24 قاراشادا الماتىدا وتكەن ءماجىلىس جانىنداعى قوعامدىق پالاتا وتىرىسىندا «ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە ءاءمىرجان قوساننىڭ سويلەگەن ءسوزىنىڭ نەگىزگى تەزيستەرىن Abai.kz تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

رەداكتسيا

مويىنداۋ كەرەك، بۇل زاڭ جوباسىنا قاتىستى قوعامدا پىكىر ەكىۇداي.

ءبىرى «بارلىق قۇقىقتىق نەگىزدەر كونستيتۋتسيا مەن ءتيىستى كودەكستەردە جازىلعان، سوندىقتان بۇل سالاعا قاتىستى ارنايى زاڭ قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق، تاعى بار زاڭ باق وكىلدەرىنىڭ قۇقىقتىق مۇمكىنشىلىكتەر اياسىن تارىلتا تۇسەدى» دەيتىندەر.

ەكىنشىسى «كونستيتۋتسيا مەن كودەكستەردە ءبارىن ەسكەرۋ مۇمكىن ەمەس، باق سالاسى دەربەس زاڭدى قاجەت ەتەدى» دەيتىندەر.

ەكى جاقتىڭ دا ءوز ۋاجدەرى بار.

ءبىز بولساق ۇسىنىلىپ وتىرعان زاڭ جوباسىن تىلگە تيەك ەتپەكپىز.

بۇل جوبا ەرەكشە ءبىر كەزەڭدە تالقىلانىپ جاتىر: ياعني ءسوز بوستاندىعىن مانسۇق ەتىپ، تاۋەلسىز جۋرناليستيكانى ءوزىنىڭ اتا جاۋى ساناعان ەسكى قازاقستان مەن ادىلەتتىك ۇرانىن باسشىلىققا العان جاڭا قازاقستانعا وتۋدەگى ءولىارا، ترانزيتتىك شاق تۇسىندا. سوندىقتان دا زاڭ جوباسىنان ءبىر-بىرىنە كەرەعار ەكى كەزەڭنىڭ قاراما-قايشىلىعىنىڭ ءيىسى سەزىلەدى.

ءسوز جوق، كەز كەلگەن مەملەكەت پەن ۇلت بولمىسىنىڭ بارلىق دەرلىك سالالارى اقپارات سالاسىنا تىكەلەي تاۋەلدى: قانداي اقپارات تۇتىناسىڭ، سونداي قوعام قالىپتاسادى. قازىرگى اسا قيىن گەوساياسي احۋال مەن ىشكى-سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەردى ەسكەرسەك، زاڭ جوباسىنداعى شەتەل باق-قا قاتىستى بەلگىلى ءبىر تالاپتار مەن تىيىمداردى دا قولداۋ كەرەك دەپ سانايمىن. گيبريدتىك سوعىستاردىڭ اسەرىن الەم دە، ءبىز دە سەزىپ جاتىرمىز.

بىراق تا شاش الامىن دەپ باس الۋعا بولمايدى.

ونى ايتىپ وتىرعان ءبىر سەبەبىم بار: بۇگىندە قوعامدا اسا قاۋىپتى اقپاراتتىق، كەرەك دەسەڭىز، قوعامدىق-ساياسي پرەتسەدەنت پايدا بولدى.

ءبىر جاعىنان – ءبارىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاعىسى كەلەتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تىيىمدار مەن تالاپتاردى كۇشەيتىپ، بيلىككە سىن مەن بالاما پىكىر ايتاتىن باق پەن جەكە جۋرناليستەردى جاراتپاۋ، ولاردى ءوز دۇشپانى ساناۋ تەندەنتسياسى ءالى دە بوي كورەستىپ قويادى ء(ادىلىن ايتسام، الدىن-الا دايىندالعان وسى تۇجىرىمىمنان ءسوز سويلەي باستاعان كەزدە باس تارتقانداي بولدىم، ويتكەنى وسىناۋ زاڭ جوباسىن الماتىعا ارنايى كەلىپ، تاۋەلسىز جۋرناليستەردىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلاعان پروفيلدى مينيسترلىك پەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ بۇل وركەنيەتتى ءارى پليۋراليزم تالاپتارىنا ساي قادامىن مويىنداۋ كەرەك شىعار).

ەكىنشى جاعىنان 30 جىل ءبىر ادامنىڭ جەكە باسىنا باعىنۋدان ازەر قۇتىلعان ازاماتتىق قوعام مەن تاۋەلسىز جۋرناليستيكانىڭ ەرەكشە بەلسەندىلىگى، ءسوز بوستاندىعىنىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا قاراي ۇمتىلىسى. ينتەرنەت، الەۋمەتتىك جەلىلەر، مەسسەندجەرلەر ول بەلسەندىلىكتىڭ كۇرت ارتۋىنا مىقتى تەحنولوگيالىق جانە كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىر.

وسى ورايدا زاڭنىڭ رەتتەۋ، تىيىم سالۋ مەن شەكتەۋ فۋنكتسيالارىن زامان تالاپتارىنا ساي قايتا قاراي كەرەك سياقتى: ماسەلەن، ەرتەڭگى كۇنى جاساندى ينتەللەكت اقپارات تاراتا باستاسا شە؟!

ءسوز جوق، ابسوليۋتتىك ءسوز بوستاندىعى بولۋى مۇمكىن ەمەس. جەكە ادامنىڭ، مەملەكەتتىڭ، تۇتاس ۇلتتىڭ ءوز مۇددەلەرى بار.

مەنىڭشە، تىيىمدار تەك قانا كونستيتۋتسيادا جازىلعان تالاپتارمەن شەكتەلۋى ءتيىس. ولار 20-باپتا جازىلعان.

بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى بولىپ، زاڭ جوباسىنا ەنگىزىلگەن تەرروريزم مەن بالالار بۋللينگىنە قاتىستى باپتاردى قولداۋعا بولادى. الايدا ەرتەڭگى كۇنى تاعى دا ءبىر (ماسەلەن، جاساندى ينتەللەكتىگە نەمەسە باسقا نوۋ-حاۋعا قاتىستى) پروبلەمالار تۋىپ، ولاردى دا زاڭعا ەنگىزىپ جاتپاۋ ءۇشىن بار ماسەلەنى كونستيتۋتسيا تالاپتارىمەن عانا شەكتەگەن لازىم بولار.

سول سەبەپتى زاڭنىڭ ءوزىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءسوز بوستانىعى تۋرالى» زاڭ دەپ اتاعان ساياسي، مورالدىق-پسيحولوگيالىق جاعىنان دۇرىس بولار ەدى.

ەندى ناقتى باپتارعا توقتالايىق.

5-باپ، ءتىل.

4. مەملەكەتتىك تىلىندەگى تەلە-, راديوباعدارلامالاردىڭ اپتا سايىنعى كولەمى ۋاقىتى جاعىنان باسقا تىلدەردەگى تەلە-, راديوباعدارلامالاردىڭ جيىنتىق كولەمiنەن كەم بولماۋعا تيiس.

بۇل ءسوز «باسقا تىلدەردىڭ دە جيىنتىق كولەمى از بولمايدى» دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ سول باسقا تىلدەرىڭىز بارشاعا بەلگىلى ءبىر ءتىل ەمەس پە؟

6-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قۇزىرەتى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى:

1)تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ سالاسىنداعى ۇلتتىق وپەراتوردى ايقىندايدى;

2)قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە جۋرناليستەردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ ساقتالۋى تۋرالى ۇلتتىق باياندامانى ەنگىزەدى.

ەكى مىندەت قانا ما؟

كەيدە اقپارات سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋدە ۆەدومستۆوارالىق كەلىسپەۋشىلىكتەر بولماي ما؟ ۇكىمەت سونى ۇيلەستىرۋ كەرەك ەمەس پە؟

ونىڭ ەسەسىنە، مەنىڭشە، پارلامەنتتىڭ باق سالاسىنا قاتىستى تەك زاڭنامالىق فۋنكتسياسى عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى مىندەتتەرىن ءوز موينىنا الۋ كەرەك سياقتى.

ماسەلەن، مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ جۇزەگە اسۋىنا قاتىستى. سول ماسەلەگە قاتىستى قوعام مەن باق تاراپىنان ءبىراز سىن ايتىلىپ ءجۇر...

قاعاز گازەت-جۋرنالدارىن باسىپ شىعاراتىن باسپالاردى قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتۋ كەرەك! ماسەلەن، رەسەيدە وسىنداي زاڭ قابىلدانعان.

سونىمەن بىرگە، پارلامەنت ءوزى مۇرىندىق بولىپ، قازاقستان دەموكراتيالىق كۇشتەرى تالايدان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان «قوعامدىق تەلەۆيزيانى» قۇرىپ، ونىڭ ەفيرىندە قاتىپ-سەمىپ قالعان مەملەكەتتىك تەلەارنالار ەفيرىنە شىعا الماي جۇرگەن وتكىر دە وزەكتى تاقىرىپتار مەن ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنە جول اشۋعا بولار ەدى.

7-باپ. ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ قۇزىرەتى

كوپتەگەن فۋنكتسيالار ورىندى اتالعان.

بىراق، «وسى ورگان باق جانە جۋرناليستەردىڭ اقپاراتتى تاراتۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قورعاۋدى ءوز مىندەتىنە الادى» دەپ جازىلسا، مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى احۋال، ءسوزسىز، دۇرىستالار ەدى.

رەتى كەلگەسىن، ۋاكىلەتتى ورگانعا قاتىستى دا پىكىر ايتايىن. ءوز باسىم مەملەكەت قارجىلاندىراتىن بارشا باق-تى ءبىر ورتالىقتا شوعىرلاندىرۋدى – ۇلكەن ساياسي ءارى يدەولوگيالىق قاتەلىك دەپ سانايمىن!

ەكونوميكالىق دەربەستىك پەن شىعارماشىلىق ەركىندىك بولماي، رەداكتسيالار اراسىندا ىزدەنىستىك باسەكەلەستىك پەن وقىرمان اۋديتورياسى ءۇشىن كۇرەس بولماي، ونداي باق-تى قالىڭ وقىرمان ىزدەمەيدى.

بۇل جايت جىل سايىن ميللياردتاعان قارجى بولىنەتىن مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىنە ءوز اسەرىن تيگىزەدى.

مەملەكەتتىك، كۆازيمەملەكەتتىك سالالارعا قاتىستى باق جۇيەسىندەگى جۋرناليستەردىڭ جالاقىسىن رەتتەۋ ماسەلەسى دە ءوز شەشىمىن تابۋى ءتيىس.

ماسەلەن، جازۋشىلار وداعىنا قاتىستى عاسىرعا جۋىق تاريحى بار «قازاق ادەبيەتى»، «جۇلدىز» جانە «پروستور» جۋرنالارىنىڭ جۋرناليستەرىنىڭ ايلىق جالاقىسى ءتىپتى ماردىمسىز! پرەزيدەنت توقاەۆ ايتقان ادەبي كىتاپتار شىعارۋعا بيۋدجەتتەن قارجى بولىنسە، سول ادەبيەتتى عاسىر بويىنا ناسيحاتتاپ، تالعامى بيىك وقىرماندى تاربيەلەپ كەلە جاتقان اينالدىرعان ءۇش ارنايى باسىلىم نەگە جەتىم قىزدىڭ كۇنىن كەشۋى كەرەك؟!

13-باپ. ماسس-مەديانى تاراتۋ

بۇل سالادا، اسىرەسە، قاعاز گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالۋى جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار ماسەلە بولىپ وتىر. مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، كەزىندە وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردىڭ تارالۋىن شەكتەۋ ءۇشىن بۇرىننان قالىپتاسقان گازەت-جۋرنالداردى تاراتۋ جۇيەسى ادەيى جويىلدى. قازىر ءبىز سول سولاقاي ساياساتتىڭ زاردابىن شەگىپ وتىرمىز.

15-باپ. بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ مەنشىك يەسى

كوپ جاعدايدا مەنشىك يەسى فورمالدى تۇردە كورسەتىلەدى. وقىرمان قاي كلان قاي كلانمەن سوعىسىپ جاتقانىن بىلمەيدى دە، كوپ جاعدايدا توپارالىق كۇرەس نە ءبىر ادامنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ الىپ، قارالاۋ ناۋقانىنىنڭ ارتىندا كىم، نە تۇرعانىن بىلمەي قالادى دا، تۇرپايى توپارالىق نە تۇلعاارالىق تارتىستى دەموكراتيانىڭ جارقىن بەلگىسى دەپ قابىلدايدى.

الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ورنى بولەك، ونىڭ قوعامداعى كەسەلدەردى اشىق كورسەتۋى، ءسوزسىز، قاجەتتى ميسسيا. بىراق سول اقپاراتتىق اعىندا كوبىك رەتىندەگى حايپ پەن حەيتتەردى، فەيكتەردى نە ىستەيمىز؟ اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا دەمەكشى، ءبىراز اعايىن كوپە-كورىنەۋ وتىرىككە سەنىپ جاتادى. وسى سەنىمشىلدىكتى شەكارامىز بەن ىشكى تۇراقتىلىعىمىزعا كوز الارتقان سىرتقى كۇشتەر پايدالانىپ كەتسە شە؟

29-باپ. ءباسپاسوز كارتاسى

وسىنداۋ كارتا كەرەك پە ءوزى؟ ءسوز جوق، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اككرەديتتەۋ كەرەك بولار، اسىرەسە، ول شەتەل باسىلىمدارىنا قاتىستى. بىراق ول ءىستى سونشالىقتى شارتتار مەن تالاپتارمەن شەكتەۋ دۇرىس ەمەس؟ ارنايى ديپلومسىز دا جۋرناليستيكا جۇلدىزى بوپ جۇرگەندەر جەتەدى.

ءيا، كونستيتۋتسيادا: «اركiمنiڭ جەكە ومiرiنە قول سۇعىلماۋىنا، ءوزiنiڭ جانە وتباسىنىڭ قۇپياسى بولۋىنا، ار-نامىسى مەن ابىرويلى اتىنىڭ قورعالۋىنا قۇقىعى بار»، - دەپ جازىلعان. بىراق، مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارعان كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ قوعام الدىندا مەيلىنشە اشىق بولۋى ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك! ويتكەنى ول سالىق تولەۋشىلەردىڭ، ياعني حالىقتىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ وتىر. مۇنداي اشىقتىق جانە كەز كەلگەن، سونىڭ ىشىندە جەكە ومىردەگى، ءاربىر قادامىڭا جۋرناليستەر الدىندا جاۋاپ بەرەتىندەي جاعداي ۇناماسا، مەملەكەتتىك قىزمەتتەن كەتسىن، باسقا شارۋامەن اينالىسسىن!

38-باپ. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋ جونىندەگى ۋاكىلەتتى ادام (بولىمشە).

جاسىراتىن نەسى بار، كوپ جاعدايدا مۇنداي قىزمەت يەسى جالپىمەملەكەتتىك مۇددەدەن گورى جەكە ادامنىڭ ء(پروفيلدى مينيستر نەمەسە اكىمنىڭ) سويىلىن سوعىپ، سونىڭ اقپاراتتىق ادۆوكاتىنا اينالىپ كەتەدى دە، قوعام مەن ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن تۇسىنۋشىلىك جايىمەن قالادى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: قازىرگى ەسكى قازاقستاننان جاڭا قازاقستانعا كوشۋ كەزەڭىندە قوعام مەن بيلىكتىڭ بىرەگەي ءبىر مۇمكىندىگى بار. ول - وبەكتيۆتى، شىنشىل ءارى مەملەكەتشىل، ۇلتشىل باعىتتاعى اقپارات پەن قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋدا بۇل ەكى تاراپ ءبىر-بىرىمەن ستراتەگيالىق ارىپتەس بولا الار ەدى. پرەزيدەنت قوعامدى تازارتامىن دەسە، قوعام سانيتارلارى – جۋرناليستەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنۋى ءتيىس.

تالقىلانىپ جاتقان زاڭ سول مۇمكىندىكتى باياندى ەتسە، ءبارىمىزدىڭ جەڭگەنىمىز!

ءامىرجان قوسان

Abai.kz