بۇگىنگى قازاقتار «شۆەيتساريا ەل ءتارىزدى» بولۋ دەگەن الاش ارداقتىلارىنىڭ ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. سونىمەن، شۆەيتساريانىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ قۇپيالارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك.

1648 جىلعى ۆەستفاليا بەيبىتشىلىك كەلىسىمى شۆەيتساريانىڭ تاۋەلسىزدىگىن رەسمي تۇردە مويىندادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 400 جىلدىق تاريحىنىڭ 300 جىلىندا ءبىرتۇتاس بيلىك، ءتىپتى رەسمي استاناسى دا بولماعانى قىزىق. شۆەيتساريا كونفەدەراتسياسى - 8,5 ميلليون حالقى بار، جەر كولەمى 41 285 كم²، مۇحيتتارعا شىعا المايتىن، ورتالىق ەۋروپاداعى شاعىن مەملەكەتى. بىلايشا ايتساق، جەر كولەمى قازاقستاننىڭ ەڭ شاعىن ءبىر وبلىسىنىڭ جەرىنە دە جەتپەيدى.

يۋرا تاۋلارى مەن ءالپى جوتالارى ونىڭ اۋماعى جەرىنىڭ كوپ بولىگىن الىپ جاتقاندىقتان، تابيعي رەسۋرستارى دا شامالى. شۆەيتساريانىڭ ەڭ ءىرى ەكسپورتى شوكولاد ەكەنىن بىلسەڭ، تابيعي رەسۋرستاردىڭ بۇل ەلدىڭ دامۋىنا اسەرى شامالى ەكەنىن تۇسىنەسىڭ.

شۆەيتساريانىڭ بارلىق كاپيتالى ازاماتتار مەن كومپانيالاردىڭ مەنشىگى بولعاندىقتان، شۆەيتساريا حالقى الەمدەگى ەڭ باي ادامدارعا اينالعان ەكەن.

شۆەيتساريالىق ازاماتتىڭ ورتاشا داۋلەتى 696 000 دوللاردى قۇرايدى جانە ءاربىر 1000 ادامعا 86 ميلليونەر كەلەدى دەگەن كورسەتكىشپەن الەمدە كوش باستاپ تۇر.

شۆەيتساريا ازاماتتارىنىڭ ورتاشا ايلىق جالاقىسى 2020 جىلعى جاعداي بويىنشا 6597 دوللاردى قۇرايتىنى دا الەمدەگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش بولىپ تابىلادى. 2022 جىلى شۆەيتساريانىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 91 مىڭ دوللارعا جەتىپ، الەمدە 4-ءشى ورىنعا يە بولدى.

شۆەيتساريا ادام ءومىر سۇرۋگە ەڭ قولايلى ەل رەتىندە بىرنەشە مارتە تانىلدى.

شۆەيتساريالىق پروگرەستىڭ باستى قۇپياسى نەدە؟

بىرىنشىدە: شۆەيتساريا ازاماتتارىنىڭ باي، داۋلەتتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ 3 قۇپياسى بار. بۇل تاۋار اينالىمى، اكتسيالار ۇلەسىنىڭ كىرىسى جانە جوعارى جالاقى.  شۆەيتساريالىقتاردىڭ وتە اۋقاتتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزى وسى فاكتورلارعا بايلانىستى. ءاربىر شۆەيتساريالىقتا قاتارىنان وسىنداي ءۇش كىرىس بولاتىندىقتان باي-باعلان ءومىر سۇرەدى. باسقاشا ايتقاندا، شۆەيتساريا ازاماتتارى وزدەرى تاڭداعان جۇمىسىن ىستەۋمەن قاتار جوعارى جالاقى الادى، جانە اكتسيا ۇلەسى مەن تاۋار بيرجالارىنان مول پايدا تابا الادى.

ەكىنشىدە: شۆەيتساريا-ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيانى جاساي العان الەمدەگى بەسىنشى ەل. ءۇش ءتۇرلى تولقىندى قامتىعان «ءبىرىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا»-سى 1712-1914 جىلدار ارالىعىندا بولدى.  بىرىنشى تولقىن 1709 جىلدان 1840 جىلعا دەيىن سوزىلدى جانە ول تەك انگلياعا قاتىستى بولدى. ەكىنشى تولقىنى 1840-1870 جىلدار ارالىعىندا بولدى جانە فرانتسيا، گەرمانيا، شۆەيتساريا، بەلگيا جانە امەريكا قۇراما شتاتتارى سياقتى ەلدەردى قامتىدى.

قازاقستاندا ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسياعا قاجەتتى تابيعي رەسۋرستاردىڭ بارلىق تۇرلەرى بار. ءبىز دە جاساي الامىز.

ۇشىنشىدە: شۆەيتساريا ەلى اقشا ماسەلەسىن تولىعىمەن شەشكەندىكتەن وتە جوعارى پروگرەسكە قول جەتكىزگەنىن بىردەن تۇسىنۋگە بولادى. ءبىر تاڭقالارلىعى، بۇل كىشكەنتاي ەل ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن- شۆەيتساريالىق فرانكتى - الەمدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتاعا اينالدىرا العانى تاڭقالارلىق. شۆەيتساريالىق فرانك 1850 جىلدان 1936 جىلعا دەيىنگى 86 جىل ىشىندە ءوز قۇنىن مۇلدەم جوعالتقان جوق. سونىمەن قاتار 1936-1992 جىلدار ارالىعىندا ەڭ تومەنگى ۆاليۋتا باعامى بار بىرىڭعاي ۆاليۋتاعا اينالۋ قابىلەتىنىڭ قۇپياسى-ول التىن ستاندارتىن تۇراقتى ۇستانىپ كەلۋىنە بايلانىتى دەپ كورەدى. سوندىقتان دا بۇكىل الەمگە «شۆەيتساريالىق التىن فرانك» رەتىندە تانىمال.

جاڭا قازاقستان بيلىگى «التىن تەڭگە» ساياساتىن قولدانا السا بىزدە دە  سولاي بولار ەدى...

تورتىنشىدە: شۆەيتساريا الەمدەگى العاشقى سالىق جۇماعى بولدى. شۆەيتساريا قۇرىلعان 1648 جىلدان باستاپ شۆەيتسارياداعى سالىقتار الەمدەگى ەڭ تومەن سالىق دەپ تانىلىپ كەلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى شۆەيتسارياداعى سالىقتاردىڭ وسۋىمەن 1960 جىلعا قاراي جالپى مەملەكەتتىك شىعىندار ءجىو - ءنىڭ 7 پايىزىنا، ال 1990 جىلى 9,7 پايىزعا دەيىن ءوستى.

1999 جىلى قابىلدانعان شۆەيتساريانىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى بويىنشا سالىق كوبەيىپ 2020 جىلعا قاراي شۆەيتساريانىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتى ءجىو-ءنىڭ 10,7% كە جەتىپ 62,8 ميلليارد شۆەيتساريالىق فرانككە تەڭەسىپ رەكوردتىق دەڭگەيىنە جەتتى. سالىقتىڭ مۇنداي ءوسۋى ورىن العانىمەن شۆەيتساريا سالىعى ءالى كۇنگە دەيىن الەمدەگى ەڭ تومەن سالىق بولىپ سانالادى.

وسىنداي تومەن سالىقتارمەن كەز-كەلگەن ەل زور قادامدارمەن دامي الادى. شۆەيتساريا كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەتتىڭ بيلىگىن شەكتەيتىن جانە ونىڭ ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن سالىق سالۋعا قاتىستى 17 باپ پەن 37 ەرەجە بار.

جاڭا قازاقستان بيلىگى دە وسىنداي كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردى ۇسىنا ءبىلۋى كەرەك.

بەسىنشىدە: شۆەيتساريا بيلىگىنىڭ قازاقستان بيلىگىنەن ايىرماشىلىعى، كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولىپ بارلىق جەردى، بارلىق تابيعي رەسۋرستاردى، بارلىق اۋىر ءوندىرىس كاسىپورىندارىن مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە الىپ ءوز حالقىن قايىرشىلىق دەڭگەيگە جەتكىزبەگەن ەدى. باسقاشا ايتقاندا، شۆەيتساريادا ەشقاشان سوتسياليستىك مەملەكەت بولعان ەمەس.

قازاقستاندا ءسوتسياليزمدى اياقتاعانىمىزعا 30 جىلدان اسىپ كەتتى.

التىنشىدا: شۆەيتساريا بيلىگى قازاقستان بيلىگى ءتارىزدى باعانى بەلگىلەپ ەركىن ەكونوميكلىق دامۋعا تۇساۋ جاساعان جوق. شۆەيتساريادا ەتتىڭ باعاسى  ەۋروپالىق ەتتىڭ ورتاشا باعاسىنان 2 ەسە قىمبات. جالپى، شۆەيتسارياداعى بارلىق تاۋارلاردىڭ باعاسى الەمدەگى ەڭ جوعارى باعالاردىڭ بىرىنە جاتادى. الايدا، كارانتين كەزەڭىندە ينفلياتسيا دەڭگەيى 3,5% دەڭگەيىندە ساقتالىپ قالدى، ءالى دە الەمدەگى ەڭ تومەنگى ينفلياتسياعا يە ەل بولىپ تابىلادى. ەگەر تاۋارلار باعاسىنىڭ ءوسۋى ينفلياتسيا بولىپ سانالسا، وندا شۆەيتساريا ينفلياتسياسى ەڭ جوعارى ەل بولىپ سانالۋى كەرەك.

جاڭا قازاقستان بيلىگىندە دە ينفلياتسيانى  جەڭە الاتىن جوبا-جوسپارى بولۋعا ءتيىس.

جەتىنشىدە: شۆەيتساريا حالقى ءمىنسىز ازاماتتىق بيلىك قۇرا الدى. شۆەيتساريا اۆتونوميا ءپرينتسيپى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن 26 شتات پەن 2222 مۋنيتسيپاليتەتكە ءبولۋ ارقىلى ءمىنسىز ازاماتتىق اكىمشىلىك قۇرا الدى. ەگەر ونىڭ 8,5 ميلليون حالقى 2222 مۋنيتسيپاليتەتكە بولىنسە، ارقايسسىن 3825 ادام قۇرايدى. ءبىزدىڭ ەلدەگى ءبىر اۋىلدا ورتاشا وسىنداي حالىق بار. شۆەيتساريا مۋنيتسيپاليتەتىندە جالپى العاندا بارلىق قۇقىق بار. جەرى وزدەرىنىڭ بىلىمىندە. بايلىعى وزىنىكى. مۇلىك وزىندە. بيىلىگى وزىندە. مەملەكەتتىڭ بارلىق شارۋاشىلىق  جۇمىستارى كانتون مەن مۋنيتسيپاليتەت جۇزەگە اسىرادى.

شۆەيتساريادا كانتوندىق دەڭگەيدە كوشەلەردى اباتتاندىرۋدان باستاپ، مەكتەپتەر مەن بالاباقشالارعا قاتىستى ماسەلەلەر، عيماراتتار سالۋ، جولدار مەن كوپىرلەردى جاڭالاۋ جانە بۇزۋ، سالىق سالۋ، جەردى پايدالانۋ جانە ت.ب. سياقتى بارلىق ماسەلەلەردى ازاماتتاردىڭ تىكەلەي جينالىستارى مەن رەفەرەندۋمدار ارقىلى شەشەدى. شۆەيتساريانىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى 123 باپ پەن 305 ەرەجە ارقىلى وداق پەن كانتونداردىڭ وكىلەتتىكتەرىن بولۋگە، ولاردىڭ مىندەتتەرىن كورسەتىپ، ءوزارا ۇيلەستىمگە جانە ءوزارا باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان.

جاڭا قازاقستاندا دا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەڭگىزۋگە بولادى.

سەگىزىنشىدە: شۆەيتساريا پارلامەنتى ەكى پالاتالى. وكىلدەر پالاتاسىندا حالىق وكىلدەرىنەن تۇراتىن 200 مۇشە، ال سەناتتا شتات وكىلدەرىنەن تۇراتىن 46 مۇشە بار. شۆەيتساريا پارلامەنتىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە ەرەكشە ارتىقشىلىقتارعا يە «مىرزالار» جوق. ولار تۇراقتى جالاقى المايدى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز جۇمىسى بار: مۇعالىم، دارىگەر، زاڭگەر، ينجەنەر، بانكير، فەرمەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر، ونەر جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى.

قازاقستاندا 2 پالاتاسى بار پارلامەنت بار، بىراق شۆەيتساريادان مۇلدەم وزگەشە.

توعىزىنشىدا: شۆەيتساريادا ءادىل جانە قۋاتتى سوت بار. شۆەيتساريانىڭ جەنەۆا سياقتى وبلىستارى قىلمىستىق ىستەردە القابيلەر سوتىن قولدانادى. ۆاۋد، نەۆچاتەل، تسيۋريح، تيچينو قاتارلى پروۆينتسيالارىندا كاسىبي سۋديالار مەن قاراپايىم ازاماتتاردان تۇراتىن تريبۋنالدار جۇمىس ىستەيدى.

جاڭا قازاقستان ءوز سوتتارىمىزدى رەفورمالاي الامىز.  سوتتى جاڭالاپ، وزگەرتە الامىز.

ونىنشىدا: شۆەيتساريانىڭ ۇكىمەتى دە شاعىن. شۆەيتساريا ۇكىمەتىندە 8 مينيستر بار. 39 مىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشى بار.

جاڭا قازاقستان ۇكىمەتىندە 21 مينيستر، 82 مىڭ  مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بار. ولاردى قىسقارتا الامىز. قىسقارتۋلار بولۋى كەرەك.

ون بىرىنشىدە: شۆەيتساريانىڭ ىلگەرىلەۋى بەيتاراپتىق ساياساتىمەن تىعىز بايلانىستى. بەيتاراپ ساياسات دەگەنىمىز كەز-كەلگەن اسكەري، ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق وداققا قوسىلماۋ، سوعىسقا قاتىسپاۋ، سوعىسۋشى تاراپتاردىڭ ەشبىرىن قولداماۋ ءپرينتسيپى. ەگەر ونداي وداقتارعا ىلەسەر بولسا، شۆەيتساريادا مىندەتتى رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىم قابىلدايدى. شۆەيتساريا 400 جىل بويى ەشبىر سوعىستاردان زارداپ شەكپەگەندىكتەن الەمدىك دامۋدىڭ باسىندا ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

قازاقستان بەيتاراپ ەل بولا الادى. نەگىزىندە قازاقستاندى  بەيتاراپ ەل دەۋگە دە بولادى.

ون ەكىنشىدە: شۆەيتساريا كونستيتۋتسياسى الەمدەگى ەڭ دەموكراتيالىق كونستيتۋتسياعا رەتىندە دامۋدا. شۆەيتساريا كونستيتۋتسياسىنىڭ  جاقسى زاڭ بولۋىنىڭ سەبەبى، 1848 جىلدان باستاپ رەفەرەندۋمدار 600 رەت وتكىزىلىپ، كونستيتۋتسيا ۋاقىت ۇتتىرماي جاڭارتىلىپ قانا قويماي 1874 جانە 1999 جىلدارى رەفەرەندۋمدار مۇلدەم جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەردى.

شۆەيتساريانىڭ 100 000 ازاماتى بىرىگىپ، 180 كۇن ىشىندە قول قوياتىن بولسا فەدەرالدى كونستيتۋتسياعا ءىشىنارا نەمەسە تولىق وزگەرىستەر ەنگىزۋگە قۇقىلى. ەگەر شۆەيتساريانىڭ 50 000 ازاماتى 100 كۇن ىشىندە بىرىگىپ، كەلىسىمگە قول قويسا، ولار كەز-كەلگەن فەدەرالدى زاڭداردى نەمەسە ەرەجەلەردى رەفەرەندۋمعا شىعارۋعا قۇقىلى.

جاڭا قازاقستاندا رەفەرەندۋم ارقىلى مۇلدەم جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداي الامىز. تىپتەن شۆەيتساريادان دا تاماشا كونستيتۋتسيالىق جوبا جاساۋعا بولادى.

ون ۇشىنشىدە: شۆەيتساريا كوپپارتيالىق جۇيەنى وتە دۇرىس پايدالانۋ ارقىلى ساياسي پارتيالاردىڭ وزبىرلىعىن تاماشا شەكتەي الدى. 1959 جىلدان باستاپ شۆەيتساريانىڭ 4 نەگىزگى پارتياسى وكىلدەر پالاتاسىنداعى ورىنداردى بولىسەدى.

جاڭا قازاقستان 30 جىل بيلەپ كەلگەن نەگىزگى ءبىر پارتيالىق جۇيەنى جويىپ، كوپ پارتيالى جۇيەگە اۋىسا الادى.

ەگەر وسى 13 وزگەرىستى جاساي الساق، قازاق ەلى شۆەيتساريالىق ۇلگىمەن ءوز بولاشاعىن جۇماق سەكىلدى ەلدە تۇرۋىنا مۇمكىندىك جاساي الادى.

سولتۇستىك كورەيا توراعاسى كيم چەن ىن بالالىق شاعىن شۆەيتساريادا وتكىزىپ، سول جەردە ءبىلىم العان كاپيتاليستىك قوعامنىڭ ءونىمى.  سويتە تۇرا ءوز ەلىن ءالى كۇنگە دەيىن سوتسياليستىك قالپىندا ۇستاپ تۇرۋى وكىنىشتى.

قازاقستان بيلىگىندە  «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى اقش-تا، باسقا دا دامىعان ەلدەردە ءبىلىم العان جاستار قامتىلىپ جاتسا دا سوتسياليستىك بيۋروكراتيالىق جۇيە ءالى قالپىندا دەۋگە بولادى. ءبىز ءوزىمىز بيلىك پەن ۇكىمەتىمىزدى رەفورمالاۋعا مۇقتاجبىز. ادامدار جۇيەنى رەفورمالاۋدى «رەۆوليۋتسيا» دەپ قابىلدايدى. ال ءبىزدىڭ  رەۆوليۋتسيامىز ساياسي جۇيەدە، ەكونوميكالىق جۇيەدە جانە قۇقىقتىق جۇيەدە جان-جاقتى وزگەرىستەردى تالاپ ەتەدى. بىزدە قاڭتار وقيعاسىنان بەرى «جاڭا قازاقستان» اتتى كىتاپ جازىلىپ كەلەدى. ەگەر ءبىز وسى ماقالادا سيپاتتالعان نەگىزگى 13 ءتۇرلى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەۆوليۋتسيا جاساي الساق، قازاق ەلى  ەش كەدەرگىسىز شۆەيتسارياعا اينالىپ  الاش ارىستارىنىڭ ارماندارىن ورىنداي الاتىن بولادى...

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz