ۇلى جازۋشى اباي ۇرپاقتارىنىڭ قامقورى ەدى
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 126 جىل!
مۇحتار اۋەزوۆ تۋىلعان، كىندىك قانى تامعان جەر – بورىلىگە اباي ۇلدارىنىڭ قىستاۋلارى (تىشقان، ارالتوبە، قاسقابۇلاق) جاقىن تۇستا ورنالاستى. زامانىندا بۇل اۋماق تۇرعىندارى «ءوز الدىنا ءبىر ەلدىڭ» ادامدارى سانالعان. سوندىقتان مۇحاڭ اقىلبايدىڭ (الىمقۇل مەن اۋباكىر), تۇراعۇلدىڭ (اقىليا مەن جەبرايىل), ماعاۋيانىڭ (جاعىپار مەن كاميلا) بالالارىمەن تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ ءوستى، بىرگە ءتالىم-تاربيە الدى. تومەندە مۇحاڭ اباي تۋىسىنا قالاي قامقورلىق جاساعانىنا از-كەم توقتالماقپىن.
ماسەلەنى ءسوز ەتۋدەن بۇرىن اباي كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتار شەجىرەسىن كەلتىرە كەتەيىن. ءبىرىنشى ايەلى ءدىلدادان ءتورت ۇل: اقىلباي، اكىمباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيا، ەكى قىز: رايحان، كۇلبادان. اقىلبايدان ءۇش ۇل: الىمقۇل، اۋباكىر (ايەلى كاماليا), يسرايل، ءۇش قىز: ساعادات، باكيزات، رۋحيا. الىمقۇلدان باعىفۋر، ودان ايدار (1948 جىلى تۋعان، اقتاۋ قالاسىندا تۇرعان). ماعاۋيانىڭ ايەلى دامەگويدەن ءۇش ۇل: قۇتايبا، بابىر، جاعىپار، ەكى قىز: ءۋاسيلا، كاميلا. جاعىپاردىڭ جوشىحانى سوعىستا وپات بولدى، قىزدارى يشاعى، عازەل الماتىدا تۇرعان (ەكەۋىنە دە مۇحاڭ كوپ كومەكتەسكەن). ماعاۋياقىزى كاميلاعا مۇحتار اۋەزوۆ ۇيلەنىپ، 1926-27 جىلدارى اجىراسىپ كەتەدى. كاميلا 1932 جىلى اعاسى جاعىپاردىڭ قولىندا قايتىس بولدى.
ابايدىڭ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن ءۇش ۇل: تۇراعۇل، مەكايل، ىزكايل. تۇراعۇلدىڭ تۇڭعىشى اقىليا، كەنجەسى ماكەن (ماعريپا). جالعىز ۇلى ءجابىرايىل (جەبەش) تومسكىدە ينجەنەردىڭ وقۋىن وقىپ جاتقان جەرىنەن قۋدالانىپ، اقىرى 1930 جىلى تاشكەندە دۇنيەدەن ءوتتى. 1931 جىلى سەمەيدىڭ تۇرمەسىندە ءىنىسى مەكايل دە وپات بولدى (مەكايلدىڭ عۇزايىر جانە الىشەر دەگەن ەكى بالاسى وتان سوعىسىندا قازا تاپتى). تۇراعۇلدىڭ كىشى ءىنىسى ىزكايىل 1929 جىلى كامپەسكە زوبالاڭى كەزىندە باقيلىق بولعان (ىزكايىلدىڭ جالعىز ۇلى توقتامىس تا سوعىستان قايتپادى).
كەلتىرىلگەن شەجىرەدەن ابايدان تاراعان ۇرپاقتار اياۋسىز تاعدىر تالقىسىنا تاپ بولعانىن اڭداۋ قيىنعا سوقپايدى. ءتىپتى تۇگەلگە جۋىق جويىلا جازداعان دەسەك تە شىندىق. مىنە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قولدان كەلگەن قامقورلىعىن جاساپ باققانى – سول حح-شى عاسىردىڭ قانقۇيلى توزاعىنان ءتىرى شىققان ساناۋلى جاندار بولاتىن.
سەمەي-قاراۋىل تاس جولى بويىنداعى «ءبورىلى» دەگەن ايگىلى جەر. قازىرگى تاڭدا وندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۋزەيى ورنالاسقان. ونى ءاۋ باستا قۇنانباي قاجى مەن كىشى بايبىشەسى نۇرعانىم مەكەن ەتكەن ەدى. اباي 1886-شى جىلى وسى قىستاۋعا شىڭعىستاۋ قويناۋىنداعى قوجالار اۋىلىن كوشىرىپ اكەلدى. مۇحتاردىڭ اتاسى اۋەز بەن اباي اراسىنداعى سىيلاستىق وسىلاي باستالعان. ون جىل كەيىندە، 1896 جىلى جيدەباي اۋىلىندا بولعان ءبىر جيىندا اباي بىلاي دەگەن عوي:
مىنا ۇيدە وتىر رازاق،
ەلدىڭ ءجونىن ايتار ما،
شاقىرىپ الىپ سۇراساق.
ۇلكەن قوجا – ورتان قول،
وزگەلەرى – اتى جوق پەن شىناشاق.
بۇل جەردە «ۇلكەن قوجا – ورتان قول» دەپ اباي اۋەزدى ايتقان. ول ءوز اۋىلىنىڭ عانا ەمەس، سول اۋماقتاعى بۇكىل ەلدىڭ ەگەسى – ورتان قولى بولعان ادام (شۋماقتا اباي «ەلدىڭ ءجونىن سۇراساق» دەگەندە – ءبورىلى اۋماعى تۇرعىندارىن مەڭزەگەن). اۋەز اقساقالدىڭ اباي پوەزياسىنا عاجاپتانىپ، كەلەشەك كلاسسيك اقىننىڭ سىرلاسى، ولەڭدەرىن العاشقى تىڭداۋشىنىڭ ءبىرى بولعانى تالاسسىز اقيقات. اباي ولەڭدەرىنە (كەيىندە قارا سوزدەرىنە دە) جانى ءسۇيسىنىپ، ولە-ولگەنشە ناسيحاتتاپ وتكەنى جاقسى ءمالىم. ايتايىن دەگەنىم، ەكى تۇلعانىڭ دوستىعى مەن كەرەمەت قارىم-قاتىناسى بارشاعا ۇلگى، ونەگە بولعان.
ءسويتىپ، ءبورىلى اۋماعى جاستارىنىڭ تاتۋلىعى مەن سىيلاستىعى – اۋەز بەن ابايدىڭ دوستىعىنان باستاۋىن الادى. اتالمىش اۋماق تۇرعىندارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ مىڭ جىلدىق قۇداندالى بولعاندىعى جايلى دا وسىنى ايتامىز.
تومەندەگى سۋرەتكە كوز سالايىق. وندا ابايدىڭ تۇراعۇلى جانۇياسىمەن جانە دوسى ءومىرتاي اقبەردىۇلىمەن (قۇنانبايدان كەيىن قاجىعا بارعان، «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ كەيىپكەرى، ىرعىزباي اقبەردىنىڭ بالاسى) بىرگە قوجالار اۋىلىنىڭ ازاماتتارى، ياعني قۇدالارىنىڭ ورتاسىندا وتىر.
تۇراعۇل وتباسىمەن تۇسكەن سۋرەت. سولدان وڭعا قاراي: جەردە جايعاسقاندار زۇبايىر تۇراعۇلۇلى، قابىش ورازبايۇلى; وتىرعاندار: جەبرايىل تۇراعۇلۇلى، احمەت اۋەزۇلى، ءومىرتاي اقبەردىۇلى، تۇراعۇل، الدىندا قىزى ماكەن، جانىندا ايەلى ساقىپجامال، ونىڭ الدىنداعى نەمەرەسى الپاش (جەبىرايىلدىڭ ۇلى), جەبىرايىلدىڭ ايەلى رايحان; تۇرەگەپ تۇرعاندار: قابىش تۇمابايۇلى، قۇسايىن اكىمبايۇلى، اعزام اۋەزۇلى، ۇلىقبەك مۇقامەتجانۇلى. سۋرەت سەمەيدە 1924 جىلى تۇسىرىلگەن.
«بالا مۇحتار» كىتابىندا مۇحاڭا تەتەلەس احمەت اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: «مەنىڭ قارىنداسىم رايحاندى ابايۇلى تۇراعۇلدىڭ جەبەشىنە بەرگەن. اعامىز ارىنبەكتىڭ العانى قۇنانبايدىڭ تۋىسى رىسايقىزى ايتاڭسىق. ال، قاسىمبەكتىڭ جۇبايى عاليا ىسقاقتىڭ احمەتبەگىنىڭ قىزى. ەكىنشى اعام اعزامنىڭ جۇبايى عازيزا بولسا، اقىلبايدىڭ الىمقۇلىنىڭ قىزى. مۇحتاردىڭ ايەلى ماعاۋيانىڭ قىزى – كاميلا. مەنىڭ جۇبايىم حاليما بولسا، تۇراعۇلدىڭ قىزى». قۇداندالىق ۇزىلمەي وسىلاي جالعاسا بەرگەن ەكەن.
مۇحاڭدى جەتەلەپ ءجۇرىپ، عىلىم-ءبىلىم جولىنا تۇسىرگەن قاسىمبەك اعاسى ەكەنى ايان. قاسىمبەك پەن جۇبايى عاليا احمەتبەكقىزىنىڭ عاشىقتىعى اڭىزعا بەرگىسىز بولعان. قاسىمبەك كەنەتتەن قايتىس بولعاندا، عاليا دا كوپ ۇزاماي جارىق دۇنيەمەن قوشتاسادى (ەكەۋى دە بورلىدەگى كەسەنەدە جەرلەنگەن). قوس مۇڭلىقتى ۆالەنتينا نيكولاەۆنا دا ەسىنە الىپ، بىلاي دەيدى: «چاستو گوۆوريل مۋحتار ومارحانوۆيچ و توم، كاك ليۋبيلي درۋگ درۋگا كاسىمبەك ي ەگو جەنا. ون ۋمەر سوۆسەم مولودىم، ا ونا پەرەجيلا ەگو تولكو نا نەسكولكو مەسياتسەۆ».
ەندى تاقىرىپقا ويىسىپ، مۇحاڭ جاساعان قامقورلىقتارعا كوز سالايىق. 1945 جىلدىڭ 15 تامىزىندا قازاق سسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆ بەكىتكەن «اباي ۇرپاقتارىنا دەربەس زەينەتاقى تاعايىنداۋ تۋرالى» ۇكىمەتتىڭ №547 قاۋلىسى جارىق كوردى. بۇل مۇحاڭنىڭ قارەكەتى مەن بەدەل-ابىرويى ارقاسىندا قابىلدانعان قاۋلىتۇعىن.
قاۋلىداعى ءتىزىمدى اتتارى اتالعان رەتىندە كەلتىرە كەتەلىك:
- اقىلبايۇلى يسرايل، ابايدىڭ نەمەرەسى.
- جاعىپاروۆا عازەل، ابايدىڭ شوبەرەسى.
- جاقىپوۆا ءۋاسيلا، ابايدىڭ نەمەرەسى.
- ورازباەۆا اقىليا (اقىش), ابايدىڭ نەمەرەسى.
- وسپانوۆا كاميلا اباي كەلىنى، اقىلبايدىڭ اۋباكىرىنىڭ ايەلى.
- ىسقاقوۆا ءبيبى اباي كەلىنى، نەمەرە ءىنىسى كاكىتايدىڭ ايەلى.
مىنەكي، التى ادامعا ءومىر بويىنا 500 رۋبلدەن پەنسيا تاعايىندالعان.
1995 جىلى ۇلى ابايدىڭ 150-جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا جانە ءدۇبىرلى توي وتكەن كۇندەرى جاعىپاردىڭ قىزدارى يشاعى، عازەل اپايلارمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. ولار ارقاشاندا ۇلى جازۋشىعا دەگەن العىسىن جاۋدىرىپ وتىراتىن. باي-فەودالدىڭ تۇقىمى رەتىندە قاتتى قىسىم كوردىك. سول كەزدەردە بىزدەردى وقۋعا تۇسىرگەن دە، جۇمىسقا ورنالاستىرعان دا مۇحاڭ جارىقتىق ەدى دەپ. ءتىپتى پاتەر الۋعا دا كومەگىن اياعان جوق دەيتىن.
ابايدىڭ ءۇش شوبەرەسى: ماعاۋيانىڭ جاعىپارىنىڭ قىزدارى عازەل جانە يشاعى; ماكەن تۇراعۇلقىزى (ورتادا). الماتى قالاسى.
تۇراعۇلدىڭ كەنجە قىزى ماكەن اپاي اكەسى كامپەسكەگە ىلىنگەن 1928 جىلى ءوز اۋىلىنىڭ وقىعان جىگىتى مۇقامەتجاننىڭ ۇلىقبەگىنە (1971 جىلى سارىاعاشتا قايتىس بولدى) تۇرمىسقا شىعىپ كەتەدى. زاڭ قىزمەتكەرى ۇلىقبەك ۇرجارعا پروكۋرور بولىپ بارعان، ءبىراز ۋاقىت وتكەندە «بايدىڭ قىزىن العان» دەگەن ايىپپەن تەرگەۋگە جابىلىپ، بىراق ءوز شىققان تەگى كەدەي ءارى ساۋاتتى، شەشەن بولعان سوڭ ەكى ايدان كەيىن اقتالىپ، بوساپ شىعادى. 1933 جىلدىڭ سوڭىندا ۇلىقبەك شىمكەنتكە اۋىسادى. كەلەر جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا تۇراعۇل ماكەننىڭ كوز الدىندا، سونىڭ كۇتىمىن كورىپ دۇنيە سالدى.
وسى جىلدىڭ كۇزىندە دەمالىس الىپ ەلگە بارعان ماكەن مەن ۇلىقبەك ايداۋدان قايتقان ابدىعالي الداجارۇلى مەن شاكارىم بالاسى احاتقا جولىقسىن. شاكەرىمنىڭ ءانشىسى بولعان ابدىعالي: «ماعان قارايلاماڭدار، ال احاتتى الىپ كەتىڭدەر. ويتكەنى، قولىندا ءبىر قۇجاتى جوق، ءوزى ويسوقتى بولىپ ابدەن جۇدەپ ءبىتتى، تەك جىلاي بەرەدى» دەگەن ەكەن. ماكەن احاتتى شىمكەنتكە الا كەتىپ، ءوز ۇيىندە ءبىر جارىم جىل باعادى، ونان سوڭ ءبىر ەسكىشە ساباق بەرەتىن مەكتەپكە مۇعالىمدىككە ورنالاستىرادى. امال نە، احات 1937 جىلى قايتادان ۇستالىپ قاماققا تۇسكەن. اتى بەيمالىم بىرەۋدىڭ جاقسىلىعى ارقاسىندا لاگەردەن 1939 جىلى بوستاندىققا شىققان. ونان سوڭ الماتىعا جەتىپ مۇحاڭدى تاپقان، ونىڭ كومەگىمەن الماتى ماڭىندا مەكتەپكە قىزمەتكە تۇرعان. مىنە، وسى قامقورلىق بولماعاندا شاكارىم مۇراسى بۇگىنگە جەتۋى نەعايبىل ەدى. 1936 جىلى ماكەن تۇراعۇلقىزى مۇحاڭنىڭ كومەگىمەن راديوكوميتەتكە ءانشى بولىپ ورنالاسقانىن دا ايتا وتىرايىق.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن قاۋلىداعى تىزىمدە كاكىتايدىڭ ايەلى ىسقاقوۆا ءبيبى دە بار. ءبيبى اجەيدىڭ ابايعا تىكەلەي جاقىندىعى جوق. ولاي بولسا، تىزىمگە ەنۋى قالاي؟ بۇل جان دوسى – دانيال (داكۋ) كاكىتايۇلىنىڭ ارۋاعى ءۇشىن جاسالعان مۇحاڭ قارەكەتى دەمەكپىن. دانيال مۇحاڭنىڭ قۇرداسى، ستۋدەنتتىك ءومىرى، شىعارماشىلىق سوقپاعى دا بىرگە وتكەن ەڭ اياۋلى دوسى بولعان (قىزىل قىرعىننىڭ قۇربانى داكۋ جازۋشىلىق، اۋدارماشىلىق قابىلەت يەسى ەدى).
مۇحتار اۋەزوۆپەن ءبيبى شەشەيدىڭ (كاكىتايدىڭ كىشى ايەلى، ابايدىڭ ادەبي حاتشىسى مۇرسەيىت بىكىۇلىنىڭ قارىنداسى) ساعىنىشپەن جۇزدەسۋ ءساتى. سۋرەت 1957 جىلى قاراۋىل سەلوسىندا تۇسىرىلگەن.
ەندى دانيالدىڭ اعاسى ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ جايلى بىرەر ءسوز. ونىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى ەستەلىك كىتابى كەزىندە جارىققا شىقپاي، تەك 1995 جىلى عانا العاش رەت باسپا بەتىن كوردى. مۇحاڭ ساياسي جاعدايعا بايلانىستى بۇل كىتاپتى جارىققا شىعارۋدى شەگەرە تۇرۋدى قالاعان. مىناش ارحامقىزى (1926-2008) جازعان «اكەم تۋرالى ەستەلىك» (سەمەي، 2005) اتتى ەڭبەككە كوز الايىق. 1960 جىلدىڭ سوڭى. سىرقاتتانىپ قالعان مەنى دارىگەرلەرگە قاراتۋعا اكەم الماتىعا اكەلدى، سو جولى اۋەزوۆتىڭ جاڭا ۇيىنە دە ەرتىپ اپاردى دەيدى ءمىناش اپاي.
ءارحام ءوزىنىڭ قولجازبا كىتابى جايلى اڭگىمە قوزعاعان ەكەن. مۇحتار اعا: «كەيىن، كەيىن دەدىم عوي، ءارحام اعا!» دەگەندە اكەم: «...ايتقانىم ايتقان، سەنەن «پىكىر» الماي كەتپەيمىن. نە دەپ جازساڭ دا جازىپ، 2-3 كۇننەن قالدىرماي بەر!» – دەپ قاسارىسا ورنىنان تۇردى. اكەم تەزدەپ باسىپ قاقپاعا تاياعاندا ارتىنا بۇرىلدى، مەن دە قاراسام، مۇحتار اعا ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ، وتە جايسىز كۇيدە تۇر ەكەن. اكەم تەزدەپ باردى دا، ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى. وڭدەرى جىلىپ، بىرىنە-ءبىرى «جولىڭ بولسىن» دەسىپ، دۇرىس قوشتاستى».
مۇحاڭ ۇيىنەن ءبىراز ۇزاعان سوڭ: «مۇحتار قاتتى سىرقات ەكەن، سول ءۇشىن ماسكەۋگە جۇرمەكشى» دەي كەلە، ءارحامنىڭ قىزىنا ايتقانى: «مۇحتار – وتە اقىلدى، عالىم ادام، الدىن بولجاي بىلەتىن ساياساتكەر. ءوز ءومىرى قىل ۇستىندە ءجۇرىپ، ماعان ولشەۋسىز قامقورلىق جاساپ، توزاق وتىنان قۇتقارعان «وق قاعارىم» بولعان، قاي تۇكپىردە جۇرسەم دە بايلانىسىن ۇزبەگەن اقىلشىم، ءىنىم! مەنىڭ جازبامدى «باسپاعا ۇسىنبا» دەسە، ونىڭ دا ءبىر سەبەبى بار شىعار. وسىنى حاليت باستاتقان اعا-باۋىرىڭا ايتىپ ءتۇسىندىر. وسىنى ساعان قاتتى تاپسىرامىن». مۇحاڭ دوسى داكۋدىڭ اعاسىن ءوز اعاسىنداي كورگەن. كەلتىرىلگەن ەپيزود سونىڭ ءبىر تامشىداي كۋاسى.
جازۋشى تاراپىنان اباي كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتارعا جاسالعان قامقورلىقتارعا ءبىر ماقالا كولەمى ازدىق ەتەدى، ءبىز كەيبىرىن عانا تەرىپ الدىق.
«اباي جولى» جانە اباي بەينەسى – ءيسى تۇركى قاۋىمىنىڭ ورتاق پاسپورتى، – دەپ جازادى مۇحاڭنىڭ شاكىرتى، قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى شىڭعىس ايتماتوۆ. – سول ءۇشىن دە مۇقىم تۇركى حالقى اۋەزوۆكە ماڭگى قارىزدار».
ءيا، ايگىلى ەپوپەيا – ۇلتتىق برەندىمىز. شىعارمانىڭ تۇركىلىك وركەنيەتكە قوسىلعان ۇلەس، الەمدىك ادەبيەت شەدەۆرى دەگەن بيىك دەڭگەيدە جازىلۋىنا سەبەپتىڭ ءبىرى – كلاسسيك بالا كەزىنەن اباي رۋحىمەن سۋسىنداپ، اباي باۋلىعان ورتادا ءوسىپ جەتىلدى. ءسوز بولعان تاقىرىپ وسىعان كوزىمىزدى جەتكىزە تۇسەتىن سياقتى.
اسان وماروۆ
Abai.kz
