كسرو-دا قىزىل بيلىك ەل-جۇرتتى يمانداي ۇيىتىپ سەندىرمەك بولعان «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» بولعان جوق. كسرو-نىڭ بۇكىل تاريحىن ءبىز بۇل – ەتنوسارالىق قاتىناستارداعى كەسكىنسىزدىك پەن دەفورماتسيالاردىڭ تاريحى دەپ كەسىپ ايتار ەدىك. شىندىعىن ايتقاندا بۇگىن قىزىل يمپەريا كەلمەسكە كەتكەن سوڭ بارشا جۇرت كسرو-دا ەشقانداي ينتەرناتسيوناليزم بولماعانىن وعان كەرىسىنشە، ءىس جۇزىندە انتيسەميتيزم، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم بولعاندىعىن تۇسىنە باستادى.

سونىمەن قاتار، كسرو ءومىر سۇرگەن ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە بۇل ءۇردىس تەك كۇندەلىكتى داڭعازالىق قانا ەمەس: بەلگىلى ءبىر كسەنوفوبيالىق تەندەنتسيالاردى ءوز بويىنا سىيعىزعان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ سيپاتىنا يە بولدى. شىندىعىندا، «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» دەپ اتالاتىن بۇل جالعان كوممۋنيستىك ۇران رەتىندە ەل ەسىندە ماڭگىگە قالدى. ەگەر وسى ءبىر شەت ەلدىك ءسوزدى قازاق تىلىنە اۋدارساق، بۇل ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ اراسىنان شىققان «جۇمىسشىلارىنىڭ باۋىرلاستىعى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

بىراق، وسى ۇراندى تاريحي پاراقتايىن بولساق، 1940 جىلى كسرو فينلياندياعا شابۋىل جاساعان كەزدە، كەڭەستىك پرولەتارياتتى فيندىك پرولەتاريات ولاردى اۆتوماتتىق قانجارمەن قارسى الىپ، ولارمەن باۋىرلاستىققا بارعىلارى كەلمەگەنىنە ساناسى ۋلانعان كەڭەس جۇرتىن شىندىعىندا دا ايران اسىر ەتىپ، مۇلدەم تاڭ قالدىردى.

حوش بۇل كسرو يدەلوگتارى وزگە ەلدەگى ساناسى تومەن جۇمىسشىلار قاۋىمىنا قاراتىلا ءسوز ەتىلدى دەيىك. ال، كسرو قۇرامىنداعى ونداعان حالىقتار – شەشەندەر، ينگۋشتەر، كورەيلەر، نەمىستەر، بولگارلار، گرەكتەر، قالماقتار، قىرىم تاتارلارى – بارلىعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە جانە ءماجبۇرلى دەپورتاتسياعا ۇشىراعان كەزدە «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» مەن «حالىقتار دوستىعىنىڭ» بارشا كۇشىن ءوز باستارىنان وتكىزدى.

كۇندەلىكتى دەڭگەيدە كسرو-دعىا «حالىقتار دوستىعى» ونى كەڭەس ارمياسىنىڭ قارۋىمەن قورعالىپ، ۇلتتىق باس كوتەرۋلەر قاتاڭ جانشىلىپ وتىردى. كوممۋنيستىك مەملەكەتتىڭ تىزگىنى بوساڭسي سالىسىمەن قاندى ۇلتارالىق قاقتىعىستار ورىن الا باستادى. اتاپ ايتساق: وشتاعى وزبەكتەر مەن قىرعىزدار اراسىنداعى قىرعىن، ارميان-ءازىربايجان قاقتىعىسى، پريدنەستروۆە جانە ت.ب. شىندىعىندا، ەشقانداي ينتەرناتسيوناليزم بولماعاندىقتان «ۇلتتار تۇرمەسىنە» اينالعان كسرو تاريح الدىنداعى دارمەنسىزدىگىن تانىتىپ قۇلاپ تىندى.

1986 جىلى 15 جەلتوقساندا الماتىعا كوكپ وك مۇشەسى گ. رازۋموۆسكي جانە ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ. كولبين كەلدى. 16 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا كولبين جوعارى پارتيا ورگاندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءبىرىنشى حاتشى قىزمەتىنە ۇسىنىىلعانى جاريالادى. قازاقستانداعى پارتيالىق ەليتالار «تالقىلاۋسىز» داۋىس بەردى، ءسويتىپ، پارتيانىڭ بارلىق نورمالارى مەن جارعىسىن بۇزا وتىرىپ، قازاقستانمەن بايلانىسى جوق، جەرگىلىكتى جاعدايلاردى بىلمەيتىن، ادام رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى بولىپ سايلانىپ شىعا كەلدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن اياققا باسقاندىق دەپ قابىلدانىپ، الاپات نارازىلىق تۋعىزدى.

1986 جىلعى 17-18 جەلتوقساندا الماتى قالاسىنىڭ جاستارى رەسپۋبليكانىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرمەۋگە قارسى نارازىلىق رەتىندە كوشەگە بەيبىت دەمونستراتسياعا شىقتى. نارازىلىق شەرۋىندە مەملەكەتكە قارسى نەمەسە ۇكىمەتكە قارسى ۇراندار بولعان جوق، ازاماتتار وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن پايدالاندى، بىراق بيلىك تەررور مەن رەپرەسسياعا جۇگىنىپ، بەيبىت ديالوگقا بارعىسى كەلمەي، دەمونسترانتتارعا قارسى اسكەرلەر مەن ميليتسيا جىبەردى. وسىلايشا، كونستيتۋتسيا مەن كەڭەس زاڭدارى قايتادان ورەسكەل بۇزىلدى.

بيلىك تەمىر شوقپارمەن جانە ساپەر كۇرەكتەرمەن قارۋلانعان اسكەرلەر مەن ميليتسيا، ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردىڭ ورىس ءتىلدى جۇمىسشىلارىنان قۇرالعان وتريادتاردى قازاق دەمونسترانتتارىنا قارسى قاسقىرداي شاپتى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، 17-18 جەلتوقسانداعى قايعىلى وقيعالار كەزىندە 150-دەن استام دەمونسترانت قازا تاپتى دەلىنەدى. الماتىدا 540 ادام مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە، 200-دەن استامى اۋرۋحاناعا ءتۇستى جانە 1700-دەن استام ادام ءتۇرلى دەنە جاراقاتتارىن الدى.

دەمونستراتسيانى تاراتۋ ءۇشىن ساپەر كۇرەكتەر، قىزمەتتىك يتتەر قولدانىلدى، ادامداردى سۋىقتا سۋعا باتىرىپ، ۇستالعانداردى ۇرىپ-سوعىپ، جارتىلاي جەڭىل كيىنگەن كوپتەگەن ادامدار قاقاعان سۋىقتا قالا سىرتىنا شىعارىلدى. دەمونستراتسيانىڭ تاراتىلۋى تۋرالى حابار بۇكىل قازاقستاندى دۇرلىكتىردى، وسىعان ۇقساس سوزدەر رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا دا وتكىزىلىپ، بيلىك ءوز ساباسىنا ءتۇستى.

حالىق كوتەرىلىسىن اياۋسىز باسىپ جانشۋدىڭ سوڭى قاتىگەز رەپرەسسياعا ۇلاستى. 900-گە جۋىق ادام اكىمشىلىك جازاعا تارتىلىپ، 99 ادام سوتتالسا، ونىڭ ىشىندە تۇرمە قابىرعاسىندا قايتىس بولعان 18 جاستاعى ق. رىسقۇلبەكوۆ بار ەدى. تەك وسى جازالاۋ بارسىندا ەلوردادا جوعارى وقۋ ورىندارىنان 264 ادام، كومسومولدان 758 ادام، پارتيادان 52 ادام شىعارىلدى. كومسومولدىق جانە پارتيالىق جازالار 1400-گە جۋىق ادامعا قولدانىلدى. ىشكى ىستەر ورگاندارىنان 1200 ادام، كولىك جانە مەديتسينالىق مەكەمەلەردەن 300 ادام جۇمىستان شىعارىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 12 رەكتورى ءوز قىزمەتىنەن كەتتى. تەرگەۋ مەن سوت پروتسەدۋرالىق ەرەجەلەردى ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىقپەن جۇرگىزىلدى. بيلىك ستالين داۋىرىنەن كەيىنگى كەزەڭدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى قۋعىن-سۇرگىن مەن قۋدالاۋدىڭ جاڭا تولقىنىن باستادى.

1987 جىلدىڭ باسىندا كوكپ وك قارار قابىلدادى، وندا وقيعا «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ» كورىنىسى دەپ جاريالاندى. 1987 جىلى جۇمىس ورىندارىنا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە پايىزدىق كۆوتالار ەنگىزۋ پراكتيكاسى ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا قاراماستان تەڭدىگىنىڭ كونستيتۋتسيالىق پرينتسيپتەرىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى.

گ.كولبيننىڭ ينتەرناتسيوناليزم جانە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى دەماگوگيالىق مالىمدەمەسى بىلىمگە قول جەتىمدىلىكتىڭ جابىلۋىنا جانە بايىرعى تۇرعىنداردىڭ بەدەلدى جۇمىستاردان ىعىستىرۋ، «ۇلتشىلدار» مەن «جەمقور شەنەۋنىكتەردى» ىزدەۋمەن قاتار ءجۇردى. سوعان قاراماستان، 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ كاتاليزاتورى بولعانىن جانە كسرو حالىقتارى ءۇشىن دە، بۇكىل الەم ءۇشىن دە ماڭىزدى تاريحي ماڭىزى بارىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، بۇل بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا قالىپتاسقان ساياسي جۇيەگە قارسى العاشقى دەموكراتيالىق كوتەرىلىس بولدى، ول قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋىنە جول اشتى.

حرۋششەۆ انا ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ەرىكتى ەكەنىن جاريالادى، سودان كەيىن برەجنەۆ رۋسيفيكاتسيا ساياساتىندا تاعى ءبىر قادام جاسادى — ول ورىس ءتىلىن ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ءۇشىن مەملەكەتارالىق ءتىل عانا ەمەس، رەسپۋبليكالاردىڭ وزدەرى مەن تۇرعىندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى. ونىڭ ءۇشىنشى قادامى ۇلتقا قارسى ەمەس: جاڭا تاريح تۇجىرىمداماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، كەڭەستىك تاريحشىلاردى ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ بۇكىل تاريحىن قايتا جازۋعا ءماجبۇر ەتكەن برەجنەۆ باسشىلىعى بولدى. جاڭا تاريحي تۇجىرىمداما تەك انتي-عىلىمي عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اشىق انتي-تاريحي بولدى.

جوعارىدا اتالعان ءۇش تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ءۇش قاعيدا ۇسىنىلدى: ءبىرىنشى قاعيدا — بارلىق ورىس ەمەس حالىقتار پاتشالىق يمپەرياعا وزدەرى ەرىكتى تۇردە قوسىلدى; ەكىنشى قاعيدا — بۇعان قارسى تۇرعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار رەاكتسيالىق قوزعالىستار بولدى; ءۇشىنشى قاعيدا — بۇل حالىقتاردىڭ ەسكى پاتشا يمپەرياسىنا ەنۋى ولار ءۇشىن تاريحي پروگرەسسيۆتى ارەكەت بولدى.

كسرو قۇرىلۋىنىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان بايانداماسىندا اندروپوۆ بارلىق ۇلتتاردىڭ ءبىر ۇلتقا بىرىگۋى تۋرالى بولشەۆيزمنىڭ ەسكى ۋتوپيالىق تەزيسىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ باستى نىسانى ەتىپ الدى. ءتىپتى لەنيننىڭ ءوزى كوپ ۇلتتى رەسەيدى باسقارعان كەزدە ونى تەز قابىلداعان تەزيسىن جاسادى. الايدا، ول قايتىس بولعاننان كەيىن، ستالين مەن ونىڭ مۇراگەرلەرى وسى «العاشقى لەنينيزمگە» ورالدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz