ساكەن سىبانباي. جاۋاپ نۇسقالارىن جاتتاعىش ۇرپاق
ادام ادامنان نەسىمەن ارتىق بولادى؟ بۇل سۇراققا اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن – داڭق-دارەجەسىمەن، تەك-تامىرىمەن، كورىك-كەلبەتىمەن، ءتىپتى اقشا-بايلىعىمەن... بىراق كوپشىلىگى «ءبىلىم-بىلىگىمەن» دەگەن ۋاجگە توقتايتىن-اق شىعار. راسىندا دا، ادامدى ادامنان، كەرەك دەسەڭىز، ەلدى ەلدەن، ۇلتتى ۇلتتان وزدىرىپ، ابىرويىن اسقاقتاتىپ تۇرار بىلىمدىلىك پەن مادەنيەتتىلىكتەن اسقان نە بار؟
مۇحتار شاحانوۆ – «جاس اقىن»
زامان ىلگەرىلەپ، ۋاقىت زىرلاپ وتكەن سايىن ادام بالاسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە بيىكتەپ، وسە تۇسەرى تۇسىنىكتى. ماسەلەن، كەيبىرى ازداپ حات تانىپ، كەيبىرى مۇلدە ساۋات تا اشا الماعان اتا-اجەلەرىمىزدى ەسكە الايىقشى. ولاردىڭ ءداۋىرى سولاي ەدى، سوندىقتان تەك ءومىر مەكتەبىنەن عانا ساباق الا الدى. كوپشىلىگى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى مەكتەپكە بارعان اكە-شەشەلەرىمىز ءۇش سىنىپتىق، جەتى سىنىپتىق بولسا دا، اجەپتاۋىر ءبىلىم الدى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولدى. ەلىمىزدە ءىلىم-ءبىلىم كەڭىنەن قانات جايعان كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ءتىپتى باعى بار ەكەن، ءبىلىم تەڭىزىنەن مولىنان سۋسىنداۋعا مۇمكىندىك الدى. ال ءبىز وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ دۇنيەتانىمى بۇدان دا جوعارى، بۇدان دا كەڭ بولۋىن ارمانداپ، ءدال سولاي بولارىنا ءشۇبا كەلتىرگەن جوقپىز.
ادام ادامنان نەسىمەن ارتىق بولادى؟ بۇل سۇراققا اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن – داڭق-دارەجەسىمەن، تەك-تامىرىمەن، كورىك-كەلبەتىمەن، ءتىپتى اقشا-بايلىعىمەن... بىراق كوپشىلىگى «ءبىلىم-بىلىگىمەن» دەگەن ۋاجگە توقتايتىن-اق شىعار. راسىندا دا، ادامدى ادامنان، كەرەك دەسەڭىز، ەلدى ەلدەن، ۇلتتى ۇلتتان وزدىرىپ، ابىرويىن اسقاقتاتىپ تۇرار بىلىمدىلىك پەن مادەنيەتتىلىكتەن اسقان نە بار؟
مۇحتار شاحانوۆ – «جاس اقىن»
زامان ىلگەرىلەپ، ۋاقىت زىرلاپ وتكەن سايىن ادام بالاسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە بيىكتەپ، وسە تۇسەرى تۇسىنىكتى. ماسەلەن، كەيبىرى ازداپ حات تانىپ، كەيبىرى مۇلدە ساۋات تا اشا الماعان اتا-اجەلەرىمىزدى ەسكە الايىقشى. ولاردىڭ ءداۋىرى سولاي ەدى، سوندىقتان تەك ءومىر مەكتەبىنەن عانا ساباق الا الدى. كوپشىلىگى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى مەكتەپكە بارعان اكە-شەشەلەرىمىز ءۇش سىنىپتىق، جەتى سىنىپتىق بولسا دا، اجەپتاۋىر ءبىلىم الدى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولدى. ەلىمىزدە ءىلىم-ءبىلىم كەڭىنەن قانات جايعان كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ءتىپتى باعى بار ەكەن، ءبىلىم تەڭىزىنەن مولىنان سۋسىنداۋعا مۇمكىندىك الدى. ال ءبىز وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ دۇنيەتانىمى بۇدان دا جوعارى، بۇدان دا كەڭ بولۋىن ارمانداپ، ءدال سولاي بولارىنا ءشۇبا كەلتىرگەن جوقپىز.
«ارمانىمىز الداعان جوق» دەسەك تە بولادى. قازىرگى بالالاردىڭ راسىندا دا بىلمەيتىنى جوق. قارشادايىنان كومپيۋتەردىڭ «قۇلاعىندا وينايدى». ءبىزدىڭ بۋىن ونىڭ تەك ءبىر عانا قىزمەتىن – ءماتىندى تەرىپ، باسىپ شىعارۋدى عانا مەڭگەرسە، بالالارىمىز «ءتورتبۇرىشتى سيقىرلى قوبديشانىڭ» باسقا دا سان-ساپالاق فۋنكتسيالارىن يگەرىپ العان. عالامتوردى ولاي دا، بىلاي دا شارلاپ، قالاعان مالىمەتىن قاس قاعىمدا-اق تاۋىپ الادى. وزگە تەحنيكانىڭ دا ءتىلىن جاقسى بىلەدى. بۇرىن قازاققا تاڭسىق بوپ كەلگەن توسىن ماماندىقتاردى مەڭگەرە باستادى.
الايدا، جالپى العاندا، بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن «ءبىز كۇتكەن بيىكتەن كورىنۋدە» دەي المايتىنىمىز دا راس. «بيىگىڭىز» بىلاي تۇرسىن، كەي-كەيدە «بۇلاردىڭ تالايى باياعى ءبىز بىلگەننىڭ وزىنەن بەيحابار ما، قالاي؟» دەپ تە ءدۇدامالدانىپ قالامىز. بۇعان سەبەپ – جاسوسپىرىمدەرىمىزدىڭ قازىر ەشتەڭە وقىمايتىنى شىعار، ءسىرا...
تەلەارنالاردىڭ بىرىندە ءتىلشى بولىپ ىستەيتىن تانىسىم مىناداي ءبىر كۇلكىلى جايتتى ايتىپ بەرىپ ەدى. وعان قازىرگى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ، جالپى جاستاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، كوزقاراس كوكجيەگىن، دۇنيەتانىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن ساۋالناما جۇرگىزۋ جۇكتەلىپتى. وپەراتورىن ەرتىپ، مەكتەپتەر مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىن بەتكە العان جۋرناليست «قازىرگى جاس قازاق اقىن-جازۋشىلارىنان كىمدەردى وقيسىز، كىمدەردى بىلەسىز؟» دەگەن ساۋالدى الدىنان كەزدەسكەن جاستارعا قويعان ەكەن، الگىلەر قاتتى ويلانىپتى. اقىرىندا ءبىرى «اباي» (ويباي!), ەكىنشىسى «مۇقاعالي» (سۇمدىق-اي!), ءۇشىنشىسى «مۇحتار شاحانوۆ» (بىلتىر عانا 70-كە تولدى!) دەسە، كەيبىرى «توقتار سەرىكوۆ» (كۇلەمىز بە، جىلايمىز با؟) دەپ، ايدالاعا لاعىپتى.
«كەيىنگى وقىعان ادەبي كىتابىڭىز قايسى؟» دەگەن سۇراققا دا جاستاردىڭ دەنى «تۇك تابا الماي»، اقىرى الدە شىنىمەن-اق وقىعان، الدە جۇرتتان اتىن ەستىگەن «اباي جولى» مەن «ماحاببات قىزىق مول جىلداردى» ايتىپ قۇتىلىپتى. ءتىپتى ءبىرى وتە «وريگينالنو» جاۋاپ بەرىپتى – «بيولوگيا»!
– بىزگە جاستار وتە سيرەك كەلەدى، – دەيدى كىتاپحاناشى بولىپ ىستەيتىن تاعى ءبىر تانىسىم. – وندا دا باسىم بولىگى «گارري پوتتەر» سەكىلدى شەتەلدىك كىتاپتاردى سۇرايدى. وتكەندە ءبىر قىزىق بولدى. قىزىق ەمەس، سۇمدىق دەسە دە بولادى. ءبىر بوزبالا كەلىپ، شاماسى، ستۋدەنت بولسا كەرەك، «عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى بار ما؟» دەيدى. تۇسىنبەي قالىپ، قايتا سۇرادىم دا، ۇرسىپ بەردىم: «اينالايىن-اۋ، عابەڭ – اقىن ەمەس، جازۋشى عوي! تىم بولماسا، سونى ءبىلىپ الىپ كەلمەيسىڭ بە؟ بىزدە ول كىسىنىڭ روماندارى، حيكاياتتارى، اڭگىمەلەرى، جالپى تاڭدامالى تۋىندىلارى بار، بىراق ولەڭدەر جيناعى جوق!». «وندا باسقا اۆتورمەن شاتاستىرعان شىعارمىن، انىق-قانىعىن ءبىلىپ، ەرتەڭ كەلەرمىن» دەپ كەتكەن، سول كۇيى جوق...
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل – جاس ۇرپاق كىتاپ وقۋدان، ءوز دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋدەن مۇلدە ماقۇرىم قالىپ بارادى دەگەن ءسوز.
گوگول – «ىزدەۋشى سايت»
راسىندا دا، قازىر ءبىز تەحنيكانىڭ ءتىلىن «شاشقانىمەن»، كومپيۋتەردى يگەرگەنىمەن، كۇنى-ءتۇنى عالامتور اقتارىپ، مايل-اگەنتتەن شىقپاي وتىرعانىمەن، ادەبيەتتەن، مادەنيەتتەن، ونەردەن، تاريحتان، الەمدىك وركەنيەت نىشاندارىنان ەش حابارى جوق ۇرپاق تاربيەلەپ وتىرعاندايمىز. ولار قۇرمانعازىنى – قوبىلاندىمەن، ايمانوۆتى – ايتماتوۆپەن، شۆەتسيانى – شۆەيتساريامەن، اۆستريانى – اۆستراليامەن، كينولوگتى – كينوتانۋشىمەن، گەنەالوگيانى – گينەكولوگيامەن شاتاستىرادى. «بەرنارد شوۋ دەگەن كىم؟» دەگەن سۇراققا «شەتەلدىك شوۋمەن شىعار» دەپ جاۋاپ بەرگەن ستۋدەنتتى دە كورگەنبىز. بۇلار ميكەلاندجەلو مەن رافاەلدى دە قايبىر جىلى تەلەرنالاردان جاپپاي كورسەتىلگەن وسى اتتاس «نيندزيا-تاسباقالار» دەپ قانا بىلەتىن شىعار...
الگى ءبىر انەكدوت ەسىڭىزدە مە؟
– سەن گوگولدى بىلەسىڭ بە؟ – دەپ سۇراپتى ستۋدەنت بىرگە وقيتىن دوسىنان.
– ارينە! – دەپتى سوندا اناۋ. – ول – مەنىڭ ينتەرنەتتەگى ەڭ كوپ قولداناتىن ىزدەۋشى سايتىم!
بۇل دا – ازىلىنەن ءاجۋاسى باسىم، بۇگىنگى بۋىنعا قاراتا ايتىلعان ءسوز.
ال ءبىز مۇنداي حالگە قالاي دۋشار بولدىق؟ كەزىندە قازاقتى ەڭ كوپ وقيتىن ۇلتتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋشى ەدى، سوندا قازىر ءبارى كەرىسىنشە بوپ كەتكەنى مە؟
ارينە، سەبەپتەردىڭ ءبىرى رەتىندە تەلەديدار مەن عالامتوردى ايتۋعا بولادى. بۇرىن، كەڭەس زامانىندا، اينالدىرعان ەكى-اق ارنا (ماسكەۋ مەن الماتى) بولعاندىقتان، جۇرت تەلەديدارعا كوپ ۇڭىلە بەرمەيتىن. عالامتور دەگەن ول كەزدە ەلدىڭ تۇسىنە دە كىرگەن ەمەس-ءتى. سوسىن ادامدار كىتاپپەن دوس بولدى، سىرلاس بولدى. ءبىر-ءبىرىنىڭ تۋعان كۇنىنە كىتاپ سىيلاۋ ءداستۇر ەدى. كىتاپ جيناۋدى باسەكەگە اينالدىرعاندار دا كەزدەستى. ال بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىندە كابەلدى تەلەديدار بار. ونىڭ 70 ارناسىن ارالاپ شىعام دەپ وتىرىپ-اق كەش باتىپ، ءتۇن بولعانىن بايقاماي قالاسىز. ودان قالسا، بۇرىشتا كومپيۋتەر تۇر. عالامتوردى اقتارىپ وتىرىپ، دۇنيەنىڭ اقپاراتىن الۋعا مۇمكىندىگىڭىز بار.
الايدا قازىرگى بالالاردىڭ دەنى عالامتوردى «بىلمەگەنىمدى بىلە تۇسسەم، دۇنيەتانىمىمدى كەڭەيتسەم، الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىرى، اتاقتى مۋزەيلەر، ونەر سارايلارى، مادەني قۇبىلىستار، حالىقارالىق ساياسات تۇيتكىلدەرى تۋرالى مالىمەتتەرگە قانىقسام» دەگەن ماقساتتا پايدالانبايتىن سياقتى. ولاردا ءبىر عانا ماقسات بار: ول – الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى قاتار-قۇربىلارىمەن اڭگىمەلەسۋ. قازىر بۇل قىزمەتتى ۇيالى تەلەفون ارقىلى دا پايدالانۋعا بولادى. دەگەنمەن، ونداعى «اڭگىمەلەردىڭ» دەڭگەيى دە بەلگىلى: «پريۆەت»، «قىزدار، تانىسايىق»، «95-جىلعىلار، حات جازىڭدار»، «جىگىتتەر، اڭگىمە ايتساڭدارش»، «نەستەباتسىن؟» جانە ت.س.س.
«دوبچينسكيدىڭ قاي بارماعى اۋىردى؟»
ايتسە دە، جاستارىمىزدىڭ وسىنداي ايانىشتى كۇيگە تۇسۋىنە باستى كىنالى – باتىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كوشۋىمىز دەر ەدىك. تەستىلەۋدىڭ بىزگە ءتيىمسىز ەكەنىن، تالاپكەردىڭ بىلىمىنە ءادىل ولشەم بولا المايتىنىن، سونىڭ كەسىرىنەن بالالارىمىزدىڭ جاسىنا جەتپەي پسيحولوگيالىق داعدارىستارعا ۇشىراپ جاتقانىن ۇلتتىق باق ايتۋداي-اق ايتتى، جازۋداي-اق جازدى. ەڭ باستىسى، بالالار تەك تەست جاۋاپتارىن جاتتايتىن، وقىعانىن ءوز بەتىنشە قورىتا المايتىن بەيشارالارعا اينالىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى. ولار تاريحي وقيعالاردىڭ وتكەن كۇنىن، ايىن، جىلىن، ساعاتىن ءدال ايتىپ بەرۋى مۇمكىن، بىراق سەبەبى مەن سالدارىن، قانداي ءورىس-سيپات العانىن، نەمەن تىنعانىن بىلمەيدى. ياعني، بالانىڭ لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى قاساڭداندى. ارتىق ويلانا المايتىن اۋرۋعا ۇشىرادى. سوندىقتان دا قازىر جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى كەي جاعدايدا الدىنا كەلگەن ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىن مەكتەپتەگىدەي ەجىكتەي وقىتۋعا ءماجبۇر.
جارايدى، وقۋشىنىڭ ناقتى عىلىمدارعا ءتان پاندەردى – ماتەماتيكانى، فيزيكانى، حيميانى، ءتىپتى جاعرافيانى دا قالاي يگەرگەنىن تەستىلەۋ ارقىلى انىقتاۋعا بولادى دەلىك. تەڭدەۋدىڭ شەشۋى، بروۋندىق قوزعالىس ۇدەرىسى، حيميالىق ەلەمەنت قۇرامى، الدەبىر ەلدىڭ استاناسى – تەست جاۋاپتارىنا ەمىن-ەركىن ەنگىزۋگە بولاتىن نارسەلەر. ال گۋمانيتارلىق پاندەر شە؟ ولاردى تەستىلەۋدىڭ تار شەڭبەرىنە قالاي سىيدىرۋعا بولادى؟ ماسەلەن، ادەبيەت – اقپارات رەتىندە عانا ەمەس، سەزىممەن قابىلدانىپ، تۇيسىكپەن ۇعىنىلاتىن قۇبىلىس ەمەس پە؟ ونى شاكىرتتىڭ قالاي تۇسىنگەنىن تەست كورسەتە المايدى، بۇل – تەك سوزبەن بايانداۋ ارقىلى عانا بايقالاتىن نارسە. دەمەك، «ابايدىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ اتى كىم؟» نەمەسە «دوبچينسكيدىڭ قاي بارماعى اۋىردى؟» سىقىلدى ساۋالسىماقتار بالانىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن ەمەس، بولماشى دەتالداردىڭ ءوزىن ۇمىتپايتىن ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن عانا اڭعارتپاق.
بىراق ءبىز ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدى نەشە جەردەن سىناپ-مىنەسەك تە، ونى ەش وزگەرتە المايمىز. ياعني، باياعى كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ – ارداگەر ۇستازدارىمىز قانشا اڭساپ-قالاعانىمەن، ەشقاشان جۇزەگە اسپايتىن شارۋا. سەبەبى، قازاقستان ءبىلىم سالاسىندا بولونيا پروتسەسىنە قوسىلىپ، سونىڭ مىندەتتەمەلەرىن موينىنا العان. ال بۇل پروتسەسس جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ بىرىڭعاي ەۋروپالىق كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. دەمەك، ەلىمىز ءبىلىم سالاسىندا وسى پروتسەسكە سايكەس كوزدەلگەن شارالار مەن باستامالار، قابىلدانعان مىندەتتەمەلەر اياسىندا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس.
رەسەيلىك ساتيريك-جازۋشى ميحايل زادورنوۆ جەكە كونتسەرتتىك باعدارلاماسىندا بىلاي دەپ ەدى: «ءبىر مەكتەپ وقۋشىسى مەنىڭ «ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كىم جەڭدى؟» دەگەن سۇراعىما «ال ءسىز ماعان ول سوعىسقا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن ايتىڭىز، سونىڭ ىشىنەن بىرەۋىن تاڭدايىن» دەپ جاۋاپ بەردى»...
كوردىڭىز بە، بۇگىنگى شاكىرتتەردىڭ تەك سۇراقتىڭ دايىن جاۋاپ نۇسقالارىنىڭ ايتەۋىر ءبىرىن بەلگىلەي سالۋعا بەيىم ەكەنىنە تاعى ءبىر دالەل.
* * *
باتىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءوز ارتىقشىلىقتارى بارىنا كۇمان كەلتىرمەيمىز. دەگەنمەن، ونىڭ بالالاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىن السىرەتىپ، قيالداۋ قابىلەتىن تەجەپ تاستايتىنى قازىردىڭ وزىندە-اق بەلگىلى بولىپ قالدى. بىزدىڭشە، ەندى قولىمىزدان كەلەتىن جالعىز امال – بالالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىن، ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە مەكتەپتەن تىس ءوزىمىز (ياعني، اتا-انا) كۇش سالۋىمىز كەرەك.
Abai.kz
