اتامىز – مارسەك ساسىقبايۇلى، نايمان – تەرىستاڭبالىنىڭ اقتاناسىنان تارايتىن قوجاگەلدىنىڭ ۇرپاعى، ال، مەن اقتانانىڭ توقسانباي ۇرپاعىنىڭ 6 – ۇرپاعىمىن. اتامىز مارسەك جاس كەزىندە مىرزا، سال – سەرى كەيىن كەلە شىعىس قازاقستاندا توبە بي بولىپ، قاجىعا ەكى مارتە بارعان اۋقاتتى كىسى بولىپتى.17 بولىس مۇرىن ەلىنىڭ سول زاماندا اتاعىن ات كوتەرە المايتىن تانا مىرزاسىنىڭ نەمەرە ءوىزى بەيىلمانمەن ء(بىر تويدا ولەڭ ايتىپ، تانىسىپ) تۇرمىستانىپ، رايىمجان، بوسجىگىت، قالاۋي، ءايپ، شەريازدان اتتى بەس ۇل سۇيگەن ەكەن.

مارسەك اتامىز ارناۋلى وقىماسا دا، ەل ارالاپ سالدىق قۇرىپ جۇرگەن كەزدەرىندە ورىستار قونىستانعان اۋىل – قىستاقتارعا بارىپ كەلىپ ءجۇرىپ وزدىگىنەن قۇلشىنىپ، ورىستاردان دارداي ساۋاتتانعان كىسى ەكەن.

(شەريازدان مارسەكوۆ)

مارسەكتىڭ نەمەرەسى تۇردىحان شەريازدانقىزىنىڭ ايتۋىنشا: «ءبىر جىلدارى ورىستىڭ سارالا كيىم كيگەن سالداتتارى تراجمونكە اربالارىمەن شىعىس قازاقستان ساحاراسىنا كەلىپ، ورىس ءتىلىن بىلەتىن ادام ىزدەپ جۇرگەندە مارسەك اتاما جولىعىپ، ءبىر جاز وزدەرىمەن بىرگە الىپ ءجۇرىپ، قىسقا قاراي قايتىپ كەتىپتى. قالىڭ قار ەرىپ، جاز جول اشىلعاندا، الگى سالداتتار تاعى  كەلىپ، اتام مارسەكتى اق پاتشا الدىنا اپاراتىنىن ايتادى، ال، اتام ەلىمەن، تۋىس – تۋعاندارىمەن قوشتاسىپ «مەن نەدەن جازىپ، نەدەن جاڭىلدىم، مەنى بەكەرگە شاقىرىپ جاتقان جوق، ءبىر پالە بارعوي» دەپ سالداتتار مەن بىرگە پەتربۋرگكە كەتەدى. بارعاندا اق پاتشا قابىلداپ: «قازاق ەلىندە ورىسشا بىلەتىندەر وتە از. سەنىڭ كومەگىڭمەن ورىس – قازاق اراسىنداعى بىتپەي جاتقان جەر داۋى شەشىلدى، سەنىڭ وسى ەڭبەگىڭدى باعالاپ – سيلاۋ ءۇشىن الدىما شاقىردىم، قانداي تالابىڭ بار، بايلىق – مانساپ كەرەك پە؟» دەپ سۇرايدى، سوندا اتام: «ءبىزدىڭ قازاق ساحاراسىندا وقىعان ادام وتە از، باسىمدا جەتەرلىك بايلىعىم بار، ماعان ءمانساپ تا كەرەك ەمەس، تەك ءبىر بالامدى پەتربۋركتەن وقىتىپ بەرىڭىز» دەپ وتىنەدى، سونىمەن، ومبى قالاسىنان گەمنازيا وقىپ بىتىرگەن رايىمجان اتامدى پەتربۋرگكە زاڭ ۋنيۆەرستيتۋتىنا وقۋعا اتتاندىرىپتى...» دەپ جازادى (تۇردىحان شەريازدانقىزىنىڭ 2014 - جىلى «مەرەي» باسپاسىنان باسىلىپ شاققان «كەشۋلەر» اتتى كىتابىنىڭ 16-بەتىنەن الىندى)

رايىمجان مارسەكوۆ 1903-جىلى وقۋىن وزات ناتيجەمەن تاۋىسىپ، ومبى قالاسىنا ادۆاكات بولىپ ورنالاسادى دا، 1914-جىلى سەمەي قالاسىنا كوشىپ كەلەدى. رايىمجان كەلۋدەن ىلگەرى سەمەي وڭىرىندەگى زاڭعا قاتىستى جۇمىستاردى ورىستار شەڭگەلدەپ، ءوز بەتتەرىنشە شەشىم جاساپ، حالىقتىڭ نارازىلىعىن قوزعاعان ەكەن، رايىمجان كەلگەن سوڭ ەل ىشىندەگى داۋ – شارلار تەك رايىمجاننىڭ باقىلاۋ – باسقارۋىندا بولىپتى. تۇردىحان شەريازدان جوعارىداعى كىتابىندا: «قازاق باسلىمدار ادۆاكات رايىمجان كەلگەننەن كەيىن، ءتۇرلى داۋلار دۇرىس شەشىمىن تاباتىن بولدى» دەپ جازادى دەپتى (18-بەت)

رايىمجان اتامىزدىڭ زاڭگەرلىگى جونىندە ءبىر تالاي زەرتتەۋ ماقالالارى جاريالانعانىن بىلەمىن، ءالى دە جازىلاتىن شىعار؟ دەسە دە، ول كىسىنىڭ 1919-جىلعى اشارشىلىقتا قالىڭ حالقىنىڭ قولىنداعى تەرى – تەرسەك، ءجۇن – جورقاسى سەكىلدى شيكى زاتتارىن شىعىستاعى ۆلديۆوستوك قالاسىنا اپارىپ، ول جەردەگى ءوزى ابدەن بىلەتىن «مەيىر» فەرماسىنا توقتامداسىپ وتكىزىپ، ولاردان ءبىر ۆاگون ازىق – تۇلىك، كيىم – كەشەك اكەلىپ، سەمەي حالقىن ءبىر ناۋبەت اشارشىلىقتان قۇتقارىپ قالعان ۇلى ەڭبەگىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن، بۇنى دا تۇردىحان قارىنداسىمىز جوعارىداعى كىتابىندا جازىپتى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرۋىمەن 1918-جىل سەمەيدە قازاق اتتى اسكەر پولكىن قۇرۋشىلاردىڭ بىرەۋى دە رايىمجان اتامىز بولىپتى.

(الدىڭعى قاتار وڭنان ەكىنشى ادام - رايىمجان مارسەكوۆ)

رايىمجان مارسەكوۆ 1922 – جىلى الاش ارداگەرلەرى احمەت بايتۇرسىن، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن بىرگە قىتايدىڭ شاۋشەك قالاسىنا بارىپ، ول جاققا بوسقىن بولىپ ءوتىپ كەتكەن ەل، جۇرتتىڭ احۋالىن يەلەيدى، بۇل دەرەكتەمە كەي جازبالاردا الاشوردا باسلىمدارىنا قارجى جينايدى دەپ تە ايتىلادى. الاش ارداگەرلەرى ۇيىمداستىرعان باس قوسۋلارعا تولىنىڭ ءالى وتىزعا دا ىلىنە قويماعان جاس ۇكىرداي قىزىر مامىربەكۇلى دا كەلىپ قاتىناسادى، قىزىردىڭ جولسەرىكتەرىنىڭ بىرەۋى بولىپ مەنىڭ نەمەرە اتام (اتامنىڭ تۋعان اعاسى) جاكۋباي ءجۇرىمبايۇلى دا بىرگە بارادى.رايىمجان مارسەكوۆ ولارمەن سول جولى جاقسى تانىسادى، ءوزى شىققان تەرىستاڭبالى ۇلىسىنىڭ ءبىر زاڭگى ەلى قىزىر ۇكىردايدىڭ قارماعىندا ەكەنىن، ولاردىڭ جازدا جايلاتىن جايلاۋلارى، قىستا قىستايتىن قىستاۋلارى، كوكتەۋلىك، كۇزەۋلىكتەرى، ەگىستىك القاپتارىنا دەيى ابدەن ۇعىسادى. بالكىم، سول كەزدە كوڭىلىگە بۇككەن قۇپيا ويى بولدى ما ەكەن؟! باسىنا كۇن تۋعاندا ەكىنشى مارتە تۇرمىستانعان جاس ايەلى مەن جالعىز قىزىن الا كەتۋگە دە امالى بولماي، تەك ءوز قاراقان باسىن قۇتىلدىرىپ، العاشىندا تەرىستاڭبالى ەلىنە (جاكۋباي اۋىلىنا) پانالاپ بارىپ، سوڭىنان قىزىر ۇكىرداي قارماعىندا الاش يدەياسىن ۇگىتتەۋ ماقساتىمەن اعارتۋشىلىقپەن شۇعىلدانادى. جازدا ۇكىردايدىڭ جايلاۋى – قوڭىراباسازدا بالا وقىتسا، قىستا سەگىز زاڭگى ەلگە ورتاقتاۋ قىستاۋلاردا مەكتەپ اشىپ بالا وقىتادى، ال، ءۇيى قىس كۇندەرى تەرىستاڭبالى ەلىنىڭ ىشىندە بولادى.

(توقاي شەريازدانۇلى مارسەكوۆ پەن جۇبايى قانيپا)

قىزىر ۇكىرداي 1893-جىلى تۋىلىپ،1917-جىلى ۇكىرداي بولعان، حات ساۋاتىن ەرتە اشقان. قولىندا قىتاي ۇستاز ۇستاپ قىتاي ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن، ورىسشا عا جۇيرىك تاتارلارمەن ارالاسىپ، ورىسشانى دا دارداي بىلەتىن، جاڭالىققا جانى قۇشتار. دۇنيە اعىمىنا قۇلاعى تۇرىك، فەودالدىق سالت – سانانى جاراتپايتىن، رەفورماشىل، العاباسار ادام بولىپتى. سودان دا بولار، قىزىر رايىمجاندى ءبىر جاعى اعارتۋشى رەتىندە پايدالانسا، ءبىر جاعىنان وزىنە اقىلمان ۇستاز تۇتىپتى. رايىمجاننان جاڭاشا وقۋ ۇلگىسىن ۇيرەنىپ، الەۋمەتتىك – قوعامدىق تۇزىمدەر مەن وزگەرىستەردەن حابار تاۋىپ ول كىسىنى ەرەكشە ءاتۋارلاپ، قۇرمەتتەيدى ەكەن. ءبىر عانا ميسال; جوعارىدا اتى اتالعان جاكۋباي اتامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى اقبانبەك بىلاي دەگەن ەدى:-جيىرما نەشە جاستاعى كەزىم، سوعىم سويىپ جاتقان كەزىمىز ەدى، ۇيىمىزگە رايىمجان مارساكوۆ كەلە قالدى، ءبىر جىلقى، ەكى – ءۇش ۇساق مال سويىپ جاتقانىمىزدى كورگەن. سونى ولقىسىندى ما، الدە، ءبىزدىڭ شاڭىراقتىڭ تۇسەلى كوپتىگىن ويلادى ما، تاڭەرتەڭگى ءشاي ۇستىندە اكەمە قاراپ:

- جاكە، مەنىڭ دە سوعىمىم ءماز ەمەس، ءبىر عانا تۋ بيە سويدىم، ۇساق مالىم جوق، ۇكىرداي شاقىرتقان ەكەن، سول اۋىلعا كەتىپ بارامىن، مىنا ۇلىڭىزدى (مەنى يەگىممەن نۇسقاپ) ەرتە كەتەيىن، قۇر قايتپاسپىز،- دەدى.

ءبىز بارعاندا قىزىر ۇكىرداي قىستاۋدىڭ اياق جاعىنداعى جايىلما مۇز دا ساپتاما ەتىگىمەن سىرعاناق تەۋىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدى كورە سالىپ، ۇيىنە قاراي بەتتەدى. ءبىز اتاعاشقا قاراي بەتتەگەندە، ۇكىرداي قولىن بۇلعاپ:

- كىم ەكەن دەسەم، رەكەڭ ەكەنسىز عوي، بەرى تارتىڭىز، بەرى قاراي! – دەپ ءوز ءۇيىنىڭ بۇرىشىنداعى اتاعاشتى نۇسقادى. جەتىپ كەلگەن رەكەڭدى ءوزى قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىرىپ، قۇشاقتاسىپ امانداستى – مەن اتتاردى بايلاپ، ايىلدارىن بوساتىپ ۇلگىرگەنشە، رەكەڭدى قولتىقتاپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى.

بۇكىل مايلى – جايىر ەلىن قاباعىمەن جۋساتىپ ورگىزەتىن، ىلۋدە بىرەۋ بولماسا قامشىسىنىڭ ۇشىن بەرمەيتىن ۇلكەن ۇلىق – ۇكىردايدىڭ رەكەڭنىڭ الدىندا بالاشا ەلپىلدەپ قۇراق ۇشا قۇشاق جايعانىنا قايران قالدىم... بىلتىر كۇزدە رەكەڭنىڭ ءۇيى ءبىزدىڭ اۋىلعا قوڭسى وتىرعاندا، اندا – ساندا اۋىل سىرتىنداعى توبەدە تۇيمەلى گارمون شالىپ، ىڭىلداپ ءان ايتىپ وتىراتىنىن تالاي كورگەن ەدىم، بىراق شەشىلىپ كوپ سويلەمەۋشى ەدى، سۇيتسەم، ول كىسىنىڭ سويلەيتىن، سولەسەتىن كىسىلەرى بار ەكەنىن ەندى ۇقتىم، كەشە تۇندە اكەم جاكۋبايمەن كوپ اڭگىمەلەسكەن ەدى. ال، بۇگىن قىزىر ۇكىردايمەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سويلەستى، ەكەۋى نەگىزىنەن ورىسشا سويلەستى. مەن سوزدەرىن ۇعا المادىم. ەرتەسى جايىراق تۇردىق، اتتاناردا ۇكىردايدىڭ مالايى مەنىڭ الدىما ون ەركەك قوي سالىپ بەردى.رەكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا مەن جولشىباي التى قويدى رەكەڭنىڭ ۇيىنە اپارىپ، قوراسىنا قاماپ بەردىم دە، ءتورت ەركەك قويدى ايداپ قايتتىم. ۇكىردايدىڭ قالاۋىمەن رەكەڭ سول ۇيدە تاعى بىرنەشە كۇن ايالدايتىن بولىپ قالدى...

(رايىمجان مارسەكوۆتىڭ جاز كەزى)

رايىمجان مارسەكوۆ قىزىر ۇكىرداي ەلىندە بالا وقىتىپ جۇرگەندە ايماقتان، ءدوربىلجىن اۋدانىنان (ول كەزدە تولى دوربىلجىنگە قارايدى ەكەن) ەكى دۇركىن قۋعىنداۋ بۇيرىعى تۇسەدى ءارى انىقتاۋعا جانسىزدار جىبەرىلەدى. بىراق، قىزىر ۇكىرداي كۇشكە باسىپ، بۇيرىقتاردى اتقارمايدى، جانسىزداردى تويتارىپ كەرى قايتارادى... 1930 – جىلى قىزىر ۇكىرداي 37 جاسىندا تۇيىقسىز قايتىس بولعاننان كەيىن عانا، رايىمجان مارساكوۆ تولىدا تۇرۋ مۇمكىندىگى قالماعاندىقتان جالعىز ءوزى قۇلجا جاققا جان ساۋعالاپ كەتەدى، بالا – شاعالارى قىزىردىڭ اۋىلىندا قالادى. قۇلجاعا بارعاننان كەيىن بىرنەشە اي ءۇيسىز – كۇيسىز، جۇمىسسىز تەنتىرەپ، ءبىر اۋقاتتى تاتار بايدىڭ قولىندا قارا جۇمىس ىستەپ جۇرەدى، سونداي كۇندەردىڭ بىرەۋىندە بۇرىن سەمەيگە ساۋدا – ساتتىقپەن كەلىپ كەتىپ جۇرەتىن تاعى ءبىر تاتار ازامات رايىمجاندى كورىپ، تانىپ قويادى دا، ونى ۇيىنە اپارىپ ءوز بالالارى مەن ماڭايىنداعى تۋىس – تۋعان، كورشى – قولاڭدارىنىڭ بالالارىن جيناپ بەرىپ، ورىسشا وقىتادى. ىلە – شالا سول وڭىردەگى ءبىر مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ ورنالاسىپ، كۇي – جايى وڭالا باستايدى. الگى تاتاردىڭ كومەگىمەن تولىدا قالعان سەمياسىن كوشىرىپ اپارىپ الادى. بىراق، رايىمجاننىڭ تىنىش تىرشىلىگى ۇزاققا بارمايدى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قايتا – قايتا قۋدالاۋىمەن چينشىساي بيلىگى استىرتىن ءتىل بىرىكتىرىپ 1938 – جىلى رايىمجان مارسەكوۆتى ۇستاپ اكەتەدى دە، سول اكەتكەن بەتىندە كوزىن جويادى. بىرەۋلەر ونى سوۆەت ۇكىمەتىنە تاپسىرىپ بەرىپتى دەسە، ەندى بىرەۋلەر ۇرىمجىگە اپارىپ قاماپ، ءۇرىمجىنىڭ ساياپىل دەگەن جەرىنە داعارعا سالىپ اپارىپ، ءجۇز نەشە اداممەن بىرگە تىرىدەي كومىپتى دەگەن دەرەكتى ايتادى. قايسىسى راس، بىردەمە دەۋگە كەلمەيدى.

رايىمجان مارسەكوۆ ءتورت رەت نەكەلەنگەن كىسى ەكەن. 1 – ايەلىن اكە – شەشەسى قۇدالاسىپ الىپ بەرىپتى، ول ايەلىنەن گۇلجازيرا، گۇلعاسىل اتتى ەكى قىز ءسۇيىپتى دە، «وقىماعان نادان» دەپ مەنسىنبەي، شىعارىپ جىبەرىپتى، ۇلكەن قىزى گۇلعاسىلدى ۇلكەندەر الىپ قالىپتى دا، كىشى قىزى گۇلجازيرا شەشەسىمەن بىرگە كەتىپتى. گۇلعاسىل 1992 – جىلى قايتىس بولدى. ونىڭ سارا دەگەن قىزى 80 جاستان اسىپ كەتتى.

ەكىنشى رەت ومبىداعى باي تاتاردىڭ  وقىعان قاجيا اتتى قىزىنا ۇيلەنىپ، جاھانشاح اتتى ۇلدى بولادى، قاجيا كوپ ۇزاماي وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولادى. جاھانشاح ەرجەتىپ، پەتربۋرىكتەن وقۋ تاۋىسىپ، سوعىسقا كەتىپ، سول بەتى حابار – وشارسىز كەتىپتى.

ءۇشىنشى رەت قارقارىلىنىڭ باي تاتار ساۋداگەرىنىڭ بۇلبۇل-گۇلناز اتتى وقىعان سۇلۋ قىزىنا ۇيلەنىپ گۇلراۋزا اتتى قىز سۇيەدى. ءدال سول تۇستا باسىنا كۇن تۋىپ، 22 جاستاعى ايەلى مەن قىزىن الىپ كەتۋدىڭ ورايىن تابا الماي، امالسىزدان بوسىپ قىتايعا ءوتىپ كەتەدى. گۇلراۋزانىڭ رايا، سايدا دەگەن ەكى قىزى بار.

ءتورتىنشى رەت قىتايعا بارعاننان كەيىن قىزىر تورەنىڭ ۇيعارىمىمەن ۇيلەنگەن ايەلىنىڭ اتى – نۇرجامىش بايشالقىزى، نۇرجامىشتەن گۇلسيپات، گۇلعاسىل دەگەن ەكى قىز، جاھانشا اتتى ۇل ءسۇيىپتى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى ەكى ەلدە قونىستانىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

ال، رايىمجان مارسەكوۆتىڭ كەنجە ءىنىسى شەريازدان مارساكوۆ تا الاشوردا پارتياسىنىڭ بەلدى مۇشەسى بولعان، الاشوردا قيمىلدارىنا بەلسەنە قاتىناسىپ، اعاسى رايىمجانعا سەنىمدى قولعانات بولعان كىسى ەكەن. سول سەبەپتى دە ارتىنا قۋعىن ءتۇسىپ، باسى كەتەتىن بولعان سوڭ، اعاسىنىڭ ارتىنان بالا – شاعاسىن الىپ قىتايعا ءوتىپ كەتكەن ەكەن. شەريازدان مارساكوۆتىڭ ەكىنشى ايەلى وعازيپا (كەيىن وقا دەپ اتالىپ كەتكەن) سول كەزدەگى جاعدايلاردى بىلاي ەسىنە الادى; «مەن 1906 – جىلى سەمەيدىڭ ۇلان اۋدانىنىڭ «قاراشاش» دەگەن اۋلىندا تۋىلىپپىن، اكەم – تۇسىپقاجى مەنىڭ 6 جاسىمدا، شەشەم 9 جاسىمدا قايتىس بولىپ كەتتى، تۋىستارىمنىڭ قولىندا ەرجەتتىم، ءبارى اۋقاتتى كىسىلەر بولعاندىقتان شەتتەرىنەن قىزىل ۇكىمەتتىڭ نايزاسىنا ىلىگە باستادى، سودان جاندارىن ساۋعالاۋ ءۇشىن مەنى قىزىلداردىڭ ءبىر كادىرىنە بەرمەك بولدى، 15 جاسقا تولعان كەزىم ەدى، حات ساۋاتىم تولىق بولاتىن، سودان ۇزاتىلىپ كەتكەن بىرگە تۋعان اپەكەم ءشامشابانۋ كەلىپ; - مىنالار كۇندەرى ءۇشىن كۇلىك جەپ سەنى قىزىلداردىڭ ءبىر كەكسە كادىرىنە بەرگەلى جاتىر، سونى ويلاسام بولدى، كوز جاسىم قۇرعامايدى، سەن ەندى وقۋىڭدى دا قوي، مەنەن جاقىن جاناشىرىڭ جوق، مەن ساعان جاماندىق ويلامايمىن، قاشاندا باقىتتى بولىۋىڭدى تىلەپ جۇرەمىن، سول ءۇشىن مەنىڭ ءتىلىمدى الىپ، وزىڭە قىرىنداپ جۇرگەن وقىمىستى، اۋقاتتى، تەكتى قاجىنىڭ ۇلى شەريازدانعا بار! – دەپ كوپ اقىلىن ايتتى. سونىمەن، مەن شەريازداننىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتە باردىم. كەلگەن جەرىم اپەكەم ايتقانداي مىڭعىرعان قورالى قويلارى، نەشە جۇزدەگەن جىلقىسى بار باي اۋلەت ەكەن، ەنەم ءوز قىزىنداي كورىپ قارسى الدى، ءسۇيتىپ، بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، ۇيىرلەسىپ كەتتىم. 1932 – جىلى كوكتەمنەن باستاپ شەريازداننىڭ سوڭىنان قۋعىن تۇسە باستادى، «اعاسى ون جىل بۇرىن قىتايعا قاشىپ كەتكەن، ءوزى دە الاشتىڭ ءمۇريتى، فەودال قاجىنىڭ سەمەي وڭىرىنە تانىمال اتاقتى بايدىڭ ۇلى، جانىشتاۋ كەرەك!» دەگەن قاۋەسەتتەر تارالا باستادى، سونىمەن، شەريازدان ۇيگە توقتاي الماي، قاشىپ – پىسىپ جۇرەتىن. 1932 – جىلى كۇز كۇندەرىنىڭ بىرەۋىندە، ۇستىنە شەريازداننىڭ ءوزىم تىگىپ كيگىزگەن جەلەتكەسىن كيگەن بىرەۋ جەتىپ كەلىپ، - مىنا جەلەتكەنى تانيسىز با؟ – دەدى. شەريازدان بىردەمە بولعان ەكەن دەپ شوشىپ كەتىپ ەدىم، الگى ادام «شوشىماڭىز، مىنا جەلەتكەنى كيىپ بارساڭ، ساعان سەنەدى دەپ ماعان كيدىرىپ، سىزدەرگە حابارعا جىبەردى، كەشكە قاراي اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قوپا قامىسقا كەلسىن!» دەدى دە كەتىپ قالدى. سودان ۋادەلى ۋاقىتتا شەكەڭنىڭ بۇرىنعى ايەلىنەن تۋعان ءشاداي، ساقانداردى جەتەلەپ، ءوز تۇڭعىشىم ارقالىقتى ومىراۋىما باسىپ، اۋىل سىرتىنداعى قوپا قامىسقا كەلسەم، شەكەڭ مەن قايناعام ءايىپتىڭ ۇلى مۇرات ات اربامەن توسىپ تۇر ەكەن، سودان سۋىت تۇندە ءجۇرىپ، كۇندىز بەكىنىپ، باقتى شەگارسىنا بىرنەشە سوتكەدە جەتتىك. شەكەڭنىڭ بۇرىنعى ايەلىنەن قالعان ۇلكەن قىزى ماعشەر مەن كۇيەۋى عانا ارتىمىزدان قۋىپ كەلىپ، قوش ايتىسىپ كەرى قايتتى، باسقا تۋىستارعا قوش ايتسۋعا دا ۇلگىرمەدىك... شاۋشەككە بارعان سوڭ، قۇداندالى تۋىسىمىز ەسجان مەن نۇريلالاردىڭ ۇيىندە ايعا جۋىق پانالاپ، ودان تولىداعى قايناعام رايىمجان مارسەكوۆتى تاپتىق. قايناعامدى مەن «توراعا» دەۋشى ەدىم. ءبىز بارۋدان ەكى جىل بۇرىن سۇيەنىشى، قولداۋشى – قورعاۋشىسى بولىپ جۇرگەن قىزىر ۇكىرداي قايتىس بولىپتى دا، «توراعا» نىڭ كۇي – جايى ءماز ەمەس ەكەن. سەمەيدە ادۆاكاتتار ورنىنىڭ باستىعى بولىپ جۇرگەندە جىلدىق دەمالىسىن اۋىلعا كەلىپ وتكىزۋشى ەدى، وندا نەشە تراچمونكا مەن جاتار ءۇي، مونشاسىن، بالا تاربيەشىلەرى مەن اسپازدارىن ەرتىپ سالتاناتتى سالاۋاتىمەن كەلەتىن كورنىستەرىن ەسىمە الىپ، ەرىكسىز جىلاپ الدىم. ءبىز بارعان سوڭ كوپ تۇرا المادىق، «توراعا» قۇلجاعا كەتتى دە، ءبىز جىڭ اۋدانىنداعى مەنىڭ تۋىستارىمدى قارا تارتىپ كەتتىك. بارعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي شەكەڭ مەكتەپ اشىپ، بالالاردى وقىتتى، ءبورتالا وبلىسىنىڭ ورىنباسار باستىعى، ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ورىنباسار قالا باستىعى بولعان بازاربەك، جىڭ اۋدانى وقۋ – اعارتۋ مكەكمەسىنىڭ باستىعى، اۋداندىق ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار توراعاسى بولعان قاليبەكتەر شەكەڭنىڭ الدىن كورگەن العاشقى شاكىرتتەرى ەدى. بىراق، ءبىزدىڭ الاڭسىز كۇندەرىمىز ۇزاققا بارمادى، 1937 – جىلى شەكەڭدى بالا وقىتىپ تۇرعان جەرىنەن ۇستاپ الىپ، ايداپ كەتتى. جاراتۋشىم جار بولىپ، ايداۋدا كەتىپ بارا جاتقان شەكەڭ ماناس وزەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقاندا مۇزى ويىلىپ كەتىپ ات ماتىمەن وزەنگە ءتۇسىپ كەتىپتى دە، ايداپ كەلە جاتقان شەرىكتەر، مۇزدىڭ قۋىسىنان وق جاۋدىرىپ، شەكەڭدى ولدىگە ەسەپتەپ، ءوز جايلارىنا كەتىپتى. ال، شەكەڭ مۇزدىڭ استىنداعى قۋىستا امان قالىپ، ماناستىڭ تاسىرقاي اۋىلىنا بارىپ پانالاپتى. مەن بۇل حاباردى ءبىرتالاي ۋاقىتتان كەيىن ەستىدىم... تاسىرقايعا كەلسەم شەكەڭ ءاسىپاحۇن دەگەن ۇيعىردىڭ سيىرشىسى بولىپ ءجۇر ەكەن. مەن بارىپ بايعا ساۋىنشى بولدىم، ءسۇيتىپ ءبىر مەزگىل جان باقتىق تا، كەيىن تانىس – بىلىستەر ارقىلى ۇرىمجىدە اشىلعان «موڭعول – قازاق» ءبىلىم جۇرتىنىڭ شاقىرتۋىمەن شەكەڭ مۇعالىمدىك جۇمىسقا ورنالاساتىن بولىپ، تاسىرقايدان كەتىپ قالدىق. ايگىلى تاريحشى عالىم، جازۋشى نيعىمەت مىڭجاني، ايگىلى اۋدارماشى كارىم اكىرامي، ەتنوگراف عالىم ءماجيت ءابۋزار، قاناپيا، ايگىلى جازۋشى قاۋسىلقان قوزىباي، راحمەتوللا اپشەلەر سول زاماندا شەكەڭنەن ساباق تىڭداعان وقۋشىلارى ەدى.  «جارلىنىڭ اۋزى اققا تيسە، مۇرنى قاناپتى» دەگەندەي، ەندى ەس جيارمىز – اۋ دەگەندە، شەكەڭ «الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى رايىمجان مارساكوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى، ءوزى دە الاشوردا بەلسەندىسى بولعان، شىنجىربالاق – شىبار ءتۇس شىرىگەن بايدىڭ ۇلى، وكتابر توڭكەرىسىنە قارسى بولعان» دەگەن كۇنالار تاعىلىپ تاعى قولعا الىنىپ تۇپ-تۋرا التى جىل تۇرمەدە جاتىپ، 3 ايماق توڭكەرىستىڭ ۇكىمەتىنىڭ ولكەلىك گومينداڭ ۇكىمەتىمەن جاساسقان «11 ءبىتىم» ىنەن كەيىن عانا دەنساۋلىعىنان ايرىلىپ، بوساپ شىقتى، كۇندە كەشتە «اتامىن، شابامىن، قىرامىن، جويامىن!» دەپ ايعايلاپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرەدى، الداپ – سۋلاپ ارەڭ تىنىشتاندىرامىن. ۇيدەگى باكى – پىشاق، بالتا – شوت سفياقتى سۋىق سايمانداردى تىعىپ تاستايمىن. ءبىر ءتۇن تىنىشتالسا، ءبىر ءتۇن ەلەۋرەپ ۇيىقتاتپايدى. ءسۇيتىپ، ارادا ون اي وتكەندە كەنجە قىزىم – تۇردىحان تۋىلدى. سونىڭ  قۋانىشىنان كەيىن عانا شەكەڭنىڭ جۇيكە اۋرۋى ارەڭ قالپىنا كەلدى، بىراق، ارى قاراي ۇزاق جاساي المادى، 1949 – جىلى قايتىس بولىپ كەتتى. شەكەڭ قايتىس بولعان كەزدە جالعىز ۇلىم مۇحامەتتوقتار (كەيىن توقاي اتالىپ كەتتى) 15 جاستا، تۇردىحانىم 2 جاستا ەدى. ءوز ومىرىمدە ون قۇرساق كوتەرسەم دە، ۇركىن – قورقىن، قۋعىن – سۇرگىن، ۇرەي – قورقىنىش، تارشىلىق – جوقشىلىقتاردىڭ كەسىرىنەن 8 بالام شەتىنەپ كەتكەن بولاتىن...»

قىتايداعى وسىزامان قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى – اقىن، ايگىلى جازۋشى، درامماتورگ قاۋسىلقان قوزىبايدىڭ «مەنىڭ تىرناق الدى ولەڭدەرىمدى وڭدەپ، گازەتكە باستىرىپ بەرگەن ۇستازىم – شەريازدان مارساكوۆ ەدى، شەكەڭ كورگەن – بىلگەنى، كوڭىلىنە تۇيگەنى كوپ، وتە ءبىلىمدى كىسى ەدى...» دەپ ەسكە العانىن مەن ءوز اۋزىنان ەستىگەن ەدىم.

مەن، شەريازدان اتامىزدى كورمەدىم، بىراق، شەريازدان مارسەكوۆتىڭ قارا شاڭىراعىنداعىلارمەن جاقسى ارالاسىپ ءوتتىم. ەندى سولارعا ازىراق ايالدايىن.

(تۇردىحان شەريازدانقىزى مارسەكوۆا)

شەريازدان مارسەكوۆتىڭ ايەلى وقا اپامىز – بۇكىل ءۇرىمجى قازاقتارى ورتاق قۇرمەتتەيتىن ايتۋلى ءتورت كەمپىردىڭ بىرەۋى بولعان، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان كىسى ەدى مارقۇم. كەنجە قىزى تۇردىحان شەريازدانوۆا اياۋلى اناسىن «كەشۋلەر» كىتابىندا بىلاي دەپ ەسىنە الادى: « ەس بىلگەندە مەن جەسىر شەشەم وقانىڭ تاربيەسىندە ەكەنمىن. سول كۇننەن تارتىپ ورتا مەكتەپ وقۋدان، ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ قوعامدىق ومىرگە ارالاسقانعا دەيىن، ءتىپتى، تۇرمىسقا شىعىپ 3 بالالى بولعانىما دەيىن 39 جىل بويى سول شەشەمنىڭ ىستىق قۇشاعىنان ايرىلعامىن جوق. بىزگە قۇشاعىنا جۇت جۇرمەيتىن، باسپانا بولىپ كورىنەتىن يماندى بولعىر انام مەن عانا ەمەس، جالعىز اعام – توقايدىڭ التى بالاسىن دا باعىپ – قاعىپ ەسەيتتى. ويلاسام، مارحۇم انامنىڭ بار ءومىرى ءبىزدىڭ ىستىعىمىزعا كۇيىپ، سۋىعىمىزعا توڭۋىمەن ءوتىپتى، سول كەزدە مەنىڭ ەسىمدە قالعانى – توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى جەتىم – جەسىرلەردىڭ،كۇن كورۋىڭ قيىنعا اينالعانداردىڭ شەشەمدى كەلىپ تاباتىنى، سيلاسىپ بەرەكەلى تىرلىك كەشەتىنى ەدى.

شەشەم، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان كىسى ەدى، قازاقتىڭ قىزدارى كيەتىن قوس ەتەك كويلەگى، ۇكىلى تاقياسى، نوقالى كامزول، كورىكتى ساۋكەلەسى، ەرلەردىڭ ويۋلى كەپەشى، تۇلكى تىمىعى، قاپتال ىشىگى سەكىلدى كيىمدەردى كەلىستىرىپ تىگە بىلەتىن. ون ساۋساعى ون كىسىگە بارابار دەيتىندەي سىمەر، ەل تانىعان ونەر يەسى ەدى. وسى كۇندەگى وي مەن قىردا ويۋ – ورنەك سالىنعان ۇلتتىق كيىمدەردىڭ نەگىزىن سول كىسى سالعان ەدى...

وقا اپامىز جاس كەزىندە «الاشوردا بەلسەندىسى شەريازدان مارساكوۆتىڭ ايەلى، قايىن اتاسى مارساكتىڭ التىن – كۇمىس بايلىقتارىن جاسىرىپ تىققان» دەگەن جالالارمەن ءبىر مەزگىل كوكبوكتى اباقتىسىنا قامالسا، 1952 – جىلى شەكەڭنىڭ اڭ اۋلايتىن مىلتىعىن (ۇيىندە اۆتومات ۇستاعان دەلىنىپ) ءۇشىن ءۇش اي قىتاي تۇرمەسىندە وتىرعان ەكەن.

وقا اپامىزدىڭ مەيىرىمدى قورمالدىعىنا ەكى مىسال; 1940 – جىلداردىڭ باس كەزىندە ۇرىمجىدە وتىرعاندارىندا، جالعىز اتىمەن تاۋدان وتىن تاسىپ كۇنەلتەتىن قازى دەگەن كورشىنىڭ ايەلى نازارحان اۋىرماي – سىرقاماي اياق استىنان قايتىس بولىپ، ىلە – شالا قازى اتاي دا قايتىس بولادى. يەن ۇيدە شىرىلداپ ەكى قىزدارى جەتىم قالادى. انا ەكى كىسى دە وقا اپامىزدىڭ قولىمەن ارۋلانىپ جەرلەنەدى، ءنازىر – شىراقتارى بەرىلەدى. ال، جەتىم قالعان ەكى قىزدى (ەسىمدەرى تۇرسىنحان، تۇردىگۇل ەدى) ءوز باۋىرىنا باسىپ، باعىپ – قاعىپ، وقىتىپ، بويجەتكەندە تەڭدەرىنە قوسىپ ۇزاتادى، سول قىزداردىڭ كۇيەۋلەرى وقا اپامىزدى ەنەمىز دەپ قۇرمەتتەسە، ولاردىڭ ۇل – قىزدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اجەلەيدى.

1958 – جىلى قىتايدا ورىستەتىلگەن وڭشىلدىققا، ۇلتشىلدىققا قارسى تۇرۋ قيمىلىندا سوققىعا ۇشىراعان، باستارىنا قالپاقتار كيىلىپ، جۇمىستارىنان قۋىلعان، كۇنكورىس – ايلىقتارى توقتاتىلعان ءماجيت ءابۋزار، قاجىعۇمار شابدان، راحمەتوللا اپشە، ومارعازى ايتان، نۇردوللا سىدىق  سەكىلدى ايگىلى تۇلعالارعا نەمەرەلەرىنىڭ اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرىپ، پانا بولعان وقا اپامىز ەكەن. مەن ونى اتالعان كىسىلەردىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستىگەن ەدىم، كەيبىرەۋلەرىن ءوز كوزىممەن كورگەن دە ەدىم.

وقا اپامىز قۇيما قۇلاق – شەجىرە كىسى ەدى. وتكەن 2022 – جىلى مەنىڭ باس القا، باس رەداكتورلىعىممەن جارىق كورگەن «نايمان – تەرىستاڭبالى شەجىرەسىندەگى قوجاكەلدى تارماعىنان تارالاتىن ساتىبالدى، ساتي اتالاردىڭ  اتابۇتاري كەزىندە مەن سول كىسىدەن جازىپ العان بولاتىنمىن. اپامىز قازاقتىڭ قارا ولەڭدەرى مەن ءبىر قانشا قيسا – داستانداردى ماقامداپ جاقسى ايتۋشى ەدى، فولكلورشى بىرەۋلەر جازىپ الىپ، جاريالاعاننان دا حابارلى ەدىم.

اپامىز سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ زورلىق – زومبىلىعىن دا، قىتايدىڭ كونە قوعامىن دا، جاڭا قوعامىن دا ءوز كوزىمەن كورىپ، ءبىر كىسىدەي اۋىر تاۋقىمەت تارتسا دا، تەكتىلىگىن جوعالتپاي، قاجىماس قايسار رۋحىن تۇسىرمەي، باسىنا تونگەن سان – ساناقسىز زۇلىمدىقتاردى جەڭىپ، ابدەن وڭالعان دىڭ شياۋپيڭنىڭ زامانىن دا كورىپ، نەمەرەلەرىن تۇگەل اياقتاندىرىپ، باياشات ءومىردىڭ قىزىعىن ەندى – ەندى سەزىنە باستاعانىندا، 81 جاسىندا ۇرىمجىدە قايتىس بولدى، بارلىق سوڭعى جۇمىستارىن مەن ءوز قولىممەن اتقاردىم.

شەريازدان مارساكوۆتىڭ ون بالاسىنان جەر باسىپ، قاتارعا قوسىلعانى ءبىر ۇل، ءبىر قىز عانا ەكەن. ۇلىنىڭ اتى – مۇحاممەتتوقتار (توقاي) ەرلى – زايىپتى ەكەۋىنىڭ جەتىنشى بالاسى ەكەن، 1934 – جىلى بۇرتالانىڭ جىڭ اۋدانىندا ءبىر دۇڭگەنگە جالدانىپ جۇرگەندەرىندە تۋىلىپ، ەسىمىن دۇڭگەن قوجايىن ىرىمداپ «مۇحاممەتتوقتار» قويىپتى ءارى بالانىڭ جولداسىن كومدىرمەي، كەپتىرتىپ ساقتاتىپتى. سونىمەن، بالا امان – ەسەن قاتارعا قوسىلىپتى. ەركەلەتە شاقىرىپ ءجۇرىپ، مۇحاممەتتوقتاردىڭ اتى كەيىن توقاي بولىپ قالىپتاسىپتى. 1939 – جىلى شەريازدان اتامىز ۇستالعان كەزدە توقاي بەس جاستا بولعان ەكەن. شەريازدان مارساكوۆ تۇرمەدە اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى جانە ءۇرىمجى قالاسى قۇرلىس باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان ۋاڭ فاميليالى قىتايمەن ءبىر كامەرادا جاتقان ەكەن، ەكەۋى دە تۇرمەدەن شەريازدان مارساكوۆتان بۇرىن بوساپ شىعىپتى، تاڭجارىق اقىن وقا اپامىزعا كەلىپ شاكەڭنىڭ جۋىق ارادا تۇرمەدەن شىعاتىنىن حابارلاپ، توقايدى كورىپ « اۋماي اكەسىنە ۇقسايدى ەكەن!» دەپ سۇيىنسە، ۋاڭ فاليالى تۇرمەلەس; «شەكەڭ شىققان سوڭ، مەنى ىزدەسىن، مەن بۇرىنعى مەكەمەمە قايتا بارىپ، بۇرىنعى لاۋازىمىما قايتا وتىراتىن بولدىم» دەپ ايتىپ كەتىپتى. ولار ايتقانىنداي شەريازدان اتامىز دا كوپ ۇزاماي تۇرمەدەن شىعىپتى... كەيىن، ۋاڭ فامليانىڭ كومەگىمەن ءۇرىمجىنىڭ دۇڭبيانگۋىنداعى (شىعىس تەرەكتى سايىنداعى) سوۆەت ماماندارى سالعان ايعىر زاۆودىنا باسقارۋشى بولىپ ورنالاسىپ، بىرنەشە جىل ىستەگەن ەكەن، ۇزاق جىلدىق قۋعىن – سۇرگىن، تۇرمە – زىندان ازابىنان تاپقان سوزىلمالى اۋرۋلارىنىڭ سالدارىنان 1949 – جىلى قايتىس بولىپتى. ارادا 6-7 جىل وتكەندە جالعىز ۇلى توقاي جازىقسىز جازالانىپ، قولعا الىنىپ، ەكى جىلعا سوتتالىپ كەتىپتى، بار سۇيەنىشى جالعىز ۇلىنان ايرىلىپ قالعان وقا اپامىز ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ توراعاسى – بۇرھان شاھيدىنگە ارىزدانىپ ءجۇرىپ، ءبىر جىلدان كەيىن توقايدى تۇرمەدەن بوساتتىرىپ الىپتى، بىراق، توقايدىڭ وقىتۋشىلىق شتاتى قايتا قالپىنا كەلتىرىلمەي، سول كەزدەن باستاپ ءۇرىمجى قالالىق ىشپەك – جەمەك سەرىكتىگىنە جۇمىسشى بولىپ ورنالاسىپتى.

توقاي اعامىز ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، بويشاڭ، سۇيەكتى، كەۋدەلى، ءبىر بەتكەي، ايتقان سوزىنەن، العان بەتىنەن قايتپايتىن قارۋلى، جاۋجۇرەك كىسى ەدى. ۇيلەرى قالىڭ ۇيعىرلار قونىستانعان ۇلكەن كوشەنىڭ ىشىندە بولۋشى ەدى، سولاردىڭ جۇدىرىقپەن اتاعى شىققان نە – نە مىقتىلارى توقاڭا بەتتەي الماۋشى ەدى. امال قانشا؟ اتاماسى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» اتالعانىمەن، امالياتتا مادەنيەت اتاۋلىنى قيداي سىپىرعان ون جىلدىق بىلىقپالىق تۇسىندا توقاي اعامىزعا تاعىلماعان جامان ات، اتان تۇيە كوتەرە الماستاي ايىپ، قىلمىستار تاعىلىپ، ۇردا – جىقتاردىڭ راقىمسىز كۇرەس، ادام توزگىسىز جازالاۋلارىنا ۇشىرادى. شاعانتوعايعا تۋىسشىلاپ بارعان جولىندا «شەتكە قاشپاقشى بولىپ بارعان» دەلىنىپ، تاپا تال تۇستە تولى اۋدانىنىڭ قان كوشەسىندە بايلاپ – ماتاپ اكەتكەندە، ايگىلى دومبىراشى – كۇيشى قيزات ەكەۋىمىز توقاڭنىڭ قاسىندا ەدىك. قاباي جاپار دەگەن تۋىسىمىزدىكىنە قىدىرىپ بارا جاتقان ەدىك... سول جولى جەندەتتەر توقاڭدى جەر استىنا اپارىپ قاماپ، كۇندىز – ءتۇنى ۇيىقتاتپاي، ءيا دەم الدىرماي كەزەكتەسىپ سۇراققا تارتىپ، يتقورلىقپەن ازاپتاپتى. ادام بالاسى كورگەندى قويىپ، ەستۋدەن، ەلەستەتۋدەن قورقاتىن اۋىر ءتان جازالارىن قولدانىپتى. ناتيجەسىندە، توقاي اعا ول جەردەن ۇيىنە سالدانىپ ورالدى. ۇلكەن – كىشى دارەتى استىندا، جۇرە الماي، بەلىنەن تومەن جانسىزدانىپ قالدى.

مارحۇم اعامىزدىڭ بۇكىل ارمانى – اتا مەكەنىنە ورالۋ، اتا – باباسى وسكەن ءوڭىردى ءبىر كورۋ ەدى، ول ارمانىنا جەتە المادى. تەكتى اتالار ەسىنە تۇسكەندە «قۇدايىم ساۋىسقانعا باق بەرگەن سوڭ، سامۇرىق قىزمەت ەتەر ساياسىندا» دەيتىن جولدارى بار «وي، دۇنيە – اي» دەگەن ءاندى شىرقىعىندا، كوز جاسى بۇرشاقتاي توگىلۋشى ەدى. « ەبەپكە سەبەپ » بولىپ قالار دەگەن دامەمەن توقاي اعانى ۇرىمجىدەن 600 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى تولى اۋدانىنىڭ «كۇپ» اۋىلىنداعى ايگىلى حالىق ەمكوسى قالي دەگەن كىسىگە اپارىسقانداردىڭ بىرەۋى مەن ەدىم، بىراق، قاليدىڭ ەم – دومى دا ەس قاتپادى.

توقاڭ دا ونەرگە جانى ءۇيىر كىسى ەدى. ءوزى دە ءايتىپ – ءبۇيتىپ ولەڭ جازاتىن، ءبىر توپ ولەڭىن ءوزىم 38 جىل قۇلاعىن ۇستاعان ولكەلىك «شۇعىلا» جۋرنالىنا جاريالاعان بولاتىنمىن.

ايقارا دۇنيە ەسىگىن اشقان انا،
بوبەگىن باۋىرىنا باسقان انا.
انالىق ماحابباتتىڭ ءنارىن بەرىپ،
جۇرەگىن جۇرگەك قىلىپ توسقان انا.
بەسىكتىڭ ارقالىعىن توسەك قىلىپ،
ايالاپ، اق ءسۇت بەرىپ باققان انا.
ءتىل – كوزدەن امان بولسىن قۇلىنىم دەپ،
ءتىلتۇمار يىعىما تاققان انا.
مەن كۇلىپ ەزۋ تارتىپ قاراعاندا،
جادىراپ، راحاتتانىپ قۇشقان انا.
بال بوبەك ءسابيىم دەپ قولىنا الىپ،
قايعىسىن، قاسىرەتىن باسقان انا.
ەڭبەكتەپ، قاز – قاز تۇرىپ باسقانىمدا،
ءتاي – ءتايلاپ بۇكىرەيىپ ەرگەن انا.
كوتەرىپ كۇنى – ءتۇنى تىنىم تاپپاي،
ازاپقا مىندەت قىلماي كونگەن انا...

20 شۋماقتاي «انا» تولعاۋى وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ال، كەنجە قىزى بوتاكوزگە ارناعان ولەڭى;

ءانىمنىڭ – كۇيىمنىڭ شابىتى،
ءومىرىم جالعاسى ءوزىڭسىڭ.
جەلپىتەر اكەلىك جۇرەكتى،
ويىمنىڭ اسقارى ءوزىڭسىڭ.

دۋمانعا بولەگەن ءۇي – ءىشىن،
ەركەلىك قىلىعىڭ ارتىلسىن.
ماسايرا باقىتتى زاماندا،
اكەڭنىڭ كوڭىلى شارق ۇرسىن.

باقىتىم، بازارىم دەپ سۇيەم،
جانىنداي كورەدى اناشىڭ.
الديلەپ كۇرەستىڭ وتىندا،
باقىتتى ءدال سودان تاباسىڭ.

جاماندىق جانىڭا كەلمەسىن،
ءماز بولما ءار كۇنى تويعانعا.
ازىردەن يگەرىپ عىلىمدى،
زىمىرا بولاشاق ارمانعا!

وسىلاي ەدى، مەن تەك ەكى ولەڭىنەن ءۇزىندى كەلتىردىم.

توقاي اعا 1991 – جىلى 11 – ايدىڭ 10 – كۇنى 57 جاسىندا ۇرىمجىدە ومىردەن ءوتتى. سوڭعى جۇمىستارىنىڭ باسى قاسىندا مەن ءجۇردىم...

شەريازدان مارساكوۆتىڭ قىزىنىڭ اتى – تۇردىحان ەدى. شەكەڭ قايتىس بولعاندا ەكى جاسىندا جەتىم قالعان ەكەن، ورتا مەكتەپتى تاۋىسقانعا دەيىن ۇيعىرشا وقىپ، 1964 – جىلى شينجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە قابىلدانعان بولاتىن. مەن سول جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن ەدىم. تۇردىحان ۋنيۆەرستيتۋتتىڭ دايىندىق كلاسىندا ۇزدىك ناتيجەمەن كوزگە ءتۇسىپ، فاكۋلتەت باسشىلارىنىڭ نىسانالى ورنالاستىرۋى بويىنشا قىتاي ساباقتاستارىنىڭ كلاسىنا اۋىستىرىلىپ وقىعان ەدى، ەكى جىلدان كەيىن اتى شۋلى « مادەنيەت زور توڭكەرىسى» باستالىپ، وقۋلارى توقتادى. ول كەزدە قىبىر ەتكەن قيمىلعا، قىڭق ەتكەن دىبىسقا دەيىن تاپتىق تاڭبا باسىلىپ، ات توبەلىندەي ازعانتاي «ابەرباقان – ۇردا جىق» شولاق بەلسەندىلەردەن باسقا بارلىق ادامدار «گۇماندى» سانالاتىن – دى. اكەسى الاششىل، شەشەسى تۇرمەگە تۇسكەن، اعاسى دا تۇرمەلەنگەن تۇردىحان قالاي امان قالسىن؟! «ا» دەگەندە – اق توڭكەرىستىڭ قارماعىنا ءىلىندى. ۇيىنە قايتارىلماي، «مىرزا قاماققا» الىندى، ساباقتاستارى كوللەكتيۆ «قايتا تاربيە الىپ» شىنىعۋعا جىبەرىلگەندە، تۇردىحان  مەكتەپتە باقىلاپ باسقارۋدا قالدىرىلدى. ارادا ءبىر جىل ءوتىپ «ءماسالاسى» انىقتالعاننان كەيىن، ساباقتاستارىنىڭ سوڭىنان بارىپ، قويشى بولىپ قوي باقتى. ءبىر ءتاۋىرى، باسقارۋشى ورىننىڭ جاۋاپتىلارى تۇردىحاننىڭ جاپاعا ءتوزىمدى، قايسار، نەنى بۇيىرسا دا تىندىرىپ ىستەيتىن ەلەۋلى ەڭبەگىن ءادىل دە، دۇرىس باعالاپ، ەكى جىلدان كەيىن ۇرىمجىگە – قاتىناس مەڭگەرمەسىنىڭ ورتالاۋ مەكتەبىنە جۇمىسقا ءبولدى. ءسۇيتىپ، تۇردىحاننىڭ الەۋمەتتىك – قوعامدىق جۇمىسى باستالدى. ول جەردە دە اپىرىپ – جاپىرىپ جاقسى ىستەپ كوزگە كورىنگەندىكتەن، ءوزى بۇرىن وقىعان ۇيعىر ورتا مەكتەبىنىڭ قولقالاپ سۇراۋىمەن ( جوعارى وقۋ ورنىندا ەمتيحان تاپسىرعاندا ماتەماتەكا پانىنەن ناتيجەسى ءۇرىمجى قالاسىنداعى ۇلتتىق وقۋشىلاردىڭ بارىنەن جوعارى بولعان ەكەن ) ءۇرىمجى قالالىق 14 – ورتا مەكتەپكە، كەيىن جاڭادان اشىلعان 36 – قازاق ورتا مەكتەبىنە اۋىستىرىلىپ مەكتەپتىڭ عىلىمي ءمۇدىرى بولدى. وسى بارىستا سان مارتە «ۇزدىك اعارتۋشى»  بولىپ ماراپاتتالدى. ءۇرىمجى قالالىق حالىق قۇرىلتايىنىڭ ۋاكىلى، ءۇرىمجى قالالىق ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى قاتارلى قوعامدىق مىندەتتەردى دە قوسىمشا وتەدى.

تۇردىحان شەريازدانقىزىنىڭ ەرەكشە ەلەۋلى ەڭبەگى دەپ اتالارى رايىمجان مارساكوۆتىڭ اتاق – ابىرويىن قالپىنا كەلتىرىپ، تۇبەگەيلى اقتاتىپ، اتاسىنىڭ اتىنا سەمەي قالاسىنان كوشەنىڭ، ۇلان اۋدانىنان مەكتەپتىڭ اتىن بەرگىزگەنى دەۋگە بولادى. ول وسى جۇمىسقا 2001 – جىلدان باستاپ تابانى كۇرەكتەي ءتورت جىل ەكى ەل اراسىندا شاپقىلادى، مۇگەدەك بولىپ قالعان اعاسى توقايدى ون جىل بويى كوتەرىپ باققان جالعىز جەڭگەسى قانيپانى ەرتىپ استاناعا، سەمەي وڭىرىنە 5 – 6 رەت باردى. اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى توكەن يبراھيمنەن تارتىپ، ايگىلى تاريح عالىمى ماناش قوزىباەۆ، سول تۇستاعى مەملەكەتتىك كوشى – قون كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى التىنشاش جاعانوۆا، استانا مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باستىعى بەكبولات، رايىمجان مارساكۆ تۋرالى كىتاپ قۇراستىرعان قايراتكەر سۆەتا سماعۇلوۆا، ايگىلى عالىم جازۋشى ءارى مارساكوۆتاردى زەرتتەۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ ت.ب لاردىڭ الدىنا كىرىپ اتاسى جايلى انىقتامالار الدى. سەمەيدىڭ جانە الماتىنىڭ تەلەۆيزيا مەكەمەلەرىندە سۇحباتتا بولدى، راديولارىندا اتاسى تۋرالى دەرەكتەمەلەر سويلەدى. گازەتتەرگە ماقالالار جازدى. بۇلاردىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ ارابشا جانە كرليسشا – ەكى جازۋمەن شىعارعان «كەشۋلەر» اتتى كىتابىندا ەگجەي – تەگجەيلى بايانداپ جازعاندىقتان مەن ولاردى قايتالامادىم. وسى ورايدا  ءوزىمنىڭ تۇردىحان قارىنداسىمنىڭ 3 ۇلىنىڭ تويلارىنا ارناۋ ولەڭ جازعانىمدى ەسكەرتىپ، تۇردىحان قارىنداسىم قازاقستانعا قونىس اۋدارعاندا جازعان ارناۋ ولەڭىمدى قىستىرا كەتپەكپىن:

وزگەدەن بولەك ارمانى مەنەن قيالى،
وقا اپام ەدى – اۋ سۇڭقاردىڭ التىن قياعى.
توقاڭ دا سولاي ەدى عوي، ەندى سولاردىڭ،
ءوزىڭسىڭ جالعىز ارتىندا قالعان تۇياعى

قىزعىشتاي قورعاپ ۇجدانى مەنەن نامىسىن،
كۇرەستى ولار جان ءۇشىن ەمەس، ار ءۇشىن.
بولساڭ دا جالعىز، تاتيسىڭ مەن – مەن دەگەنگە،
ويتكەنى، ۇلى مارساكوۆتاردىڭ قانىسىڭ.

ومىردە وسى جاراسىپ وتكەن تۇز – ءدامى،
ءبىر اعاڭ مەنمىن، اق سەمسەر سىندى ۇجدانى.
ۇجماق بولىپ كەتەر ەد قازاق الەمى،
وزىڭدەي بولسا ۇلتىمنىڭ بارلىق قىزدارى.

كۇندىز دە، ءتۇن دە ارۋاقتار مەنەن بىرگەمىن،
سولارعا ءمانسۇپ قالقايىپ ءتىرى جۇرگەنىم.
امان بول قارعام، ءدىن امان بولسىن ءۇش تاۋىڭ،
سىرىم مەن ايبەك، اقىلدى كەنجەڭ نۇربەگىڭ!
12.06.2011 ج

(ارناۋ ولەڭدەر دە تۇردىحاننىڭ «كەشۋلەر» كىتابىنىڭ 136 -137-138-139-140-بەتتەرىندە بەرىلگەن ەكەن)

تۇردىحان شەريازدانۇىزىنىڭ قۇداي قوسقان قوساعى – حاكىم اكىمجانوۆ بۇكىل قىتاي قازاقتارىنا تانىمال اۋدارماشى، ايگىلى باسپاگەر، قارا ءسوزدىڭ مايىن تامىزاتىن شەشەن، بىرنەشە عىلمي كىتاپتار جازعان عالىم ازامات ەدى. حاكىمنىڭ « عىلىمنىڭ ۇلى جۇلگەسى » اتتى كىتابىن وقىعان ايگىلى ەتنوگراۆ جازۋشى، عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ: « جاراتىلىس عىلىم تۋرالى قازاقتان تەك ءسىز عانا كىتاپ جازدىڭىز... عىلمي وي ءورىسىمىز ءۇشىن، ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن مەيلىنشە پايدالى ەڭبەك، مۇنداي ەڭبەكتىڭ جازىلۋى جان – جاقتى ءبىلىمدى، تاباندىلىقتى جانە ۇلتجاندىلىقتى قاجەت ەتەدى » دەپ اڭىس بىلدىرگەن ەدى. ( اقسەلەۋدىڭ ءوز قولىمەن ارابشا جازعان حاتى تۇردىحاننىڭ «كەشۋلەر» كىتابىنىڭ 79 – 80 – بەتتەرىندە قاز – قالپىندا بەرىلىپتى), اتالعان كىتاپ جونىندە كەزىندە « جالىن » باسپاسىندا ىستەگەن قارت رەداكتور، اقىن، جازۋشى، سىنشى – زەرتتەرمەن نۇرقاسىم قازىبەكوۆ « تۇركىستان » گازەتىندە ماقالا جاريالاپ: « كىتاپتىڭ ءبىزدىڭ قىزىقتىرعان جاعى دا، مىنە، وسى تاقىرىپتىڭ سونىلىعى، كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ومىرگە جاقىندىعى، كۇن بە كۇنگە تىرشىلىگىمىزگە قاجەتتىلىگى بولدى، ءوز باسىم بۇكىل عىلىمدى تاريحي دامۋ جۇيەسى بويىنشا ءبىر ىزگە سالىپ، قايسىسىنان قايسىسى شىققانىن، قالاي دامىعانىن بۇگىنگە دەيىن الىپ كەپ تياناقتاتاتىن ەڭبەكتى وقي قويعان جوقپىن» دەپ جازعان ەدى (بۇل دا جوعارىداعى كىتاپتىڭ 77 – 78 – بەتتەرىنەن الىندى)

حاكىم اكىمجانوۆتىڭ قاين اتاسى رايىمجان مارساكوۆ پەن شەريازدان مارساكوۆتى اقتاۋ – اعارتۋ جولىندا سىڭىرگەن ەڭبەگى دە اۋىزعا الۋعا ابدەن تاتيدى، ول تۋرالى دا تۇردىحان شەريازداننىڭ « كەشۋلەر » ىندە جاقسى باياندالىپتى.

تۇردىحان شەريازدان قىزى 2021 – جىلى قىركۇيەكتىڭ 14 – جۇلدىزى 74 جاسىندا كوروناۆيرۋستان قايتىس بولدى. ال، حاكىم اكىمجانوۆ 2003 جىلى مامىردىڭ بەسىنشى جۇلدىزى ميىنا تۇيىقسىز قان قۇيىلىپ، 58 جاسىندا قايتىس بوعان ەدى.

توقاي اعامىز ءوزىنىڭ تۇڭعىش قىزىنا ىرمداپ رايىمجان اكەسىنىڭ 3 – ايەلى بۇلبۇل – گۇلناز اتىن قويعان ەدى، كەيىن كەلە بۇلبۇل اتانىپ كەتتى. قىتايداعى تانىمال اقىن، جازۋشى، اقپاراتشى جۇنىسبەك نۇسىپۇلىمەن ۇيلەنگەن بولاتىن. بەس قىز، ءبىر ۇلى بار، قازىر الماتىدا تۇرادى. ۇزاق جىل گازەتحانادا ىستەگەن بولاتىن.

توقاي اعامىزدىڭ ەكىنشى قىزىنىڭ اتى – رايا، قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسىنە قاراستى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا ۇزاق جىل كاسىبي ءانشى بولىپ ىستەدى، قازىر الماتىدا تۇرادى. ەكى ۇلى بار، جولداسى – جامبىل مۇقايۇلى تانىمال كومپوزيتور ەدى. 2021 – جىلى 12 – ايدىڭ 12 – كۇنى الماتىدا كوروناۆيرۋستان قايتىس بولدى.

توقاي اعامىزدىڭ ءۇشىنشى قىزى – ايگۇل، جەكە كاسىپكەر، جولداسى –ۇيعىر،كاسىپكەر،ەكى قىز ءبىر ۇلى بار،ءبارى وزدەرىن قازاقپىز دەيدى، قازىر الماتىدا تۇرادى.

توقاڭنىڭ ءتورتىنشى قىزى باحارگۇل 1981 – جىلى ماۋسىمنىڭ 18 كۇنى 15 جاسىندا قايتىس بولىپ كەتكەن بولاتىن.

ۇلكەن ۇلى سەرىكحان دا 1985 – جىلى مامىردىڭ 14 جۇلدىزى 28 جاسىندا تۇيىقسىز قايتىس بولعان ەدى. ارتىندا ءبىر ۇل، ءبىر قىزى قالعان. ەكەۋى دە قازىر الماتىدا تۇرادى. سەرىكحاننىڭ ۇلى نۇرمۇحامەتتىڭ بەس ۇلى بار.الماتىدا تۇرادى،كاسىپكەر.

توقاي اعامىزدىڭ ەكىنشى ۇلىنىڭ اتى – ەرمۇحاممەت، كەيىن كەلە ەرىك اتانىپ كەتتى. قىتايدا جوعارى وقۋ ورنىنان وقۋ تاۋىسىپ، ۇكىمەت مەكەمەسىنە جۇمىسقا ورنالاسقان ەدى. اكەسىنىڭ ورىنداي الماعان ارمانىن ورىنداۋ ءۇشىن مول جالاقىلى جۇمىس ورنىن تارىك ەتىپ، 2001 – جىلى اتا مەكەنىنە كوشىپ كەلگەن بولاتىن، قازىر جەكە كاسىپكەر، الماتىدا تۇرادى. كەلىنشەگى گۇلنۇر دا جەكە كاسىپكەر، ەكى قىز ءبىر ۇلدارى بار.

توقاي اعامىزدىڭ ءسۇت كەنجەسى – بوتاگوز، قىتاي قازاقتارىنان شىققان تۇڭعىش تسيركشى قىز. تسيرك ۇيىرمەسىندە جۇرگەن كەزىندە دۇنيەنىڭ كوپ ەلدەرىنە بارىپ، تسيرك ويىنىن كورسەتىپ، سانسىز ماداقتار مەن ماراپاتتارعا كەنەلگەن قىز بولاتىن. بوتاگوز تۋرالى مەن «قازاقتىڭ تسيركشى قىزى – بوتاگوز» دەگەن ماقالا جازىپ  جاريالاعانمىن. ول دا اجەسىنىڭ، اكەسىنىڭ ارمانىن جالعاپ، اتاق – داڭقتى دا، مول جالاقىنى دا ارتىنا تاستاپ، 2019 جىلى اتا مەكەنگە قونىس اۋداردى،ءبىر قىزى بار قازىر الماتىدا تۇرادى، جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى، جولداسى دا كاسىپكەر.

جيىپ ايتقاندا، مارساكوۆتاردىڭ نەمەرە – شوبەرەلەرى دە، جيەن – جيەنشارلارى دا ءتۇپ – تۇگەل اتا مەكەندەرى – قازاقستانعا كەلىپ قونىستانىپ، ءوسىپ – ءونىپ جاتىر. يلاھيم، ۇلى ارۋاقتار رازى بولعاي !

ءسالي سادۋاقاس،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. بۇكىل قىتاي مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz