جۋىردا اdyrna پورتالىندا ەلدوس توقتاربايدىڭ «قازاقتىڭ قانىندا بار تەكسىزدىك پەن ساتقىندىق قازاقتى ورعا جىعىپ كەلەدى…» دەگەن سوزىنە قاتىستى سوزتالقى جاريا بولدى. وعان زەرتتەۋشى ەلدوس توقتارباي، تاريحشى سۇلتان حان اققۇلى مەن قوعام بەلسەندىسى احمەتبەك نۇرسيلا قاتىسقان.

ءبىز وسىعان قاتىستى احمەتبەك نۇرسيلا  مەن رايحان يماحانبەتتەردىڭ جەكە پىكىرلەرىن جاريالاپ وتىرمىز.

احمەتبەك نۇرسيلا:

ۇرلىعى ۇستىنەن ۇستالىپ قالعان كەي جىگىتتە  «ءيا جازدىم، جاڭىلدىم» دەيتىن مارتتىك بولادى. ۇلاربەك نۇرعالىمنىڭ «قار سۋىمەن كەتكەن جىلقى» دەگەن اڭگىمەسىندە بىرەۋدىڭ جىلقىسىن ۇرلاپ سويىپ جاتقاندا يەسى كەلىپ قالىپ، انا ازاماتتىڭ قارا سورپا بولىپ تەرلەپ، ارتىنان يەسىنە ءوزىنىڭ ماڭدايعا باسقان بايگە اتىن اپارىپ بەرەتىنى بار.. ونداي «ۇرىعا» ريزا، مارتتىگىنە ءتانتى بولىپ، جاساعان قاتەلىگىن كەشىرەسىڭ عوي

ال كەيبىر جىگىتتەر وتىرىگىن بۇلتارتپاس فاكتىمەن دالەلدەپ بەرسەڭ دە، بەتىڭە قاراپ تۇرىپ، تۇلكى بۇلاڭعا سالىپ، مويىنداماي قويعانىن كورگەندە ءوزىڭ ۇيالادى ەكەنسىڭ. قانشاما فاكت كەلتىردىم، بىرەۋىن دە مويىندامادى، كوزىمە قاراپ تۇرىپ، كۇلىپ تۇرىپ، وتىرىگى انىقتالعانىن ءبىلىپ تۇرىپ، شىمىرىكپەي ءوز «شىندىعىن» ايتۋمەن بولدى..

«اعا مۇمكىن ءبىر جەردەن ءمۇلت كەتكەن بولارمىن، قاتەلەستىم، جازدىم، جاڭىلدىم» دەگەن ءسوز كۇتىپ ەدىم، ءۇمىت اقتالمادى. بىرەۋدىڭ قوراسىنا تۇندە كىرىپ، ءنان قويدى كوتەرىپ بارا جاتقان ۇرىنى ۇستاپ العاندا «جاكە قويىڭدى ۇرلايىن دەگەن نيەت جوق، جاي قوي كوتەرىپ اياعىمدى شىنىقتارايىن دەپ ەدىم» دەگەن ۇرىنىڭ قيسىنى قيسىن اق. ال تاريحتى كورە تۇرا قيانات جاساپ، بۇرمالايتىن «عالىمداردىڭ» ايتقان قيسىنى جاڭاعى قوي ۇرلاۋشىنىڭ قيسىنىڭ قاسىندا «ويناماي قالادى-اۋ».

جارايدى ايتا بەرسىن دەيىن دەسەڭ، قازاقتى وسىنشاما سورلى ۇلت قىلىپ كورسەتىپ، الاش ارداقتىلارىنىڭ ايتپاعانىن ايتتى دەپ، ىستەمەگەنىن ىستەدى دەپ، ال جازعاندارىن وقي تۇرا، بىلە تۇرا جاسىرىپ، جاۋىپ حالىققا مۇلدە باسقا جاعىنان كورسەتۋ قانداي نيەتتەن تۋىنداپ جاتىر؟ سىزدەر قالاي ويلايسىزدار؟

بۇگىن ۆولەيبولشىلار چاتىمىزدا ءبىراز «قاقتىعىس» بولدى. ءبىر ازاماتتار رەسەيدە، ورىستاردا قاقىلارىڭ بولماسىن، قازاقتار اناۋ-مىناۋ دەدى. ەكىنشى ءبىر اعامىز: «ستالين زامانىندا قازاق قانا ءبىرىن-ءبىرى ساتقان، وپاسىز، 25000 الاش ارداقتىلارىن ۇستاپ بەرگەن. ال قىرعىز، وزبەك، تاجىك،  ازەربايجاندا 5-6  ادام عانا ۇستالعان، عالىمنىڭ اۋزىنان ەستىدىم»، - دەپ شىقتى..

شىندىعىندا قىرعىزدا 12 ەمەس 10 000 نان استام ادام اتىلعان. وزبەكتەردە ەلدوس ايتقانداي 50 ادام ەمەس، 10 700 ادام قامالىپ، جازاعا تارتىلعان. ونىڭ 3613-ءى اتۋ جازاسىن السا، 7087 ادام 8-10 جىلعا لاگەرلەرگە ايدالىپ كەتكەن. ازەربايجاندا ەلدوس ايتقانداي 70 ادام ەمەس، 25222 ادام قامالىپ 2792 اتىلىپ، 4425 ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعان.

ال ەلدوستىڭ ءوز پوستىنا جازعان كوممەنتاريىن وقىساڭىز توبە شاشىڭىز تىك تۇرادى: «قانىندا بار تەكسىزدىك، ساتقىندىق قازاقتى ورعا جىعىپ كەلەدى، وعان مىسال كوپ»، - دەيدى..

25000 الاش ارداقتىسى ءدىن جولىندا شاحيد بولدى دەيدى.  قاي سۇحباتىن، قاي ۆيدەوسىن تىڭداساڭ دا «الاش ارداقتىلارى ءدىن وقىعان، ءدىن ءۇشىن كۇرەسكەن، ءدىندى ناسيحاتتاعان، ءدىن جولىندا قۇربان بولعان» بولىپ كەلەدى..

بۇل قانداي نيەت سوندا؟  ەلدوستى «عالىم» دەپ تانيتىن، كىتاپ وقىمايتىن قالىڭ جۇرت «قازاق وپاسىز، قازاق ساتقىن، الاش ارداقتىلارى ءدىن جولىندا شاحيت بولعان» دەپ ۇرانداتىپ ءجۇر.

بۇل بالانى كىم قارجىلاندىرىپ، باعىت-باعدارىن كىم ايقىنداپ، اۋزىنا ءسوز سالىپ بەرىپ وتىر؟ كىمنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ ءجۇر؟

ءوتىنىش: ءبىز اقشاعا، بيلىككە تالاسىپ جاتقان جوقپىز، تاريحي شىندىق ايتىلسىن، بۇرمالانباسىن، فاكتىگە جۇگىنەيىك دەگەن عانا نيەتىمىز بار.  پىكىردى مادەنيەتتى تۇردە جازساڭىزدار.

رايحان يماحانبەت:

تورتەۋ تۇگەل بولسا... اتامىز قازاق دانا عوي.

بابالارىمىزدان قالعان جەر مەن ەلگە يەلىك ەتەر ۇرپاق، سايىپ كەلگەندە ءوزىمىز. وكىنىشتىسى، ءوزدى-ءوزدىمىزدى اياقتان «شالعاندار» الىمساقتان بىرگە كەلەدى. وعان دالەل: بابادان قالعان وسيەت سوزدەرگە ءمان بەرسەك «مەن مۇندالاپ» تۇر! ماسەلەن، «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى. تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى»، «اعايىن بار بولساڭ، كورە المايدى. جوق بولساڭ، بەرە المايدى» تاعى باسقا تولىپ جاتىر.

كەشەدەن بەرى «ادىرنا» پورتالىنىڭ سايتىندا ەل نازارىنا ۇسىنىلعان تورتەۋدىڭ تالقىسى الەۋجەلىنى جىككە جارىپ، كوپتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتۋدە. تورتەۋدىڭ ۇشەۋى ءبىر جاق بولىپ، ەلدوسقا جابىلدى دەۋشىلەردىڭ قاراسىنان گورى، ەلەرگەن ەلدوستى ورنىنا قويدى دەۋشىلەردىڭ سانى باسىم بولىپ، جەلىلىكتەر «اققۋ، شورتان ءھام شاياننىڭ» كەبىن كيۋدە.

سىرتتان وقىعان بەيتانىس ادام «كۇلگەندەي كۇيگە» ءتۇسىپپىز. شىندىعىندا، بەلسەندى كاسىپكەر احمەتبەك ءنۇرسيلا اعايدىڭ الاشتانۋشى ەلدوس توقتاربايدى «ساۋالعا شاقىرۋى»، ولارعا پىكىرتالاس الاڭىن دايىنداعان ارمان اۋباكىردىڭ، پىكىرتالاسقا ساراپشى بولعان سۇلتان حان ءجۇسىپ، بارلىعىنىڭ دا قازاق قوعامىندا وزىندىك ورىندارى بار تۇلعالار. تورتەۋىن دە تانيمىن. تورتەۋى دە قۇرمەتكە لايىق! ەشقايسى دا «كولدەنەڭ كوك اتتى” ەمەس.

«داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەندەيىن، ماسەلە ەلدوستىڭ ەكپىندەپ سويلەگەندە «وزىنە كوپ الىپ، قىزدى-قىزدىمەن» وتىرىكتى قوسىپ، اقيقاتتى بۇرا تارتۋىنان تۋىنداعان جاعداي. ەلدوستىڭ «مۇنىسى نەسى» دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى مۋزەي-ءۇيىنىڭ جەتەكشىسى بولعاندىقتان، ماعان دا ساۋال سالعاندار كوپ بولدى.

ءيا، اركىمنىڭ ءوز شىندىعى بار. بىراق، اقيقات بىرەۋ.

ول – دەرەك پەن دايەك نەگىزىندە جازىلعان عىلىمي تالداۋ. جانە عىلىمي زەرتتەۋ مەيلى جەكە، مەيلى ۇجىمدىق بولسىن، ارناۋلى مەكەمەنىڭ ساراپتامالىق پىكىرىنسىز كوپكە ۇسىنىلمايدى.

ال سوڭعى كەزدە دەمەۋشىنىڭ نەمەسە باسقا جولدارمەن «ساراپتامانى شىعارۋشى ءوزى دايىنداپ، قوعامعا بەلگىلى عالىمنىڭ اتى-ءجونىن قويىپ» باستىرا بەرەتىن بولدى.

«كوپكە توپىراق شاشۋ…»، «تەگىڭە ءتىل تيگىزۋ» سايىپ كەلگەندە ءوزىڭدى جوققا شىعارۋ عوي. ءيا، «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاقتىڭ ىرىتەتىنى» راس. دەسە دە، «جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرعان»، «تەنتەگىن تەزگە سالعان» اتانىڭ ۇرپاعى ەدىك، بىزگە نە بولعان؟!

وتكەنىمىزدىڭ وتكەلىندەگى «قاتەلەر» بۇگىنگىلەرگە ساباق بولىپ، جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولۋعا كىم جانە نە كەدەرگى؟! ەلىمىزدى قورعايتىن ازاماتتاردىڭ توز-توز بولىپ ايتىسقانى كىمگە ونەگە؟!

اعاسى اقىل ايتسا، ءىنىسى تىڭداۋشى ەدى. «اكەسى تۇرىپ ۇلى سويلەگەننەن بەز» دەگەن دانا حالقىمىز. الاش ارىستارى اسىرە ءدىنشىل بولماعانى، وركەنيەت وقۋ مەن عىلىمدا دەپ، سول جولدا «مالىم جانىمنىڭ، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ، اقتىق دەمى بىتكەنشە كۇرەسكەنى تاريحتان ءمالىم. ولار دا ءوز ارالارىنان شىققان ارانداتۋشىلارعا «الاش ازاماتتارى! سەندەر اداسپاڭدار، سەندەر اداسساڭدار ارتىڭداعى جۇرت اداسادى» دەپ جونگە سالدى ەمەس پە؟!

سول جولدى ونەگە تۇتىپ اداسپايىق دەپ «ادىرنا» پورتالى توبە بي بولۋعا ارەكەت ەتۋى قۇپتارلىق ءىس. ونى سان-ساققا جۇگىرتىپ، تورتەۋدىڭ تاتۋلاسىنا جۇمىس جاساۋدىڭ ورنىنا «وت» تاستاپ «ايتاقتاۋعا» دايىن تۇرعان توپتىڭ «شوقپارىنا» اينالماڭىزدار دەگەندى ايتۋدى — احمەتتانۋشى رەتىندە وزىمە پارىز سانادىم. اباي حاكىم ايتقانداي ۇناتپاساڭىزدار «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى».

Abai.kz