۇرعان سوپىلار، تەپە-تەڭدىكتى قايتا قالىپتاستىرعان يسلامداعى الدىڭعى شەپ بولدى. تۇرىكتەر يسلام وركەنيەتىنە سوپىلىق قۇبىلىس ارقىلى ەندى.
اۆتور نەگە وزىنە ءوزى قايشى كەلە بەرەدى دەسەك، ونىڭ ارتىندا ءمان جاتىر ەكەن. ءوزى تاڭداپ العان كەشەگى وريەنتاليستەردىڭ سىلتەمەسىنە سۇيەنىپ، سوپىلىق فەنومەنىن يسلام ىشىنەن تازالاپ شىعارىپ، يسلامداعى جات اعىمداردىڭ ەڭ سوراقىسى رەتىندە كورسەتىپ، وزىنشە دالەلدەگىسى كەلەدى. مىسالى «كەزبە ميسسيونەرلەر»، «ساتقىن سوپىلار» (19-20-بەت), وتىراردىڭ قاقپاسىن شىڭعىسحان اسكەرىنە اشىپ بەرگەن ساتقىن سوپى، جاڭساق ۇستانىمدارعا سۇيەنەتىن تاريقاتشى سوپى» (20-بەت), «...سوپىلىق اعىم – يسلامعا قارسى تۇرعىزىلعان «قىتاي-قورعانى»، «سوپىنىڭ ماسسوندىق ۇيىمداردان باستاۋ العان تاعىلىمى» (21-بەت). «...بۇل جەكە ادامدى، ەلدى، ۇلتتى، مەملەكەتتى، ءتىپتى مەملەكەتتەر بىرلەستىگىن تۇتاس قۇرلىقتاردا ءتۇپ-تۇقيانىمەن جۇتىپ، جوق قىلاتىن، جالماپ تىناتىن، جىن-شايتانداردىڭ اتاسى ءىبىلىس انتۇرعانمەن انتتاسقانداردىڭ جولى؟..» (35-44-45 بەتتەر). سوندا يسلام رۋحاني الەمىنىڭ دانا وكىلدەرىنىڭ بارلىعى شايتانمەن وداق قۇرعاندىعىن اسىلبەكتەن باسقا ەشكىم بۇگىنگە دەيىن سەزبەگەن، بىلمەگەن بولىپ شىعادى. اتاقتى ءتورت يمام دا بىلمەگەن. كەيىنگى گازالي دا بىلمەگەن. اباي دا، شاكارىم دە بىلمەپتى. ايتپاقشى، ابايدىڭ ايگىلى «سوپىلىققا ايتقان سىنىن» كەلتىرەدى (36-بەت). ول سىن - جاڭا سىن ەمەس.
نەگىزىنەن سوپىلىق قۇبىلىسىن يسلامعا جات رەتىندە باعالاپ، وعان سوعىس اشقان يسلام تاريحىندا تەك ۋاحابيزم اعىمى بولاتىن. بۇلار ساياسي، تانىمدىق، دوگماتيكالىق نەگىزگە سۇيەندى. كەيىننەن بۇل اعىم يدەولوگياعا اينالدى. جالپى اۆتوردىڭ مەتودولوگيالىق قۇرىلىمى سىن كوتەرمەيدى. سەبەبى، كىتاپتا جۇيەلى وي جەلىسىن تابۋ قيىن. تاريحقا جۇگىنسەك، سوپىلىقتى العاش رەت جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، دۇشپاندىق جاساعان شيتتەر جانە حاريجي، عۇلاتتار، يماميلەر، زايديلەر بولاتىن. سۋننيلەر سوپىلىقتى ءدال وسى شي'ا توپتارى سەكىلدى جوققا شىعارعان ەمەس، ەشقانداي كۇپىرلىك ۇكىمىن دە بەرگەن ەمەس. يبن حانبالدىڭ شاكىرتى ءابۋ زۋرا عانا سوپىلىقتى زىندىقتىڭ، اسىرەسە رافيزيلەردىڭ ەرەكشە ءبىر اعىمى رەتىندە كورسەتتى. ايتسە دە سۋننيلەر تاراپىنان سوپىلىق تىيىم سالىنعان (حارام) اعىم رەتىندە تانىلعان جوق. سوپىلىقتىڭ قاس دۇشپانى ۋاحابي اعىمىنىڭ قۇرۋشىسى، سۋفي شاقيقتىڭ ءوزى «حاتيم ال-اسامعا» تۇسىندىرمە جازدىرعان. ال قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ءداستۇرلى نەگىزىنىڭ «سويىلىن» سوعىپ جۇرگەن ەكس-يمامعا نە جورىق؟ بۇل تۇرعىدان اسىلبەك مىرزا سوپىلىقتى سىناۋدا ۋاحابيلەردەن دە ءوتىپ كەتىپتى.
سوپىلىق ەشقاشان يسلامعا سىرتتاي وپپوزيتسيالىق سيپاتتا بولعان ەمەس! سوپىلىق يسلامنىڭ، مۇسىلمانداردىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە قورعاۋشىسى بولا بىلگەن. مىسالى، يسلام الەمىندە تاريحتا موڭعول شابۋىلىنا قارسى، كۋبرايا، كرەستشىلەرگە قارسى شازيليا، اق پاتشانىڭ وتارلاۋىنا قارسى ياساۋيا، ناقشبانديا، قالماقتارعا قارسى ناقشبانديا، افريكادا فرانتسۋز يمپەرياليستەرىنە سەنۋسيا، تيجانيا، اعىلشىندارعا قارسى سۋحراۋارديا تاريقاتتارى ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزدى. كوردىڭىز بە، سىرتقى دۇشپاندارعا قارسى ازاتتىق سوعىسىن جۇرگىزۋ مۇسىلمان الەمىندە تاريقاتتار ارقىلى مۇمكىن بولعان ەدى. بۇل سوعىستار سول داۋىرلەردە ءوز مادەنيەتىن، ەركىندىگىن، ازاتتىعىن، وتانىن قورعاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلدى. سوندا سوپىلىق – يسلامعا وپپوزيتسيا ما؟ جوق الدە مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني تىرەگى مە؟ اسىلبەك مىرزانىڭ بۇل تۇجىرىمى عىلىمي تانىمعا سيا قويار ما ەكەن?.
اسىلبەكتىڭ «....قازاق جەرىندەگى سوپىلىق مۇندا يسلام ىلىمىمەن جارىسا جاعالاسا كەلىپ، ۇنەمى ونىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ، ەكى قولى ونىڭ القىمىندا وتكەنى بايقالادى» (67-بەت) دەگەن تۇجىرىمى، قازاق دالاسىنداعى بارلىق جىراۋ دانالارىمىزدى، مادەني ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، مادەني مۇرالارىمىزدى تۇگەلىمەن جوققا شىعارادى. ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا شىعارىلعان اسان قايعى، قازتۋعان، شالكيىز، جيەمبەت، مارقاسقا، تاتىقارا، ۇمبەتەي، اقتامبەردى، بۇحار، شال سياقتى جىراۋلاردىڭ، بۇداباي قابىلۇلى، ەشنياز سال، كەتە ءجۇسىپ، شوراياقتىڭ ومارى، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى، قۇلان الدابەرگەنۇلى، نۇرتۋعان كەنجەعۇلۇلى، اقان سەرىدەي سۇلەيلەردىڭ، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، عۇمار، عىلمانيداي دانالاردىڭ قۇندىلىقتارىن دا جوققا شىعارادى. ياساۋي، ارىستان باپ، باقىرعاني، بالاساعۇني، يۇگنەكي سياقتى تۇعىرلاردى دا شىرىك دەپ تانىپ وتىر. وندا بۇلاردىڭ بارلىعى بۇرىننان يسلام دىنىندە بولماسا، قازاق دەگەن ەل ەندى عانا مۇسىلماندىقتى قابىلداعان ەل بولىپ شىعادى. اسىلبەك مىرزانىڭ بۇل تۇجىرىمى تاريحي تانىمعا سيا قويار ما ەكەن?
اسىلبەك مىرزا كىتابىنىڭ 48-بەتىندە، وتىرار مەن تۇركىستاندى ديالەكتيكالىق قايشىلىقتا كورسەتكىسى كەلەدى. قازاقستانداعى يسلام ءدىنى تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم بولىپ، «...دۇنيەنى تىتىرەتكەن تۇركىلەر وتانىن ويرانداۋ ءۇشىن تۇركىستاندا نەندەي امالدار ىستەلمەدى» (17-بەت) دەپ قويادى. ونىسى دا نەگىزسىز، سىلدىر سۋ اعىنىنداي سويلەمدەر عانا بولىپ شىققان. وسى ويىن 50-بەتتە جالعاستىرىپ، «قازاقستان جەرىندە اباي زامانىندا يسلامنىڭ ەكى ءتۇرلى اعىمى مايدانداستى دەۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرى ءال-فارابيدەن، ۇلىقبەكتەن، مارجانيدەن باعىت العان عاقلي يسلام، ەكىنشىسى ءال-عازاليدەن، باقىرعانيدان، سوپى اللاياردان باعىت العان ناقلي يسلام» دەيدى (50-بەت). ەندى قاراڭىز، شىندىعىندا يسلام بىرەۋ، ونىڭ «عاقلي»، «ناقلي»، «كلاسسيكالىق»، «بايسالدىسى»، «حالىقتىعى» جوق. ونى كەشەگى وريەنتاليستەر سولاي بولشەكتەگەن. ەگەر مامان رەتىندە سول سۇرلەۋدى اقيقات دەپ تاپسا، وندا ءسوز باسقا. كوردىڭىزدەر مە، يسلامدى بولشەكتەپ وتىرعان ءوزى ەكەندىگىن دە سەزىنبەيدى. سەزىنۋ - بىلۋدەن كەيىن كەلەدى. دەمەك بىلمەيدى دەگەن ءسوز. اۆتور ءوزىن بىلگىش، مامان رەتىندە كورسەتكەنىمەن، جازعان ءماتىنى ولاي ەمەس ەكەندىگىن اشكەرەلەپ تۇر. يمامنىڭ اراب ءتىلىن، ءدىندى مەڭگەرۋ شارتى بار. ال مىنا ەكس-يمام اللانى «مۋانناس» سيپاتتاپ تۇر. «...ول – ءبىرىنشى (ال-ءاۋال) جانە بارلىقتىڭ سوڭى (ال-احيرا؟)» (32-بەت) بايقايسىز با، قۇراننىڭ اياتىن دا سول قالپىندا بەرە المايدى. وقىعان، تاجىريبەلى يمام وسىلاي دەسە، قالعان جۇرتقا وكپە بار ما؟ اسىلبەك مىرزانىڭ بۇل اقيداسى ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا سيا قويار ما ەكەن?.
اسىلبەك «قازاق تىلىندەگى ءدىني ۇعىمدار مەن اتاۋلاردى» زەرتتەۋشى (100-بەت) رەتىندە شاكارىمدى تۇسىنبەسە دە «...حۋلۋلعا بارعان ابۋ يازيد بيستامي، حۋساين بين مانسۇر ال-حاللادج، يبن ارابي سياقتى سوپىلارعا ءتان ميستيكالىق اداسقان ويدى مۇسىلمان مۇتاكالليمىنىڭ (كالامشى) اتىنان ايتقىزادى» (70-بەت) دەپ جالا جابادى. شاكارىم ەشقاشان جوعارىدا اتى اتالعان سوپى دانالاردى «حۋلۋل» جاسادى دەپ تانىمايدى. سەبەبى ونىڭ ءدىني تانىمى سوپىلىق.
فيلوسوفيالىق تانىم مەن ءدىن تانىم اراسىن اجىراتىپ الۋ كەرەك ەدى، اتتەڭ، يمام مىرزا تاعى دا شاتاسىپ كەتىپتى: «...ابۋ يازيد ال-بيستامي مەن حۋساين يبن سانسۋر ال-حاللادج سوڭىنان يبن ارابي، شەيح سۋحراۆاردي سياقتى سوپىلىق وكىلدەرى دارىپتەگەن يدەيا «ۆاحدات ال-ۆۋدجۋت» – بولمىستىڭ بىرلىگى – ... ادامنىڭ اللانىڭ بولمىسىنا اينالۋى – حۋلۋل! – ادامدى قۇداي دارەجەسىنە كوتەرگەن – يسا ماسيحتەن قۇداي جاساعان حريستيان ءدىنىنىڭ اسەر ەتكەنى انىق» (71-بەت) دەيدى. ال دۇرىسى يسلام فيلوسوفياسى تاريحىندا بولمىس تەوريالارىن دامىتقان سوپىلاردان بۇرىن فارابي سياقتى ماشايۋن اعىمىنىڭ وكىلدەرى بولاتىن. كىتاپتا اۆتور فارابي فيلوسوفياسىن جەتىك بىلەتىن سياقتى كورىنگەنىمەن، تاعى دا ولاي بولماي شىقتى. يسلام فيلوسوفياسى تاريحىندا «بولمىستىڭ بىرلىگى» قۇران رۋحىنا ساي جاسالعان تۇجىرىم. ونى اۆتور باتىس فيلوسوفياسىنداعى پانتەيزم تۇسىنىگىمەن شاتاستىرىپ العان. بۇل جەردە قۇران رۋحى دەگەندە يسلام ءدىنىنىڭ ءمانى ءتۇسىنىلۋى كەرەك. يسلام الەمگە ەڭ سوڭعى پايعامبار ارقىلى ءمان الىپ كەلدى. فورما ونسىزدا بار بولاتىن. يسلام كەلگەندە سونىڭ ءىشىن ءمان-مازمۇنمەن تولتىردى. بۇل جەردە نومەن جانە فەنومەن قاتىناسى ەستە تۇرۋى كەرەك. اسىلبەك مىرزانىڭ بۇل ءپالساپاسى فيلوسوفيالىق تانىمعا سيا قويار ما ەكەن؟
اۆتوردىڭ ىشكى ويى ءارى قاراي تەرەڭىرەك اشىلا تۇسەدى. قاراڭىز: «...قولدا بار مالىمەتتەر، ال ولار جالپى جۇرتقا تانىس، سول زاماندا دا ءدال قازىرگىدەي سوپىلىق تاريقاتتار يسلامنىڭ حاق دىندىك قاعيدالارىنا سۇيەنگەن «ءاھلي سۋننا ۋال جاماعاسىنا»، ياعني رەسمي ورتالىعىنا قارسى اشىق كۇرەسكە اۋام حالىقتى اۋىق-اۋىق شاقىرىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ەندى مۇنان تۇركى الەمىنىڭ سوپىلارىنىڭ كوسەمى سانالعان قوجا احمەت ياساۋي شەت قالدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ تاريحتا مۇنداي تەكە-تىرەستەردىڭ بولعانىن دالەلدەيتىن قۇجات كوپ. ماسەلە جان الىسىپ، جان بەرىسۋگە بارعانىن، سونداي قاقتىعىستاردىڭ بىرىندە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ يبراھيم ەسىمدى بالاسىنىڭ ءولتىرىلۋى دە جوعارىدا ايتىلعان ويدى ناقتىلاپ، دالەلدەي تۇسەدى» (92-بەت)
بۇل ەندى ناعىز قيانات، تاريحتى مانسۇقتاۋ. اسىلبەكتىڭ كىتابىنىڭ ماقساتى ەندى اشىلدى. ول ءياساۋيدى تاريحتان مانسۇقتاۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ سۇيەنگەن تانىمى سوپىلىقتى جوققا شىعارىپ، سوسىن بارىپ نەگىزگى ماسەلەگە ويىسۋدى جوسپارلاپتى. بۇل ناعىز «تاقيا»، شاريعات تۇرعىسىنان ونىڭ ۇكىمىن ەكس-يمام بىلەر دەپ ويلايمىن. بۇل مانسۇقتاۋ بويىنشا ياساۋي «ءاھلي سۋننا ۋال جاماعاسىنا» قارسى شىققان ءدىنبۇزار بولىپ وتىر. سوندا ياساۋي ءىلىمى بۇگىنگى مازحاب تانىمايتىن، مازحابسىز ۋاحابيلەردەن دە سوراقى بولعانى ما؟! ءياساۋيدى «پيري تۋرك ستان» (تۇرىكتەردىڭ ۇستازى) رەتىندە تانىپ، ياساۋي جولى ارقىلى مۇسىلمان بولعان بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءدىنبۇزار بولعانى ما؟!
«مەنىڭ حيكمەتتەرىم - قۇراننىڭ ءمانى» دەگەن ياساۋي ءىلىمى، مادەنيەتى جانە جولىنا دەگەن تاريحي ساناعا قۇرمەتتىڭ ورنىنا ونى قارالاۋ، جوققا شىعارۋ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان بيلىگىنە قاراستى مەكەمەدەن باستالعاندىعى قىنجىلتادى. تاريحي قۇندىلىق كوزىنە اينالعان، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى بولعان ياساۋي مۇراسىن اكسيولوگيالىق قابىلداۋ اياسىنان شىعارۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەر نەمەسە توپتار مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە دە ىقپالىن جۇرگىزىپ وتىر دەگەن ءسوز. بۇعان قوعامداعى ءدىن ماسەلەسى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ بولماۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاقتاعى، ياعني، بۇگىنگى سوپىلىق جولداعىلاردىڭ وزدەرىن قوعامعا ءتيىستى دارەجەدە تۇسىندىرە الماۋى قۇبىلىستىڭ باستى كومپونەنتى دەر ەدىك.
سوپىلىققا، زىكىرگە، اۋليە تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن ياساۋيگە، بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سايىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنا قارسى شىعۋ دەگەن ءسوز. ياساۋي ءىلىمى بۇگىنگى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزى. ياساۋي ءىلىمى نەگىزىندە قازاق دالاسىنا يسلام ءدىن رەتىندە ەنىپ، تامىر جايدى. ماۆاراۋنناحرداعى ماتۋريدي اقيداسى مەن حانافي فيقح مەكتەبى وسى ياساۋي ءىلىمى ارقىلى بۇل دالاعا ورنىقتى. ال رۋحاني تاريح قاباتتارىنا قاراساڭىز يسلامداعى قۇراندى تۇسىندىرۋدەگى تاۋيل مەتودىن نەگىزدەگەن ماتۋريدي بولاتىن. سونىڭ نەگىزىندە بۇل دالادا سوپىلىق قانات جايا الدى. كورىپ وتىرعانىمىداي، رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحي حرونولوگيا ەمەس، سانانىڭ قالىپتاسۋىن نەگىزگە الىپ، ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولادى. سوندىقتان ءبىز ياساۋي جولىنداعى قازاق مۇسىلماندارمىز، يمام اعزام جولىنداعى مۇسىلماندارمىز، ءسۋننيمىز دەگەن ەكى ءتۇرلى سويلەم بولعانمەن ءبىر تۇعىر. ياساۋي جولى فيكحتىق جاعىنان يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ، اقايدتىق (دوكترينالىق) جاعىنان يمام ءماتۋرۋديدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن، تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ناعىز تۇركىلىك مادەنيەتپەن سومدالعان ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى. ياساۋي ءىلىمى قازاقستانداعى دىنشىلىك قانا ەمەس، دىندەرارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىقتىڭ تەمىرقازىعى. ول ەشقاشان مەملەكەتكە، ونىڭ ساياساتىنا «قيعاش ەمەس». ياساۋي مۇراسى ەگەر قازاق مەملەكەتى مەن ساياساتىنا قيعاش بولسا، وندا مەملەكەتتىلىگىمىز بەن مادەنيەتىمىز دە «قيعاش» بولعانى. «قازاقتىڭ بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەن تۇجىرىمى وسى جەردە ويعا ورالادى. ونىڭ ءىلىمىن قولداندى دەپ، ءياساۋيدى جوققا شىعارۋعا بولا ما؟
كىتاپتا كەرى اعىم رەتىندە جالعان سالافيلىك باعىتتاعى، ياعني ءداستۇرلى حانافي مازحابىن مويىندامايتىن جاھاندىق ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالعان ۋاحابيلەر تۋرالى دا ايتىلىپتى. ولاردىڭ زاردابى كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنان دا اسىپ تۇسەتىن قاسىرەت. ال اسىلبەك مىرزا ودان دا اسىپ تۇر. ابدۋلۋاححاب "قۇران مەن سۋننا" باسقا دا نەگىزدەردى قابىلدايتىن مازحابتاردى دىنگە جاڭالىق قوسۋ دەپ (بيدعاتشىلىقپەن) كۇستانالايدى. ال، وزدەرىن تۇسىنگىسى كەلمەگەندەردى نادان (جاحيل), ولاردىڭ سەنىمىنە كىرمەگەندەردى ء"دىنسىز" دەپ قارايدى. ابدۋلۋاححاب ء"بىزدىڭ حانافي مازحابىن كافيرلەردىڭ مازحابى" دەپ قارايدى.
ال اسىلبەك مىرزا ۋاحابيلەردىڭ نانىم، سەنىم ەرەكشەلىكتەرىن سىناپ، انىقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرۋدىڭ ورنىنا بۇگىنگى جاھاندىق ساياسات مىنبەرىنەن ۇكىم ايتىپ، ولاردى «تاقيا» جولىمەن سىناعان بولىپ، قولدايتىندىعىن جاسىرا الماپتى. ونى ءماتىننىڭ ءاربىر سويلەمىنە گەرمەنەۆتيكالىق تاسىلمەن تالداپ، ۇڭىلگەنىمىزدە انىق كورىپ وتىرمىز. مىسالى، «... وسى ارادا «ۋاھھابشىلدىكتىڭ» وتانى اتالىپ جۇرگەن ساۋد ارابياسىن كىنالاۋ ورىنسىز. ولاردىڭ بۇعان تۇك تە قاتىسى جوق. كىنالى – «ويىنشىق-قۋىرشاق» جانە سول قۋىرشاقتىڭ يەسى. ول قىرشاقتى ويلاپ تاۋىپ، ىسكە قوسقان و باستا اعىلشىندار ەكەنىن ءبۇتىن دۇنيە ءبىلىپ تە وتىر» (116-بەت).
«...وسى ورايدا «ۋاھھابشىلدىك» ءوزىنىڭ تازا يسلام نەگىزىندە قۇرىلعان اعىم ەكەندىگىن دالەلدەي الماي وتىرعانىنا باسا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى» (121-بەت). دەمەك اسىلبەكتىڭ اقيداسى بويىنشا ۋاحابيزم نەگىزىنەن تازا يسلامدى ناسيحاتتايدى، بىراق بۇكىل الەمگە وزدەرىن تانىتا الماي، دالەلدەي الماي كەلەدى ەكەن، اتتەڭ!
سوسىن تاعى وزىنە قارسى شىققان اسىلبەك ءوزىن تازا يسلام رەتىندە دالەلدەي الماي كەلە جاتقان اعىمنىڭ قۇرۋشىسى مەن ۋاحابيزم اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق دەيدى. قاراڭىز «...مەملەكەت قۇرۋشى يدەولوگ مۇحامماد يبن ابدۋلۋاھھاب پەن تەرىس اعىم «ۋاھھابشىلدىك» اراسىندا نە تاريحي، نە رۋحاني، نە ساياسي، نە ىلىمدىك نيەتتەستىك، ماقسات-مۇددەلەستىك بايلانىس جوق دەپ ويلايمىز» (122-بەت) دەيدى.
«...مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب ءوز ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ءبىز دە فاري (تارماق) ماسەلەلەردە يمام احماد يبن حانبالي ءمازھابىندامىز ءارى ءتورت يمامعا ءداستۇرلى تاقليد قىلعانداردى ينكار قىلمايمىز، تەرىستەمەيمىز. لەكين روفيزيا، زايديا، يماميا سياقتى باسقا مازھابتاعى ادامداردى وسى ءتورت يمامنىڭ بىرىنە تاقليب (وتۋىنە) قىلۋعا ءماجبۇر قىلامىز. ءبىز اللاھتىڭ كىتابىن تۇسىنۋدە عۇلامالار اراسىندا قولدانىلىپ كەلە جاتقان تافسيرلەردەن پايدالانامىز (ماسەلەن، يبن جارير ءتافسىرى، يبن كاسير، ءشافيدىڭ مۇحتاسارى، ياعني يبن جارير تافسيرىنە قىلعان مۇحتاسارى، باگاۆي، بايزاۆي، حازيك، حادداد، ءجالالاين جانە باسقالار) جانە حاديسي ءشاريفتى تۇسىنۋدە اسكالاني، كاستولاني، ناۆاۆي، مۋناۆيلار سياقتى الىمداردىڭ شارحىنا سۇيەنەمىز. ادامدار بىزگە تۋحمات (عايبات) قىلىپ، ءبىزدى، قۇراندى فيكرلەرمەن ء(وز ويلارىمەن) ءتافسير قىلادى. حاديستەردەن شارحقا مۋروجات قىلماستان (جۇگىنبەستەن) وزدەرىنە جاقىندارىن الادى. پايعامبارىمىز سوللاللاھۋ ءۋاسسالامدى كەمسىتىپ، «پايعامبار» (س.ع.س.) قابىردە ءشىرىپ كەتكەن، بىزدەردىڭ بىرەۋىمىزدىڭ دە حوسەاسى (قاسيەتى دەگەن ءسوز) وزىنە ودان گورى پايدالىراق» دەيدى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) شافاعاتىن ينكار قىلادى (تەرىستەيدى), 600-ءشى جىلدان كەيىنگى ادامداردىڭ بارلىعىن كۇپىر سانايدى... سياقتى تۇحماتتارمەن (وتىرىك، جالعان) ايىپتايدى، بۇلاردىڭ ەشقانداي دالەلدەرى جوق. كىم ءبىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمىزدى كورسە، ماجىلىستەرىمىزگە حوزير بولسا (قاتىسسا), ءبىز تۋرالى ايتىلعان سوزدەردىڭ بارلىعى ءدىن دۇشپاندارى تاراپىنان توقىلعان تۇحمات ەكەنىن انىق ءبىلىپ الادى. ءبىز گۋناحي كابير قىلعان ادامداردى (ماسەلەن، ناقاق كىسى ولتىرگەن ياكي زينا قىلعان، اراق ىشكەن ادامدى) كاپىر سانامايمىز، بۇل ادام مۇسىلمان دويراسىنان (مۇسىلماندىقتان) شىعىپ كەتپەيدى جانە شيرك كەلتىرمەي ولگەن بولسا، دوزاقتا ءابادي (ماڭگىلىك) قالمايدى دەپ ىعتيكود قىلامىز (يللانامىز), پايعامبارىمىز (س.ع.س) قابىردە بارزاھ (قيامەت-قايىمعا دەيىن) ھاياتىندا ءتىرى دەپ يمان كەلتىرەمىز جانە مۇسىلمان كىسى سالەم بەرسە ەسىتەدى دەپ يلانامىز. قايسى كىسى ءوزىنىڭ قىمبات ۋاقىتىن پايعامبارىمىزعا (س.ع.س) سالاۋات ايتۋعا سارفلاسا (جۇمساسا) بۇل دۇنيەدە دە، و دۇنيەدە دە ساوداتقا (باقىتقا) جەتەدى دەپ سەنەمىز. اۋليەلەردىڭ كەرەمەتتەرىن ينكار قىلمايمىز (تەرىستەمەيمىز). لەكين ولار ءتىرى كەزىندە دە، ولگەننەن كەيىن دە قۇلشىلىق-عيباداتتىڭ ءبىر دە ءبىر تۇرىنە لايىق ەمەس دەپ ايتامىز. پايعامبارىمىز (س.ع.س) جانە باسقا پايعامبارلاردىڭ، پەرىشتەلەر، اۋليەلەر، سابيلەردىڭ شافاعات قىلۋىنا (شاپاعات ەتۋىنە سەنەمىز) يشانامىز («يسلامدى قالاي قورعايمىز»، يماندىلىق، 2000 ج. 26 قاڭتار)» (125-126-بەتتەر).
«ۋاھھابشىلدىككە» قاتىستى وسى ايتىلعانداردى وي ەلەگىنەن وتكىزەر بولساق، ءبىز تاعى دا ءدىن دۇشپاندارىنىڭ وتە-موتە تەرەڭ تامىرلاي بەرەتىن «ۋسويقى»، «مەڭدۋانا»، «ەسىرتكى» ىسپەتتى اسا قاۋىپتى وسىمدىك-ورگانيزم ويلاپ تاپقانىن كورەمىز» (127-بەت). ەشقانداي قوسپاسىز كىتاپتان الىپ بەرىپ وتىرمىن. بۇنى ءۋاحابيزمدى قوعامدا ناسيحاتتاۋدىڭ «جاڭا ساتىسى»، تىڭ ءتاسىلى ەكەندىگىن مويىنداماسقا شارا جوق.
تۇيىندەي كەلە، وسى كىتاپ قولىما تۇسكەن كەزدە، جوعارىداعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعىنىڭ» كەڭەيتىلگەن عىلىمي كەڭەسىنە مۇشە عالىمدارمەن جەكە-جەكە تەلەفون ارقىلى سويلەستىم. ولاردىڭ ىشىنەن س.جولداس، ە.كەرىمباەۆ ەكى پروفەسسور بۇل كىتاپتى باسپاعا دەيىن دە كەيىن دە وقىماعاندىعىن ايتتى. ءتىپتى ونداي كەڭەستىڭ بار ەكەندىگىنەن دە حابارى جوق ەكەندىگىن قوسىپ قويدى. ب.ايتاەۆ، د.تاپالوۆ پەن ت.سۇلەيمەنوۆ وقىماي قول قويىپ بەرگەندىگىن ايتسا، تەك س.بەكبوسىنوۆا عانا وقىعان بولىپ شىقتى. ق.انارباەۆ ءماتىندى باسپاعا دەيىن وقىپ، سىن ايتقاندىعىن جەتكىزدى. «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعىنىڭ» باستىعى ن. تۇرسىنباەۆ بۇل كىتاپقا قارسى بولعاندىعىن، ءوزى سول ورىنعا باسشى بولىپ كەلگەنگە دەيىن باسپاعا ۇسىنىلىپ قويعاندىعىن ايتىپ اقتالدى. ال ەندى وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان گ. تاعاەۆا حانىم «ول كىتاپتى كەڭەس عالىمدارى قالاي ماقۇلداسا، سولاي بولادى» دەگەن ۇستانىمدىق سىڭاي تانىتتى.
ماسەلە بۇگىنگى قوعامداعى ءدىن قۇبىلىسىنىڭ ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالىپ كەتۋىندە بولىپ وتىر. بۇل ماسەلە بيلىك پەن ءدىن اراسىنداعى زايىرلىلىق ۇستانىمىنا دەگەن قۇرمەتسىز كوزقاراستىڭ جەمىسى. مەملەكەتتىك مەكەمە اتىنان وسىنداي ەشقانداي عىلىمي، ءدىني جانە تاريحي تانىمعا ساي كەلمەيتىن تۇجىرىمداردى كىم كورىنگەن تىقپالاپ ايتا بەرەتىن بولسا، وندا قوعام قايدا بارادى؟
ەلدىڭ سۇيەنىشى بولعان تاريح ىشىندە قالىپتاسقان عاسىرلىق قۇندىلىقتارى قيراتىلىپ جاتسا، مەملەكەتتىڭ باياندىلىعى مەن تۇراقتىلىعى، قاۋىپسىزدىگى قايدا قالادى؟
وسى سۇراقتارعا ءتيىستى ورگاندار مەن جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ ەل الدىندا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتەمىن!
دوساي تۇرسىنبايۇلى كەنجەتاەۆ
فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
Abai.kz
