33 جىلعا اياق باسساق تا «وتپەلى كەزەڭنەن» ءوتىپ بولا الماي-اق قويعان، كەڭەستىك «جەلتوقساندى» جۇزدەگەن ەسە وراپ العان «جاڭاوزەندى»، مەملەكەتتى قۇلاتا جازداعان «قاڭتار قىرعىنىن» باستان كەشىپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ بولاشاعى الاڭداتپايتىن ۇلت جاناشىرى جوق شىعار. «ەلدى قۇتقارۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟» دەپ، ءوز ۇسىنىسىن جازىپ جاتقاندار بار. ءبىز دە وتكەندى شولۋعا، الداعىنى بولجاۋعا تىرىسقان كەيبىر وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك.

«نازارباەۆ ءداۋىرى» بىزگە نە بەردى؟

ەلدىڭ قامى ەكىنشى ورىنعا تۇسپەسىن دەڭىز..

...1991-جىلى 8-جەلتوقساندا ەلتسين، كراۆچۋك جانە شۋشكەۆيچ كسرو-نى تاراتىلعانىن، ونىڭ ورنىنا تمد قۇرىلعانىن مالىمدەگەن  سوڭ، مىناداي يدەيانى نازارباەۆقا بارىپ ايتسام با، ايتپاسام با دەگەن ويدان مەنىڭ باسىم ءبىر اي بويى اۋرۋمەن بولدى: «نۇرەكە، قۇدايدىڭ قالاۋىمەن قولىڭىزعا ءبىر مەملەكەتتىڭ جەكە بيلىگى توپ ەتىپ تۇسە قالدى. كەز كەلگەن ادام سياقتى بيلىك ءسىزدى دە بۇزادى، شەكسىز بيلىك شەكسىز بۇزادى، ال، ءسىز شەكسىز بيلىككە ۇمتىلماي تۇرا المايسىز. سول كەزدە  جان-دۇنيەڭىزدىڭ تۇپكىرىندە جاتقان جامان جاعىڭىزدىڭ ءبارى اندىزداپ سىرتقا شىعادى. ادام – پەندە، قام ءسۇت ەمگەن ءسىز دە سونىڭ ءبىرىسىز. ال، ءسىزدى پەندەشىلىكتەن قۇتقاراتىن جالعىز نارسە – بولات بالقىتۋشى بوپ جۇرگەندە كيگەن كاسكاڭىز بەن كيىز كۇرتكەڭىز. اتاقتى اياز ءبيدىڭ ۇلگىسىمەن بىرەۋىن كابينەتىڭىزدىڭ تورىنە، بىرەۋىن ەسىكتىڭ قاسىنا ءىلىپ قويىڭىز. دانا قازاق بەينەلەپ «پاتشادا بالا دا، باۋىر دا بولماۋى كەرەك» دەگەن. ءسىز دە الدىمەن  تەك حالىقتىڭ قامىن ويلاساڭىز عانا ەلىڭىز قيىندىققا ۇشىرامايدى، قىتاي سياقتى كۇن ساناپ كوككە كوتەرىلە بەرەتىن بولادى، قۇدايدىڭ وزىنە بەرگەن ەسەپسىز نەسىبەسىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ الدىنا شىعادى. ءسىز ءوزىڭىز ەشقانداي اقشاعا ساتىپ الا المايتىن اسقاق ابىرويعا يە بولاسىز، اتاق-داڭقىڭىز بۇرىنعى اتا تۇرىك، بۇگىنگى لي كۋان يۋ، دەن سياوپيننەن اسىپ تۇسەتىن بولادى. ال، ەلدىڭ قامىن ەكىنشى ورىنعا قويدىم دەگەنشە ەلدى دە قۇرتاسىز، ءوزىڭىز دە قۇريسىز».

«نە ىستەسەم ەكەن؟» دەگەن ويمەن ءبىر اي ءوتتى. اقىرى بارعانىممەن ويىمدى پرەزيدەنت تۇسىنبەيدى دەگەن  توقتامعا كەلدىم، بارمادىم... ال، مەن پرەزيدەنتتىڭ ىشىنە كىرىپ شىقتىم با، ونىڭ جامان جاعى جەڭىپ كەتەتىنىن قايدان ءبىلىپ قويدىم؟ بىرىنشىدەن، ەشكىم ايدا ءومىر سۇرمەيدى، نازارباەۆتىڭ «الاتىندىعى بارىن» دا سول كەزدە-اق بيلىكتەگى كوپ ادام بىلەتىن.

ەكىنشىدەن، ادامنىڭ ىشكى، شىنايى بولمىسى كۇتپەگەن جەردەن پايدا بولعان كىشكەنتاي ماسەلەدە (ۇلكەن ىسكە ول قاپىسىز دايىندالادى) جانە سىنعا تۇسكەن ساتتە سىر بەرىپ قويادى، سىرتقا اتىپ شىعادى. نازارباەۆ تا 1986-جىلى اقپانداعى 16-سەزدە ءوزىن التى-اق جىلدا (1978-1984) قارمەتكومبينات پارتكومىنىڭ حاتشىسىنان 44 جاسىندا كەڭەس وداعىنداعى ەڭ جاس مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتكەن، «بالام» دەپ اتاپ، مۇراگەرى رەتىندە ورنىنا دايىنداپ جۇرگەن ۇستازى د.قوناەۆتى كۇتپەگەن جەردەن «ساتىپ كەتتى»، مارقۇم س.ءابدىلديننىڭ سوزىمەن ايتساق، «ادامشىلىققا جاتپايتىن ارەكەت جاسادى».

«ۇستازىڭ – اتا-اناڭنان ارتىق» دەگەن مۇحاممەد پايعامبار. ءبىر قاراعاندا قاتە كورىنگەنمەن، ويلانساڭىز دۇرىس ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. ويتكەنى، اتا-انا بالانى ومىرگە اكەلگەنمەن، باعىپ-قاققانمەن «ادام ەتۋگە» ءبىلىمى، ورەسى، مۇمكىندىگى جەتپەۋى مۇمكىن. ۇستاز – «ادام ەتەدى». سوندىقتان، مەن ن.نازارباەۆ 1989-جىلى كولبيننىڭ ورنىنا وتىرعاندا-اق «ۇستازىن ساتقان ادام ەشكىمگە وپا كورسەتپەيدى، قازاقستاننىڭ باسىنا قارا كۇن تۋدى» دەدىم. 1991-جىلدان  كەيىن ونى ايتۋدى ءتىپتى كۇشەيتتىم. و-و، وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە ماعان ۇرىسپاعان اقساقال قالماعان شىعار. ەڭ قىزىعى، ءبىر دە بىرەۋى «قايدان ءبىلدىڭ؟» دەمەيدى، جاتىپ ۇرسۋدى بىلەدى. ال، ءبىلۋ ءۇشىن كورىپكەل بولۋ كەرەك ەمەس-ءتى... 2000-2007-ءنىڭ اراسىندا، مۇنايدىڭ باعاسى 25 ەسە وسكەنىنىڭ ارقاسىندا جىل سايىن جالاقى، زەينەتاقى كوتەرىلىپ تۇرعاندا تالاي ادام: «بۇدان ارتىق نازارباەۆ جەرگە جۇماق ورناتا ما ەندى؟» دەيتىن. تەك قاينار اۋىلىنىڭ جاتقان جەرى ءجانناتتا بولعىر جۇماعۇل احمەتوۆ ەسىمدى قارياسى عانا: «مەن وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن وسى ۇيدەگى ءبىر جيىندا ساعان ۇرسىپ ەدىم. ويلانسام، سەنىكى دۇرىس ەكەن. بۇگىن تاعى كوپتىڭ الدىندا كەشىرىم سۇرايىن دەپ وتىرمىن» دەدى... ەشكىممەن ايتىسپادىم، تەك «سىزدەر دە مەن سياقتى ونىڭ ءسوزى مەن ءىسىن سالىستىرىڭىزدار» دەيتىنمىن، «ۋاقىت كورسەتەدى» دەيتىنمىن. ۋاقىت كورسەتتى...

مەنىڭ اكەم ءابدىۋالى 1974-جىلى: «مىناداي كەڭ زاماندى ادامداردىڭ پەيىلى تارىلتىپ ءجۇر – قاتىندار جيىن-تويدان قالعان تاباق-تاباق ەت پەن پالاۋعا تالاسادى، اۋىر زامان كەلمەسە جارار ەدى» دەپ ەدى. اۋىرتپاشىلىق 1991-جىلى-اق جەتتى، ال، تارىلعان پەيىلىمىز ءالى كەڭەيگەن جوق – ايەلدەر  كازىر توي بىتپەي-اق ۇستەلدىڭ ۇستىندەگىنى سىپىرىپ الادى. ءدال سول كەزدە بيلىككە ناق نازارباەۆتىڭ كەلۋى – اتەيستەر كۇلە بەرسىن – «مالىمدى الساڭ ال، پەيىلىمدى الما!» دەيتىن قازاققا ءتاڭىرى تاراپىنان پەيىلى تارىلعانى ءۇشىن جىبەرىلگەن زاۋال دەپ بىلەمىن. نەگە؟

حالىققا وپا بەرەتىن پرەزيدەنت قىزمەتىن 1992 جىلى 15-قاڭتاردا قر ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭعا قول قويىپ، الەمدەگى ءتۇرلى سەكتالارعا ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ تاستاۋدان باستاي ما؟ جوعارعى كەڭەس ول كەزدە كوكتەمدە ەكى جارىم ايعا، كۇزدە ەكى جارىم ايعا جيىلۋشى ەدى عوي، زاڭ قىس ورتاسىندا قالاي قابىلدانىپ كەتتى؟ تاۋەلسىزدىككە ءبىر اي دا بولعان جوق، باسقا قاجەت زاڭنىڭ ءبارىن قابىلداپ، تەك سول قالىپ پا ەدى، قايدا اسىقتىق؟ ول زاڭنىڭ سالدارى، زاردابى قانداي بولاتىنىن نازارباەۆ بىلمەدى دەي الاسىزدار ما؟ راس، زاڭدى 2011 جىلى تۇزەگەن بولدىق، بىراق ول ءوزىنىڭ ۋلى جەمىسىن «قاڭتاردا» بەردى عوي. بۇگىن دە ۇلتىمىز ءۇشىن ءدىني بولشەكتەنۋدەن اسقان قاۋىپ-قاتەر جوق...

وتىز جىلدىڭ ورنى تولماس وكىنىشى

حالىقتىڭ قامىن ويلاۋدىڭ ورنىنا شەكسىز بيلىككە ۇمتىلماسا، نازارباەۆ جوعارعى كەڭەستى 1993, 1995 جج. ەكى رەت زاڭسىز تارقاتىپ، جويىپ، قۇرامىندا ۋنيتارلى ەلگە تۇككە كەرەگى جوق  سەنات بار، دەپۋتاتتاردى ەندى تىكەلەي جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءوزى ەمەس، ازعانتاي عانا ساياسي پارتيا مۇشەلەرى سايلايتىن پارلامەنت جاساي ما؟ پارلامەنتكە مۇشەلەرى زاڭدى بۇزىپ (؟) سايلاناتىن حالىق اسسامبلەياسىن قۇرا ما؟ 1993, 1995 جىلدارى، ەكى رەت وزگەرتىپ،  بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن بۇزعان، ەندى پرەزيدەنت پارلامەنتتىڭ الدىندا ەسەپ بەرمەيتىن ەتكەن كونستيتۋتسيانى قابىلداي ما؟ ول ول ما، 2019-جىلعا دەيىن مىڭنان اسا وزگەرىس ەنگىزىلگەن كونستيتۋتسيامىزدا كەيىنىرەك ەنگىزىلگەن «قر پرەزيدەنتىنە، ونىڭ ابىرويى مەن قادىر-قاسيەتىنە ەشكىمنىڭ تيىسۋىنە بولمايدى. ...وسى باپتىڭ ەرەجەلەرى رەسپۋبليكانىڭ ەكس-پرەزيدەنتتەرىنە قولدانىلادى»(46-1, 3) جانە «رەسپۋبليكانىڭ پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن اتقارۋ كەزىندەگى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن تەك قانا مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساعان جاعدايدا جاۋاپ بەرەدى»(47-2) دەگەن باپتار دا بار. ونداي باپتار الەمدىك دامىعان ەلدەردىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ قونستيتۋتسياسىندا جوق. نە ءۇشىن ەنگىزدىك؟..

كونستيتۋتسياداعى ءتىل تۋرالى 7-باپتىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋعا، ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلتتىق يدەولوگيا انىقتاپ الۋعا نازارباەۆتىڭ ىقىلاس تانىتۋى عانا كەرەك-تۇعىن، ول سونى دا ىستەگەن جوق. نەگە؟..

اۋەلگىدە نازارباەۆتىڭ سىلدىراعان ادەمى سوزىنە قالىڭ حالىق قانا ەمەس، كوپتى كورگەن ۇلكەندەر دە يمانداي ۇيىدى. ال، ءىس جۇزىندە 1993-جىلدىڭ قاڭتارىندا جاپوندىق «ميتسۋي-ميتسۋبيشي-تويو ينجينيرينگ» كومپانياسى ماڭعىستاۋدىڭ اۋىر مۇنايىن وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ قۇقىعىن حالىقارالىق تەندەردە جەڭىپ الىپ، جۇمىسى 1,5 ملرد.دوللار تۇراتىن تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنى تەگىن جاساپ بەرەتىن بولىپ تۇرسا دا، پرەزيدەنت ءۇش ايدان كەيىن جاپونياعا بارعان ساپارىندا سول ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترىنە، «ميتسۋي» پرەزيدەنتى كۋماگاي-سان باستاعان جاپوننىڭ بيزنەس-اكۋلالارىنا، كەلگەن سوڭ «ەگەمەن» مەن «كازپراۆدانىڭ» بەتتەرىندە ماڭعىستاۋ مۇناي زاۋىتىن سالامىز دەپ ۋادە بەردى. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءۇش رەت! بىراق، سول زاۋىت سالىنباعان كۇيى قالدى... ەسەسىنە ءبىز ءالى كۇنگە بەنزيننىڭ تورتتەن ءبىرىن رەسەيدەن ساتىپ الامىز. نە ءۇشىن؟..

الەمنىڭ دامۋشى ەلدەرى ءۇشىن ءوزارا ينۆەستيتسيالىق قور (ويق) قۇرۋ – اسىل ارمان، ويتكەنى ول ەلدىڭ وراسان زور  تابيعي بايلىعى بولۋى ءتيىس. ال، بايلىعىنا قوسا دامىعىن ونەركاسىبى مەن ساۋاتتى جۇمىسشى كلاسى، بىلىكتى ماماندارى بار قازاقستان بۇل تۇرعىدان ناعىز كلوندايك قوي! قوردا كاسىپقوي قارجىگەرلەر ىرىكتەپ تاڭداپ العان مىڭداعان سالىمشىلاردىڭ اكتسياسى جينالادى، ول «پورتفەلدىك ينۆەستيتسيا» دەپ اتالادى. ينۆەستيتسيا كوپتەگەن كاسىپورىندارعا ءبولىنىپ كەتەتىندىكتەن، سالىمشى ءۇشىن قاۋىپسىز. كەزىندە قۇرىلعان جانە ءوز ەلىنىڭ ەكونوميكاسىن قارىشتاتا دامىتىپ جىبەرگەن Chile Fund (چيلي), Morgan Stanley India ء(ۇندىستان), Korea Fund (كورەيا), Morgan Stanley Asia-Pasific (ازيا-تىنىق مۇحيت ءوڭىرى) سەكىلدى بۇنداي قور بىزدە دە قۇرىلعان ەدى. وداقتىق مينيسترلىكتەرگە باعىنعان وتىز شاقتى قۇرىلتايشى الىپتارىمىز ءوز كاسىپورىندارىن تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق جاڭعىرتۋ جايلى ۇسىنىستارىن بەرەتىن، ىعس (حالىقارالىق قارجى كورپوراتسياسى) مەن بانكتەر بەينەسىندەگى اندەررايتەرلەر حالىقارالىق كەڭەسشىلەر مەن ساراپشىلاردى ىسكە تارتىپ، تەحنيكو-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە جاسايتىن، قاجەتتى ينۆەستيتسيا كولەمىن انىقتايتىن بولعان. ەڭ باستىسى، اندەررايتەرلەر بۇل كاسىپورىنداردىڭ الەمدىك نارىقتاعى باعاسىن شىعارعاننان كەيىن قازاقستان ەڭ ءىرى ينۆەستيتسيالىق ينستيتۋتتاردىڭ پورتفەلىندەگى ميللياردەر-حالىققا اينالاتىن (مىسالى، ءبىز «پاۆلودار اليۋميني زاۋىتىنىڭ» (پاز) جارعىلىق باعاسى 2 ميلليون اقش دوللارى دەدىك، شەتەلدىكتەر ونى ەڭ كەمى 60 ميلليوننان  دوللاردان ارتىق دەپ باعالادى), جانە قالاي بولعاندا دا كاسىپورىنداردىڭ قوجايىنى بولىپ قالا بەرەتىن, ويتكەنى اكتسيالار جۇزدەگەن ينۆەستورلارعا شاشىراپ كەتەتىن, ال، ولاردى كاسىپورىندى باقىلاۋعا الۋ ەمەس، اكتسيالاردىڭ باعاسى قىزىقتىراتىن. ناتيجەسىندە تۇسكەن قارجى ءبىزدىڭ ەلدە قالاتىن, ونى ءبىز ءوندىرىس وشاقتارىن وزىق تەحنيكا-تەحنولوگيامەن جابدىقتاۋعا، جاڭالارىن اشۋعا، بۇكىل ءوندىرىستىڭ ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋعا، قارىزدارىمىزدى جابۋعا جۇمساي الاتىن ەدىك. قىسقاسى، كاسىپورىنداردى شەتەلدىكتەرگە باسقارۋعا بەرۋدەن نەمەسە ساتۋدان بۇدان باسقا دا تولىپ جاتقان ارتىقشىلىعى بار، قايتالاپ ايتامىز، مەملەكەتتى ناعىز ميللياردەرگە اينالدىرار تەڭدەسسىز جوبا ەدى بۇل.

1996 جىلى جازدا كاسىپكەرلەر مەن مينيسترلىكتەر جارتى جىل تىنباي جۇمىس ىستەپ، وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، ۇكىمەت قاۋلىسىنا ءا.قاجىگەلديننىڭ قول قويۋى عانا قالعان كەزدە، ول ۇشۋعا دايىن قۇستىڭ قاناتىن قىرقىپ ءتۇستى. ەشقاشان ورنى تولماس وكىنىش – وسى. نەگە؟.. جالعىز سەبەپ – بۇل ۇسىنىس ءىرى كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرۋدىڭ «نازارباەۆتىق» باعىتىنا سايكەس كەلمەگەن بولسا كەرەك.

ال، ەل ەكونوميكاسىنىڭ جۇرەگى دە، تىرەگى دە بولىپ تابىلاتىن ەڭ ماڭىزدى 63 ەكسپورتەر كاسىپورىندى جەكەشەلەندىرۋ – الىپتارىمىز دا وسىنىڭ ىشىندە –  شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلدى. قانداي شارتپەن جۇرگىزىلگەنى بەلگىسىز، بەلگىلىسى – ولاردىڭ شەتەلدىكتەردىڭ مەنشىگىنە وتكەندىگى عانا...

ەسەسىنە بىزدە سول 90-شى جىلدارى ءۇش شەتەلدىك مۇنايگازدىق ينۆەستورلارمەن (قاشاعان، قاراشىعاناق، تەڭىزشەۆرويل) ەلىمىز ءۇشىن ادام ايتسا سەنگىسىز وتە ءتيىمسىز شارتتارمەن جاسالعان ءونىمدى ءبولۋ جايلى كەلىسىم (وبك) بار. شارتتاردىڭ بىرەۋىن عانا اتار بولساق، ولار جانە ولاردىڭ بارلىق مەردىگەرلەرى ققس (قوسىمشا قۇن سالىعى) مەن كەدەندىك باج تولەمەيدى! ال، وتاندىق كومپانيالار تولەۋگە مىندەتتى... ەڭ سوراقىسى، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا قىرىق جىلعا جاسالعان توناۋشىلىق بۇل قۇپيا كەلىسىمدى قايتا قاراۋعا بولمايدى ەكەن. نەگە ولاي جاسالعان? كىم بۇعان مۇددەلى؟..

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «كۋۆەيتتەن جيىرما ەسە باي تۇراتىن بولامىز» دەگەن ۋادە «كرەديتكە ەكى سيىر الىپ، ءبىرىنىڭ ءسۇتىن ساتىپ كۇن كورىپ، ەكىنشىسىنىڭ ءسۇتىن ساتىپ بايىڭدار» دەگەن «كەڭەسپەن»، «بالاڭدى نەگە مىندەت قىلاسىڭ، ونى تۋعىزاردا مەملەكەتپەن اقىلداسىپ پا ەدىڭ؟» دەگەن ۇرسۋمەن، قۇدايدان قورىققاننان ونىڭ حالىققا بەرگەن نەسىبەسىن سول حالىقپەن ءبولىسىپ، وعان جەردەگى جۇماقتى ورناتىپ وتىرعان ميللياردەر اراب بيلەۋشىلەرىندەي ەمەس، «التىن تولى ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان حالقىن جالاڭبۇت» (شەرحان مۇرتازا) قالدىرۋمەن، ال ءوزى مەن ونىڭ اۋلەتىنىڭ، ساراپشىلاردىڭ ەسەبى بويىنشا، شەتەلدىك بانكتەرگە 200 بەن 500 ملرد.دوللار اراسىندا اقشاسى جاتقان، اۋلەتتىڭ ءار مۇشەسىنە تيەسىلى شەتەلدە ارقايسىسىنىڭ قۇنى ونداعان ملن.دوللار تۇراتىن بىرنەشە حان سارايى، ءوزىنىڭ ۇلەسى بار قازاقستاندىق كومپانيالار مەن جىلجىمايتىن مۇلىكتى ساناپ شىعۋدىڭ ءوزى اجەپتاۋىر ۋاقىتتى الاتىن، الەمدە تەڭدەسى جوق، جانى تەمىردەن دە ءسىرى جەمقورلىق جۇيەنى قۇرۋمەن اياقتالعان نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. تاريحتا ءوز ەلىنىڭ قازىناسىن ۇرلاپ شەت ەلگە قاشقان بيلەۋشىلەر بولعان، بىراق ءوز ەلىنىڭ بايلىعىن، دەمەك، بولاشاعىن شەت ەلدىكتەرگە ونداعان جىلدار بويى توناتقان، ءالى توناتىپ وتىرعان، حالقىنىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمىن ۇرلاعان باسشى بولماعان ەدى...  جۇيەنىڭ، ونىڭ اۆتورىنىڭ جايى نە بولماق؟ قالاي بولعانى ءجون؟ بۇل جايلى وي-پىكىرىمىز  – كەلەسى ماقالامىزدا.

ومىرزاق اقجىگىت 

Abai.kz