بۇگىنگى ءومىر عانا ەمەس، ءتىپتى كەلەشەك ءومىر  دە وتكەن ءومىردىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى. ولار بىرىمەن ءبىرى تىعىز بايلانىستا. وتكەن ءومىر بۇگىنگى ءومىردى جاساپ، كەلەشەكتى قۇرايدى. تابيعاتتا كەزدەيسوقتىق دەگەن بولمايدى. بۇكىل الەم ءومىرى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىققا تاۋەلدى.

سوندىقتان ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى رۋحاني-الەۋمەتتىك جاعدايىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ كەلەشەگىن بولجاۋ ءۇشىن اۋەلى وتكەن ءومىرىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك. اباي مۇراسى اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، وتكەن ءومىرىمىزدى عانا ەمەس، بۇگىنگى مەن بولاشاعىمىزدى دا بولجاي الامىز. سەبەبى، ول ەلىمىزدىڭ تاريحىن مۇلدە باسقا قىرىنان كورسەتىپ، جاڭا كوزقاراسپەن كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، حالقىمىز بۇكىل الەمدىك دەڭگەيدەگى تاجىريبەدەن ءوتتى. مۇنى ءبىرى بىلسە، ءبىرى – بىلمەيدى. جەتپىس ءتورت جىلعا سوزىلعان اتەيستىك تىرشىلىگىمىز  بۇرىن تاريحتا بولىپ كورمەگەن قۇبىلىس بولىپ، بۇكىل ادامزاتقا بەرىلگەن تاجىريبە، ءارى ۇلكەن ساباق بولدى. بۇل تاجىريبەنىڭ نەگىزگى عيبراتى – رۋحاني بولمىسىن ەسكەرمەگەن مەملەكەت ەشقاشان دا ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى.  وركەنيەتتىڭ جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن قاناعاتتاندىراتىن رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن بىردەي ەسكەرىپ، ەكەۋىن ۇيلەسىمدە، تەڭ ۇستاۋ كەرەك ەدى. بىراق مۇنداي ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلىپ، ءبىر كەزدەرى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى (كسرو) دەپ اتالىپ، جەر ءجۇزىن دۇرلىكتىرگەن الىپ مەملەكەت جەتپىس جىلدان از-اق اسقان ءومىر ءسۇرىپ، تاراپ كەتتى. وسىلاي ول وزىنە تەڭ يمپەريالاردىڭ اراسىنداعى ەڭ از ءومىر سۇرگەن ەل بولدى.

نە سەبەپتەن كسرو-نىڭ ءومىرى وسىنشا قىسقا بولدى؟

بۇل سۇراقتىڭ سىرىن زاتتىق ءىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ونىڭ سىرى زاتتىق بولمىستان تەرەڭىرەك جاتىر. سوندىقتان، بۇل ماسەلە جونىندەگى بۇگىنگى عالىمداردىڭ كوزقاراستارى ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلمەيتىن، ءتىپتى كەيدە قاراما-قارسى بولىپ ءجۇر. مىسالى، كسرو-نىڭ قۇلاۋىنىڭ باستى سەبەپتەرى – ەكونوميكالىق دامۋدا ارتتا قالۋشىلىق; سوعىستان كەيىنگى جىلدارى كسرو اقش-پەن اسكەري باسەكەگە ءتۇسىپ جانە كاپيتاليستىك ەلدەرمەن اسكەري-ستراتەگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن قورعانىس ىسىنە اسا كوپ قارجى شىعاردى; «حالىقتار دوستىعىنىڭ سالتاناتى» ورناعان كوپۇلتتى فەدەراتسيا ورنىنا كەڭەس وداعى بىرتىندەپ əكىمشىلدىك-əمىرشىلدىك باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاسقان، توتاليتارلىق سيپاتى بار كوممۋنيستىك يمپەرياعا اينالدى; كسرو قۇرىلعان كەزدە فەدەراتسيادا تەرەزەسى تەڭ بولادى دەگەن وداقتاس رەسپۋبليكالار بارلىق جاعىنان مəسكەۋگە باعىنىپ، ونسىز ءبىر مəسەلەنى شەشە المايتىن «قۋىرشاق» قۇرىلىمدار بولىپ قالا بەردى; نەمەسە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس بولدى، ءتارىزدى ويلار. بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى قۇبىلىستىڭ ىشكى سىرىن اشپايتىن، تەك قانا سىرتقى كورىنىسىن عانا سيپاتتايتىن زاتتىق كوزقاراستان شىققان. بۇلار قۇبىلىستىڭ نەگىزگى ىشكى سەبەبىن اشپاي، سىرتقى سالدارىن عانا كورسەتەدى.

تازا زاتتىق عىلىم بولمىس سىرلارىن بىرجاقتى عانا كورىپ، تەرەڭىنە بويلاي المايدى. مىسالى، تاريح عىلىمى كوبىنە قۇبىلىستىڭ قالاي، قاشان بولعانىنا كوڭىل بولەدى، بىراق ونىڭ سەبەبى مەن كەلەشەكتە بولاتىن سالدارىن تالداپ اشپايدى. بۇل فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ مىندەتى. فيلوسوفيا ءاربىر قۇبىلىستىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ، كەلەشەكتەگى ونىڭ بەرەتىن سالدارىن اشىپ بەرە الادى. بىراق، اباي سوزىمەن ايتقاندا «ەكى ءتۇرلى نارسە عوي سىر مەن سىمبات». قۇبىلىستىڭ سىرتقى سىمباتىنان باسقا ىشكى سىرى بار. ول سىر رۋحاني بولمىسپەن بايلانىستى، سوندىقتان ولاردىڭ «تەرەڭىنە بويلاماي» تۇسىنە المايمىز. بۇل تەرەڭ سىردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قۇبىلىستىڭ تۇپكى نەگىزىن زەرتتەيتىن تەولوگيا كەرەك. تەولوگيا عانا قانداي قۇبىلىس بولسا دا ونىڭ تەرەڭ سىرىن اشىپ، بۇكىل بولمىسپەن بايلانىستىرا الادى. قانداي قۇبىلىس بولسا دا، ونىڭ تۇپكى ءمانى رۋحاني بولمىستا جاتىر. سوندىقتان، زاتتىق عىلىمدى زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ تۇجىرىمدارى بىرجاقتى، قۇبىلىستىڭ نەگىزگى سەبەبىن ەمەس، تەك قانا سىرتقى كورىنىسىن، ياعني سالدارىن عانا كورسەتەتىن تاياز تۇجىرىمدار. ەلىمىزدىڭ تاريحىن تەرەڭىنەن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مۇنداي تۇجىرىمدار جەتكىلىكسىز.

تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، سوعان سايكەس ساباق الۋ ءۇشىن ونى ەندى زاتتىق كوزقاراس قانا ەمەس، رۋحاني بولمىسىن دا قامتيتىن، جاڭا تۇرعىدان، تولىق ءبىلىم ارقىلى قاراستىرۋ كەرەك. بۇل – اباي ءىلىمى.

اباي ءىلىمى اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، كەڭەس وداعىنىڭ ءساتسىز بولۋىنىڭ ەكى سەبەبى بولعانىن كورەمىز،

ءبىرىنشىسى – اتەيزم. اتەيزم وركەنيەتتىڭ جالپى زاڭدىلىعىن تولىق ەسكەرمەيدى. وركەنيەت قوعامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني جەتىستىكتەرىنىڭ جيىنتىعى بولعاندىقتان، اتەيستىك داۋىردە بۇل جەتىستىكتەر ۇيلەسىمدى بولمادى. اتاپ ايتقاندا، ماتەريالدىق جەتىستىكە اسا كوڭىل ءبولىنىپ، رۋحاني جەتىستىك ەكىنشى ورىندا بولدى. رۋحاني بولمىس مۇلدە جوققا شىعارىلىپ، جەتىلۋ زاتتىق دەڭگەيدە عانا ءتۇسىندىرىلىپ، ادام بولمىسىنىڭ سىرتقى كورىنىسىنە عانا كوڭىل ءبولىندى. قوعامدا اتەيستىك يدەولوگيا بولعاندىقتان، بۇل زاڭدى قۇبىلىس ەدى. رۋحاني جەتىلۋ بولماي، جان كۇيزەلىسكە ءتۇستى. ناتيجەسىندە ادامنىڭ جان قۇمارىن ءتان قۇمارى جەڭىپ، ەركىندىكتى قاتاڭ ءتارتىپ تۇنشىقتىردى، قوعام توتاليتاريزمگە اينالدى.

ەكىنشىسى – كوممۋنيزم ۋتوپيالىق يدەيا بولدى. كوممۋنيزم يدەياسى اباي كورسەتكەن ادامنىڭ ءتان قۇمارىن ەسكەرمەي، تەك قانا جان قۇمارىن قاناعات ەتۋدى العا قويدى. ءفاني الەمدە بۇل مۇمكىن ەمەس. ناتيجەسىندە ەلىمىز  قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، كوممۋنيزم يدەياسى ىسكە اسپاي قالدى. اۋەلدە ۋتوپيالىق يدەيامەن قاناتتانىپ، جاقسى جەتىلگەنىمەن، ۋاقىتى كەلگەندە ەكى قاناتى السىرەگەن قۇستاي، قايتا قۇلدىراپ، ءومىرى قىسقا بولدى. اقىرى بۇل جۇيە قۇلادى. سەبەبى، جۇيەنى قۇرايتىن ادام بالاسى جەتىلمەي، قوعام قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى.

اباي ءىلىمى اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، وسىنىڭ بارلىعىن انىق كورىپ، تۇسىنۋگە بولادى. ول ون جەتىنشى سوزىندە ادام بولمىسى مەن دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ سىرلارىن بەرەدى.

قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىسىپ، تالاسىپ كەلىپ، عىلىمعا جۇگىنىپتى. قايرات ايتىپتى: «ەي، عىلىم، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، دۇنيەدە ەشنارسە مەنسىز كامەلەتكە جەتپەيتۇعىنىن; اۋەلى، ءوزىڭدى بىلۋگە ەرىنبەي-جالىقپاي ۇيرەنۋ كەرەك، ول — مەنىڭ ءىسىم. قۇدايعا لايىقتى عيبادات قىلىپ، ەرىنبەي-جالىقپاي ورنىنا كەلتىرمەك تە — مەنىڭ ءىسىم. دۇنيەگە لايىقتى ونەر، مال تاۋىپ، ابۇيىر مانساپتى ەڭبەكسىز تابۋعا بولمايدى. ورىنسىز، بولىمسىز نارسەگە ءۇيىر قىلماي، بويدى تازا ساقتايتۇعىن، كۇناكارلىكتەن، كورسەقىزار جەڭىلدىكتەن، ءنافسى شايتاننىڭ ازعىرۋىنان قۇتقاراتۇعىن، اداسقان جولعا بارا جاتقان بويدى قايتا جيعىزىپ الاتۇعىن مەن ەمەس پە؟ وسى ەكەۋى ماعان قالاي تالاسادى؟» — دەپتى.

قايرات، اقىل، جۇرەك نەگە عىلىمعا جۇگىنۋى كەرەك؟ سەبەبى – عىلىم اللا تاعالا كورىنىسى، ياعني عىلىم سانادان شىعادى. عىلىمنىڭ نەگىزى سانادا جاتىر. بۇكىل الەمدى باسقاراتىن – سانا. ابايدىڭ عىلىم دەگەن ءسوزى قازىرگى قالىپتاسقان زاتتىق عىلىمدى عانا ەمەس، رۋحاني ءبىلىمدى دە قامتيتىن تولىق ءبىلىمدى بىلدىرەدى. بىزگە ەنگەن «عىلىم» اراب ءسوزى. يسلام ءدىنى ارقىلى كىرگەن اراب سوزدەرى اللا تاعالانىڭ حيكمەتتەرىن بىلدىرەتىن بولعاندىقتان، ولاردىڭ بارلىعى دا رۋحاني دەڭگەيدە. سوندىقتان ابايدىڭ بۇل اراداعى «عىلىم» دەگەن ءسوزى زاتتىق ءبىلىم ەمەس، جاننان شىعاتىن رۋحاني ءبىلىمدى بىلدىرەدى. رۋحاني ءبىلىم – جان قاسيەتى بولىپ تابىلاتىن سانانىڭ ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان، ابايدىڭ «عىلىمعا جۇگىنىپتى» دەگەن ءسوزى «ساناعا جۇگىنىپتى» دەگەن ۇعىممەن بىردەي تۇسىنىك بەرەدى. شىن مانىندە ادام ءومىرىن ونىڭ ساناسى باسقارادى. نە بۇرىس، نە دۇرىس ەكەنىن سانا انىقتايدى. سانانىڭ جەتىلۋىنە بايلانىستى سانانىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرى – ادام ءومىرىنىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرى.

قايرات، اقىل، جۇرەك – بۇل ۇشەۋى دە زاتتىق الەممەن بايلانىساتىن جاننىڭ قۇرالدارى. قايرات – پسيحولوگيالىق قۋات، اقىل – ادامنىڭ نازىك زاتتىق بولمىسى، ال جۇرەكتە جان ورنالاسقان، سوندىقتان ونى جاننىڭ ءوزى باسقارادى. جان وسىلاردىڭ كومەگىمەن بۇل ءومىردىڭ ىستىق-سۋىق، قۋانىش-قايعى ءتارىزدى ەكىۇدايىلىق قارسىلىقتارىن كورىپ، ارەكەت ەتەدى.

قايرات – ادامنىڭ ءومىر شىرعالاڭدارىن شەشۋ قابىلەتى، ادام ءومىرىنىڭ قۋاتى. قايراتتىڭ «دۇنيەدە ەشنارسە مەنسىز كامەلەتكە جەتپەيدى» دەگەن ءسوزى وسىنى بىلدىرەدى. ءارى قاراي ول قايراتتىڭ نە ەكەنىن تولىق ءتۇسىندىرىپ، ادامنىڭ رۋحاني جولداعى جەتىستىگى دە، دۇنيەلىك ءىسى دە قايراتقا بايلانىستى ەكەنىنە دالەلدەر كەلتىرىپ وتىر. جۇرەكتىڭ تازالىعىنا بايلانىستى قايرات جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا بىردەي قولدانىلادى.

ءارى قاراي اقىلدىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى.

اقىل ايتىپتى: «نە دۇنيەگە، نە احيرەتكە نە پايدالى بولسا، نە زالالدى بولسا، بىلەتۇعىن — مەن، سەنىڭ ءسوزىڭدى ۇعاتۇعىن — مەن، مەنسىز پايدانى ىزدەي المايدى ەكەن، زالالدان قاشا المايدى ەكەن، عىلىمدى ۇعىپ ۇيرەنە المايدى ەكەن، وسى ەكەۋى ماعان قالاي تالاسادى؟ مەنسىز وزدەرى نەگە جارايدى؟» — دەپتى.

اقىل ءومىردىڭ پايدا-زياندىعىن انىقتايدى. ول ءۇشىن سەزىمدەردەن تۇسكەن اقپاراتتاردى رەتتەپ، ولاردى تالداپ، جۇيەلەيدى. ونىڭ «نە دۇنيەگە، نە احيرەتكە نە پايدالى بولسا، نە زالالدى بولسا، بىلەتۇعىن — مەن» دەگەن ءسوزى وسىنى ءبىلدىرىپ تۇر. شاكارىم «اقىلدىڭ باسى مىيدا، اياعى جۇرەكتە» دەپ اقىل مىيدى جانە جۇرەكتى بىردەي قولداناتىنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان اقىل زاتتىق الەمنىڭ ماسەلەسىن مىيمەن، ال رۋحاني ماسەلەنى جۇرەكپەن شەشەدى. ول ەكى دۇنيەگە دە كەرەك. كەي ادام مىيىمەن، كەي ادام جۇرەگىمەن ءومىر سۇرەدى. ەكەۋىنىڭ ءومىر قۇندىلىقتارى، وي-ءورىس، ءتىپتى مىنەز قۇلىقتارى دا مۇلدە باسقاشا بولادى. سوندىقتان ولار  كەيدە ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەي جاتادى. ال ەكەۋىن بىرىكتىرەتىن – اقىل.

ونان سوڭ جۇرەكتىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى.

ونان سوڭ جۇرەك ايتىپتى: «مەن — ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قان مەنەن تارايدى، جان مەندە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرلىك جوق. جۇمساق توسەكتە، جىلى ۇيدە تاماعى توق جاتقان كىسىگە توسەكسىز كەدەيدىڭ، توڭىپ جۇرگەن كيىمسىزدىڭ، تاماقسىز اشتىڭ كۇي-ءجايى قانداي بولىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاتىپ، جانىن اشىتىپ، ۇيقىسىن اشىلتىپ، توسەگىندە دوڭبەكشىتەتۇعىن — مەن. ۇلكەننەن ۇيات ساقتاپ، كىشىگە راقىم قىلدىراتۇعىن — مەن، بىراق مەنى تازا ساقتاي المايدى، اقىرىندا قور بولادى. مەن تازا بولسام، ادام بالاسىن الالامايمىن: جاقسىلىققا ەلجىرەپ ەريتۇعىن — مەن، جامانشىلىقتان جيرەنىپ تۋلاپ كەتەتۇعىن — مەن، ادىلەت، نىساپ، ۇيات، راقىم، مەيىربانشىلىق دەيتۇعىن نارسەلەردىڭ ءبارى مەنەن شىعادى، مەنسىز وسىلاردىڭ كورگەن كۇنى نە؟ وسى ەكەۋى ماعان قالاي تالاسادى؟» — دەپتى.

جۇرەك دەنەنىڭ ءبىر مۇشەسى. بىراق ونىڭ ادام ومىرىندە ماڭىزى وتە زور. جان جۇرەكتە ورنالاسقان. سوندىقتان، جۇرەك ادامنىڭ دەنەسىن عانا ەمەس، ونىڭ رۋحاني بولمىسىن دا باسقارادى. «مەن — ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قان مەنەن تارايدى، جان مەندە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرلىك جوق» دەيدى جۇرەكتىڭ ءوزى.

سونىمەن، ادام ومىرىندە – قايرات، اقىل، جۇرەك – بۇل ۇشەۋىنىڭ ماڭىزى زور ەكەن. اقىل جامان-جاقسىنى ايىرادى، قايرات جاننىڭ نيەتىن ىسكە اسىرادى، ال جۇرەك ادامعا رۋحاني بولمىس پەن زاتتىق بولمىستى ايىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇشەۋىن دە جان باسقارادى. جان تازالىعىنا بايلانىستى ادام ءومىرى، ياعني بۇكىل قوعام ءومىرى وسىلاردىڭ ۇيلەسىمدى ارەكەتىنە قاراي جەتىلۋ جولىندا، نە بولماسا، قۇلدىراۋ جولىندا بولادى. ونىڭ سەبەبىن ءارى قاراي اباي بىلاي دەپ كورسەتەدى:

سوندا عىلىم بۇل ۇشەۋىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، ايتىپتى:

– ەي، قايرات، سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارى دە راس. ول ايتقاندارىڭنان باسقا دا كوپ ونەرلەرىڭنىڭ بارى راس، سەنسىز ەشنارسەنىڭ بولمايتۇعىنى  دا راس،  بىراق قارۋىڭا قاراي قاتتىلىعىڭ دا مول،  پايداڭ دا مول، بىراق زالالىڭ دا مول،  كەيدە  جاقسىلىقتى  بەرىك ۇستاپ،  كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ  كەتەسىڭ، سونىڭ جامان، — دەپتى.

– ەي، اقىل! سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دە راس. سەنسىز ەشنارسە   تابىلمايتۇعىنى   دا   راس.   جاراتقان   تءاڭىرىنى   دە   سەن   تانىتاسىڭ، جارالعان ەكى دۇنيەنىڭ جايىن دا سەن بىلەسىڭ. بىراق سونىمەن تۇرمايسىڭ، امال دا، ايلا دا — ءبارى سەنەن شىعادى. جاقسىنىڭ، جاماننىڭ
ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى، سەنگەنى — سەن; ەكەۋىنىڭ ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ ءجۇرسىڭ، سونىڭ جامان، — دەپتى.

– سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق — مەنىڭ ءىسىم، — دەپتى.  بىراق سوندا بيلەۋشى، ءامىرشى جۇرەك بولسا جارايدى. اقىل، سەنىڭ قىرىڭ كوپ، جۇرەك سەنىڭ ول كوپ قىرىڭا جۇرمەيدى. جاقسىلىق ايتقانىڭا جانى-ءدىنى قۇمار بولادى. كونبەك تۇگىل قۋانادى. جامانشىلىق ايتقانىڭا ەرمەيدى. ەرمەك تۇگىل جيرەنىپ، ۇيدەن  قۋىپ  شىعارادى.

– قايرات، سەنىڭ قارۋىڭ كوپ، كۇشىڭ مول، سەنىڭ دە ەركىڭە جىبەرمەيدى. ورىندى ىسكە كۇشىڭدى اياتپايدى. ورىنسىز جەرگە قولىڭدى بوساتپايدى. وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن دە جۇرەككە بيلەت، — دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى عىلىم ەكەن. وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام — سول. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ  كىتاپتىڭ ايتقانى وسى، — دەپتى.

وسىلاي عىلىم، ياعني سانا بارلىعىنا تورەلىك ايتىپ وتىر. سەبەبى – ول بارلىعىن بىلەدى. اباي رۋحاني جەتىلۋدىڭ ەكى شارتىن كورسەتىپ وتىر. ءبىرىنشىسى – «سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق — مەنىڭ ءىسىم» دەگەن عىلىم ءسوزى. ياعني، قايرات، اقىل، جۇرەك -- بۇل ۇشەۋىن سانا ۇيلەستىرىپ، باسقارىپ وتىرۋى كەرەك. ەكىنشىسى – «بىراق سوندا بيلەۋشى، ءامىرشى جۇرەك بولسا جارايدى». ياعني، قايرات پەن اقىلدى جۇرەك باسقارۋى كەرەك، سەبەبى جان جۇرەكتە ورنالاسقان. بۇلار ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ شارتتارى. ەگەر وسى شارتتار دۇرىس ورىندالاتىن بولسا، ادام رۋحاني جەتىلۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كوتەرىلە الادى. بۇل جولدى اباي «جارىم ادام»، «ادام» جانە «تولىق ادام» دەپ بولەتىنىن بىلەمىز. «تولىق ادامدى» اباي «وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام — سول» دەپ انىق كورسەتىپ وتىر. اباي ولاردى وتىز سەگىزىنشى سوزىندە كامىل مۇسىلمان، حاكىم، اۋليە جانە  پايعامبار دەپ بولەدى.

عىلىمنىڭ «سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق — مەنىڭ ءىسىم» دەگەن سوزىنەن ادام ءومىرىن ونىڭ ساناسى باسقارۋى كەرەك ەكەنىن كورەمىز. سانا جاننان شىعاتىن بولعاندىقتان، ول جاننىڭ ءبىر قاسيەتى. بۇكىل بولمىس ءومىرىن جان، ياعني سانا باسقارادى.  ادامدى ساناسى باسقاراتىن بولسا، ونىڭ ءومىرى بولمىسپەن ۇيلەسىمدى بولادى. زاتتىق ومىردەن باستاپ، رۋحاني بولمىسقا دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن سانانىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرى بولادى. بۇل دەڭگەيلەردى «شاكارىم شىڭى» اتتى ەڭبەكتە تولىق كورسەتكەنبىز /16/.

ساناسى جوعارى بولسا، ادام ءومىرى دە جوعارى دەڭگەيدە. بىراق اتەيستىك ومىردە سانانىڭ جوعارى بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، سەبەبى رۋحاني اشىعۋدان جان كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، جۇرەك كوزى جابىلىپ، ادام ساناسى تومەندەدى. كەڭەس داۋىرىندە سانا ەڭ تومەن دەڭگەيدە – ءتان دەڭگەيىندە بولدى. كەلەسى دەڭگەي، ءومىردىڭ نازىك بولمىسىن تۇسىنەتىن ەزوتەريكالىق دەڭگەي، جوققا شىعارىلدى. بۇل دەڭگەيدەگى ادامدار باقسى-بالگەر، ەمشى، ەكستراسەنستار ءتارىزدى بولمىستىڭ نازىك سىرلارىن تۇسىنەتىن ادامدار. كەڭەس داۋىرىندە ولار عانا ەمەس، ناماز وقيتىن قاراپايىم يماندى ادامداردىڭ ءوزى قۋعىنعا ۇشىراپ،  قوعام رۋحاني جۇتاۋ كوردى. مۇنداي قوعامدا ابايدىڭ كورسەتكەن «تولىق ادام» دارەجەسىنە جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. رۋحاني ناداندىق قۇرساعان مۇنداي قوعامدا ادامنىڭ ساناسى ءومىردى باسقارىپ، قايرات، اقىل، جۇرەكتىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر ۇيلەسىمگە كەلتىرە المايدى. كەرىسىنشە، سانانى  ونىڭ قۇرالدارى قايرات پەن اقىل باسقارىپ كەتەدى. وسىلاي ءناپسى كۇش الادى. ۇيلەسىمگە كەلە الماعان ولار ارقايسىسى وزىنە تارتىپ، ءومىردىڭ بەرەكەسىن كەتىرەدى. كەڭەس وداعى وسىنداي بەرەكەسىز ءومىردىڭ كورىنىسى بولىپ، تەز ىدىراپ كەتتى. ياعني، كەڭەس وداعىنىڭ قۇلدىراۋ سەبەبىنىڭ ءبىرى – اتەيستىك يدەولوگيا سالدارىنان ادام ساناسىنىڭ تومەندەۋى بولدى.

رۋحاني جەتىلۋدىڭ ەكىنشى شارتى – قايرات پەن اقىلدى جۇرەك باسقارۋى كەرەك. نە سەبەپتەن؟ اباي ءارى قاراي ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. باسقارۋ بولماسا قايرات پەن اقىلدىڭ اباي سوزىمەن ايتقاندا « پايداڭ دا مول، بىراق زالالىڭ دا مول». قايرات تۋرالى ابايدىڭ «كەيدە  جاقسىلىقتى  بەرىك ۇستاپ،  كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ  كەتەسىڭ، سونىڭ جامان» دەگەن ءسوزى قولدانۋىنا بايلانىستى قايراتتىڭ پايداسى دا، زيانى دا بولاتىنىن كورسەتەدى. مىسالى، قايراتتىڭ قۋاتىمەن حالقىمىز وراسان زور قيىنشىلىقتارعا بەرىلمەي، جەڭە ءبىلدى. كەڭەس ۇكمەتى قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ، ازامات سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، بۇزىلعان شارۋاشىلىقتى كەيىننەن قالپىنا كەلتىرىپ، وتان سوعىسىن ابىرويمەن اياقتادى. سونىمەن بىرگە، قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ۇلكەن زيانى دا بولدى. وعان رەپرەسسياعا تۇسكەن ادامداردىڭ جانە ولاردىڭ تۋعان-تۋىستارىنىڭ تاعدىرىن جاتقىزۋعا بولادى.  ولار حالىق جاۋى، نە بولماسا حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى رەتىندە ءوز ەلىندە قۋعىن-سۇرگىن، زورلىق-زومبىلىقتىڭ زاردابىن كوردى.

اقىل تۋرالى ابايدىڭ «امال دا، ايلا دا — ءبارى سەنەن شىعادى» دەگەن ءسوزى اقىلدىڭ جاننىڭ قۇرال ەكەنىن، قالاي پايدالانۋىنا بايلانىستى ونىڭ پايداسى دا، زيانى دا كوپ ەكەنىن بىلدىرەدى. ەگەر جان تازا بولسا، اباي سوزىمەن ايتقاندا «جاراتقان   ءتاڭىرىنى   دە   سەن   تانىتاسىڭ، جارالعان ەكى دۇنيەنىڭ جايىن دا سەن بىلەسىڭ». ال جان ءفاني ءومىردىڭ جىلتىراعىمەن بىلعانسا، اباي سوزىمەن ايتقاندا «جاقسىنىڭ، جاماننىڭ
ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى، سەنگەنى — سەن; ەكەۋىنىڭ ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ ءجۇرسىڭ، سونىڭ جامان». ەگەر يماندىلىق جولدا پايدالانسا – اقىل ادامنىڭ دوسى، ال ەگەر ءناپسى جولىندا پايدالانسا – ۇلكەن جاۋى. اقىلدىڭ كومەگىمەن ادام ۇلكەن عالىم-اكادەميك، بيزنەسمەن، قوعام قايراتكەرى بولادى. بىراق جۇرەك كوزى اشىلماسا، بۇل جەتىستىكتەردىڭ ادامنىڭ ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل قوعام ءۇشىن ۇلكەن زيانى بار. مۇنداي قۇبىلىستى ومىردەن ءجيى كورىپ ءجۇرمىز.   قايرات پەن اقىل – جۇرەكتىڭ، ياعني جاننىڭ قۇرالى. جاننىڭ تازالىعىنا بايلانىستى ول بۇلاردى ءارتۇرلى دارەجەدە پايدالانادى.

نە سەبەپتەن  قايرات پەن اقىلدى جۇرەك باسقارۋى كەرەك؟ سەبەبى ولار ءولى تابيعات، جان جوق. ولار ماتەريا. جاننىڭ قۇرالى عانا. جان جۇرەكتە ورنالاسقان، سوندىقتان جۇرەك جاندى. جاندىنى جانسىز باسقارا المايدى. كەرىسىنشە، جانسىزدى جاندى باسقارىپ، ءوز قاجەتىنە پايدالانادى. بۇكىل دۇنيەنىڭ كوزى – رۋح. ەندەشە دۇنيەنى رۋح، ياعني رۋحاني كۇش باسقارۋى كەرەك. رۋحاني جەتىستىكتەر ارقاشاندا ماتەريالدىق جەتىستىكتەردىڭ الدىندا بولۋى كەرەك. رۋحاني، جاندى دەگەنىمىز – ونىڭ ساناسى بار دەگەن ءسوز. ساناسىزدى تەك قانا سانا باسقارىپ، دۇرىس قولدانا الادى. مىنە، سوندىقتان سانالى جۇرەك جانسىز قايرات پەن اقىلدى باسقارۋى كەرەك.

رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى جۇرەكتى تازارتىپ ادام بولمىسىن دۇرىس پايدالانۋعا بولادى.

بىردە قايرات، بىردە اقىل باسىمدىق الىپ، جۇرەگى بىلعانعان ادام ءتۇرلى شىرعالاڭعا تۇسەدى. دۇرىس جولدى تابۋ قيىن. وسىنداي جاعدايدا ساناعا جۇگىنۋ كەرەك. عىلىمنىڭ «ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم» دەگەن ءسوزى وسىنى ءبىلدىرىپ، سانا جۇرەكتى العا قوياتىنىن كورسەتەدى. جۇرەكتى رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى تازارتۋعا بولادى، ال قايرات پەن اقىل تازارۋعا كەلمەيدى – ولاردا جان جوق. جۇرەگىن تازارتىپ، ونى تىڭداي بىلگەن ادام قانداي قيىنشىلىقتان بولسا دا دۇرىس شىعا الادى. سەبەبى جۇرەكتەن ۇيات شىعادى. ۇيات ادامدى دۇرىس جولدان شىعارمايتىن نەگىزگى قۋات بولىپ تابىلادى.

كوممۋنيستىك داۋىردە ءبارى كەرىسىنشە بولدى. اتەيستىك يدەولوگيا جۇرەككە ورىن بەرمەي، ءبارىن قايرات پەن اقىلدىڭ كومەگىمەن شەشۋگە ۇمتىلدى. اقىل كوبىنە جۇرەكتى تىڭداماي، مىيدىڭ ىقپالىمەن كەتىپ، قايراتتى دۇرىس پايدالانا المادى. رۋحاني باسقارۋدان قالعان قوعام وسىلاي ءىرىپ-ءشىرىپ، قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى. ناتيجەسىندە اقىلدىڭ قايراتپەن جاساعان دۇنيەسى دۇرىس پايدالانىلماي، بىت-شىت بولىپ، قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوعالىپ، ءمانى بولمادى. رۋحاني بولمىستى جوققا شىعارعاندىقتان، بۇل ەلگە بۇكىل الەم دۇرلىگىپ، قارسى بولدى. سىرتقى جاۋى كوبەيىپ، ىشكى دۇنيەسى ءىرىپ-شىرۋگە اينالعان مەملەكەت السىرەپ، اقىرى ىدىرادى. وسىدان «كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنىڭ ەكىنشى سەبەبى –  اتەيستىك وي-ءورىستىڭ سالدارىنان قايرات پەن اقىلدى جۇرەكتىڭ باسقارا الماۋى ەدى» دەگەن ەكىنشى قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz