باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى» حاقىندا

ەكىنشى ءبولىم

شىعارمانىڭ نەگىزگى سيۋجەتىندە تاريحي وقيعا سۋرەتتەلمەيدى. سوندىقتان «كوك مۇنار»، «تاريحي رومان» جانرىنا جاتپايدى. بۇل - انىق. وندا «قاھارداعى» سەكىلدى تاريحي وقيعالار جوق. بولسا دا، شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن نەگىزگى وقيعالار ارناسىنان تىس، ۇزىك... ۇزىك... ميفولوگيالىق نەگىزدە. مۇنىڭ ءوزى سول تۇستاعى وقىرمان تاراپىنان جاڭاشىلدىق دەپ باعالانعان، جازۋشى شەبەرلىگىنە ساياتىن – ادەبي ءتاسىل.

شىعارما اۆتورىنىڭ ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويىنىڭ «تەمىرقازىعى»، ول – وقىرماننىڭ تاريحي جادىسىن وياتا وتىرىپ، ولاردىڭ نازارىن ۇلت تاريحىنا بۇرۋ بولدى. م.ماعاۋين ءوزىنىڭ بۇل ويىن «كوك مۇنار» دەپ اتالاتىن رومانىندا اشىق جارنامالاسا دا، دىتتەپ الدىنا قويعان ءوز ماقساتىنا جەتە بىلگەن. شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعىنىڭ شىنايى تابىسى دا، وسى بولسا كەرەك.

م.ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنار»  رومانىندا سالىستىرمالى تۇردە كەيىپكەرلەر سانى از. تىپتەن ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. شىعارمادا بۇل كەزەڭدە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرى – عالىمدار ءومىرى ارقاۋ بولعان. روماننىڭ باس كەيىپكەرى جيىرما ەكى جاستاعى فيلولوگ اسپيرانت ەدىگە مۇراتۇلى جانىبەكوۆ – ءبىلىمدى، وتە تالانتتى، ءوزى مەن ءوزىنىڭ بولاشاعىنا اسا سەنىمدى تاكاپپار جىگىت. ازىرگە قانداي جاڭالىق ەكەنى بەلگىسىز، بىراق، تاياۋ بولاشاقتا ءوزىنىڭ عىلىمدا ۇلى جاڭالىق اشاتىنىنا سەنىمى كامىل. ونىڭ الدىنا قويعان ەكى ماقساتى بار. ءبىرى –عىلىم، ەكىنشىسى – جازۋشىلىق. ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. الدە، كەرىسىنشە ءبىرىنشى – جازۋشىلىق، ەكىنشى – عىلىم. سەبەبى، الدىنا قويعان بۇل ەكى ۇلى ماقساتىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى قايسى ەكەنىن ەدىگەنىڭ ءوزى دە انىق اجىراتىپ ۇلگەرمەگەن. دەسە دە، ەرتە قىپشاقتار تۋرالى رومانى بىتۋگە تاياۋ. كەيىپكەردىڭ ءوز ويىنشا، تاريحي تاقىرىپتاعى بۇل رومان – قازاق ادەبيەتىندە تەڭدەسى جوق ۇلى شىعارما بولعالى تۇر. سەبەبى، بۇل تاقىرىپتى ەدىگەگە دەيىن ەشكىم دە قوزعاماپتى. ومىرلىك تاجىربيەسى وتە از، قيال جەتەگىندەگى ەدىگە وزىنە اسا سەنىمدى بولاتىن. ساتتىلىك دەگەن اياق استىنان. كۇندەردىڭ كۇنىندە ارحيۆتە وتىرعان ەدىگە، بۇرىن قازاق ادەبيەتى عىلىمىنا مۇلدەم بەلگىسىز، كونە ءداۋىر تۋىندىسى – شاعىن ەپيكالىق جىر تابادى. ارحيۆتەن ەدىگە تاپقان بۇل ادەبي جادىگەر – ءالى كۇنگە عىلىمعا بەلگىسىز، كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشى ەدى. ەدىگە ءوزىنىڭ ارحيۆتەن تاپقان ادەبي جادىگەرىن عىلىمي جەتەكشىسى پوفەسسور ءازىمحان – ءاز-اعاڭ بەكمۇحامەدوۆكە كورسەتەدى. پروفەسسور ەدىگە تاپقان ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق – كونە ءداۋىر ادەبي ەسكەرتكىشىنىڭ قولجازباسىن كورىپ بەر دەپ ءوزىنىڭ تاعى دا ءبىر شاكىرتى، دوكتورلىق ديسەرتاتسياعا دايىندالىپ جۇرگەن، دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆكە بەرەدى. ال، دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆ بولسا، ەدىگە تاپقان ۇلكەن عىلىمي جاڭالىقتى ءوز اتىنان عىلىمي باسىلىمدا جاريالاپ جىبەرەدى. مۇنداي قاراقشىلىق پەن ادىلەتسىزدىككە جانى توزبەگەن ەدىگە عىلىمنان كەتۋگە بەل بايلايدى. ومىردەن سوققى العان وسى تۇستا، بىتۋگە تاياپ قالعان رومانىن قايتالاپ وقىپ شىققان اۆتور - ەدىگە : روماننىڭ كوپ جەرى «شيكى، شالا پىسكەن» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، قول جازبانى ءوز قولىمەن جىرتىپ، جويىپ جىبەرەدى. جەكە ءومىرى مەن ماحابباتىنداعى ساتسىزدىك، الدىنا قويعان ەكى «ۇلى ماقسات» جازۋشىلىق پەن عالىمدىقتان كۇدەر ۇزگەن ەدىگە «ءومىردى قايتا باستايمىن»،– دەپ الىس ولكە چۋكوتكاعا كەتىپ قالادى.

مىنە، روماننىڭ قىسقاشا سيۋجەتى مەن فابۋلالىق مازمۇنى وسى. سىرت كوزگە «كوك مۇنار» عالىمدار اراسىنداعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اراكىدىك بولسا دا كەزدەسىپ قالاتىن وقيعانى ارقاۋ ەتكەن، قاراپايىم سيۋجەتكە قۇرىلعان شىعارما سەكىلدى. بۇل روماننىڭ سىرت كورىنىسى.

ال شىندىعىنا كەلگەندە، «كوك مۇناردا» ءىزى مۇنارعا ورانىپ، شيىرعا ءسىڭىپ كەتەتىن قاراپايىم دا، كۇردەلى، تۇسىنىكتى دە تۇسىنىكسىز «ءومىر» اتتى ۇلى ساحىنا – كوركەمدىك نەگىزدە، رەاليستتىك تۇرعىدان، تىپتەن كەي تۇسى «ناتۋرالدى-رەاليستتىك» كەيىپتە سۋرەتتەلەدى.

1972 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «كوك مۇناردا» – بۇعان دەيىن قازاق ادەبيەتىندە جارىق كورگەن وزگە شىعارمالارداعىداي ۇزاق-سونار سۋرەتتەۋ مەن اۆتورلىق بايانداۋلاردان تىس، وقيعا بىردەن باستالادى.

– بارەكەلدى، جارقىنىم...

بۇل پروفەسسوردىڭ الدەنەدەن قاتتى تۇڭىلگەن كەزىندە عانا اۋزىنان شىعار ءسوز ەدى. شاراسى تاۋسىلعاننىڭ، باسقا ايتارى قالماعانىنىڭ بەلگىسى. ەدىگە سىرت كيىمىن شەشۋگە وقتالعان بەتى، بوگەلىپ قالدى.

بۇل – روماننىڭ العاشقى بەتىنىڭ العاشقى ابزاتسى. بولمەدە ۇشەۋ. پروفەسسور جانە ونىڭ ەكى شاكىرتى. ءبىرى – دوتسەنت، ەكىنشىسى – اسپيرانت. بولمەگە كەيىندەۋ كىرگەن اسپيرانت ەدىگە پروفەسسور مەن ونىڭ دوكتورلىققا دايىندالىپ جۇرگەن شاكىرتى، دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆ اراسىندا ءوتىپ جاتقان اڭگىمە – ديالوگقا ەرىكسىز كۋا. ارينە، ءوزىنىڭ ديسەرتاتسيالىق تاقىرىبىن تەرەڭ بىلمەيتىن تالانتسىز شاكىرتىنە پروفەسسور ريزا ەمەس. شاكىرتىنىڭ جيىرما – وتىز بەتتىك قولجازباسىن تۇككە العىسىز ەتىپ، سىناپ، سوگىپ تۇر.

– ءاز-اعا، دۇرىس قوي، – دەدى تەرىس قاراپ تۇرعان ايىپكەر ءۇنى تارعىلدانا. – ءبىزدىڭ بىلمەيتىنىمىز كوپ. بىراق الگى كىتاپتا....-ايىپكەر ءتىلى كۇرمەلىپ، تۇتىعىپ قالدى، - الگى ەسكى كىتاپتا... ءدال سولاي جازىلعان. «ۋازىرلەر...»

ەدىگە ايىپكەردىڭ دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆ ەكەنىن داۋسىنان ارەڭ تانىدى.

– ۋازىرلەر... – دەدى پروفەسسور مىرس ەتىپ. –ۋازىرلەر ... كىتاپتا ولاي جازىلماعان. جازىلۋى مۇمكىن ەمەس. ول – انىق. جاڭساق وقىعانسىڭ. تەك بۇل عانا ەمەس...

...ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن عالىمدار كەم سوققاندا ءۇش – ءتورت شەت ءتىلىن ەركىن بىلەدى. روسسيا تاريحىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم تاريحىنا جەتىك. ال، سەندەر... وسكەن ەلدىڭ بالاسى... ىسقىرعاندا جەر جاراسىڭدار، ءالى اپتيەككە دە جەتكەن جوقسىڭدار... الىپپەنىڭ بەر جاعىندا ءجۇرىپ، عىلىم دوكتورى بولعىسى كەلەدى. («كوك مۇنار»رومان.16-17بەت.الماتى، «اتامۇرا» - 2020)

«الىپپەنىڭ بەر جاعىندا ءجۇرىپ عىلىم دوكتورى بولعىسى كەلەدى.» پروفەسسسوردىڭ باكەنگە قاراتا ايتقان بۇل ءسوزى – دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتايتىن ساتىمەن قولدانعان ادەمى سويلەم.

«ءاربىر جازۋشى – عالىم»، – دەپ، فلوبەر ايتتى دەيتىن ءبىر ءسوز بار. اقيقات ءسوز. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان وسى كىشكەنە عانا بىرنەشە ابزاتستا جازۋشى م.ماعاۋين بۇگىنگى قوعامدىق عىلىمدار – قازاق تاريحى مەن قازاق فيلولوگياسى عىلىمىنا ءتان قانشاما وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىر. بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن جازىلعان «كوك مۇنار» تۇسىندا عانا ەمەس، بۇگىنگى تاڭداعى ءبىزدىڭ تاريحشىلار مەن فيلولوگ عالىمدارىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى – ولاردىڭ شەت ءتىلىن بىلمەۋى. ول – ول ما، بۇگىنگى تاريحشىلار مەن ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار، ەسكى قادىم جازۋى بىلاي تۇرسىن، كەيىنگى ا.بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيى «توتە جازۋدى» دا وقي بىلمەيدى. مۇمكىن، ءوزى عىلىممەن اينالىسقان عالىم بولعاندىقتان بولار، عىلىم تاقىرىبى – ماعاۋين شىعارمالارىنىڭ «كوزىرى».

پروفەسسور بەينەسىن اشا ءتۇسۋ ماقساتىندا: «...ىسقىرعاندا جەر جاراسىڭدار» تىركەسىنىڭ الدىنداعى تىركەس «ايداعانىڭ بەس ەشكى» عوي. بىراق، جازۋشى دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆتىڭ قۇر اتاققا ماستانىپ، ماقتانمەن كوتەرىلىپ كەتكەن قۋىس كەۋدەسىن ايشىقتاپ، ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىندا، ماتەلدەگى ءبىرىنشى تىركەستى ەمەس ەكىنشى تىركەستى ادەيىلەپ، ماقساتتى تۇردە قولدانىپ وتىر.

ال، «ءالى اپتيەككە دە جەتكەن جوقسىڭدار» سويلەمىندەگى «اپتيەك» ءسوزى – ءىسلام تۇسىنىگىندەگى وقۋ دارەجەسى. ءبىرىنشى دارەجە «ءتاشديد»، ول – ءحارىپ ۇيرەنىپ، قارا تانۋ. ال، «اپتيەك» – ۇيرەنگەن ارىپتەردىڭ باسىن قوسىپ، وقي ءبىلۋ. سودان كەيىنگى وقۋ  «قۇرانعا ءتۇسۋ» دەپ اتالادى. سودان كەيىنگى وقۋلار «ءشاريات»، «تاستيقاد»، «ماعريپات»، «اقيقات» بولىپ كەتە بەرەدى. ەرتە قازاقتار مۇسىلمانشا وقۋ دارەجەسىنىڭ اتى ارقىلى شاكىرتتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاعان.

دەسەك تە، كونەرە باستاعان «اپتيەك» ءسوزى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمنىڭ اۋزىمەن ايتىلعاندا، كەيىپكەر مىنەزىن ايقىنداي ءتۇسىپ، جاڭارىپ، جارقىراي كەلە، ءوز ورنىن ادەمى تاپقان.

پروفەسسوردىڭ باكەنگە قاراتىپ ايتقان  «اپتيەككە دە جەتكەن جوقسىڭدار» سويلەمى مەن «...ىسقىرعانىڭ جەر جارادى» تىركەستەرى باكەڭ مەن ونىڭ جەتەكشىسى پروفەسسور ءاز-اعانىڭ بەينەسىن سومداي ءتۇسىپ، ايقىنداپ تۇر. كەيىپكەر بەينەسىن ناقتىلاپ، ايشىقتاۋ ماقساتىن دا جازۋشى ءسوزدى دەر كەزىندە، ءوز ورنىندا ادەمى قولدانىپ وتىر. ءسوزدى ويناتا وتىرىپ، ءوز ورنىندا ءدال قولدانۋ – جازۋشى شەبەرلىگىنىڭ ايعاعى.

پروفەسسور مەن عىلىمعا يكەمى جوق تالانتسىز شاكىرتى ارالىعىنداعى ءبىز ءسوز ەتكەن ديالوگتان سوڭ، پروفەسسور شاكىرتىنە وقۋعا ءتيىستى عىلىمي ادەبيەتتەر ءتىزىمىن سانامالاپ كەتەدى.

«وسىنىڭ ءبارىن اۋرە بولىپ نەسىنە ايتىپ جاتىر، – دەپ ويلادى، نە تورگە شىعۋدىڭ نە كەتىپ قالۋدىڭ رەتىن تابا الماي، اقىرى بوساعا جاقتاعى ءبىر ورىندىققا وتىرا كەتكەن ەدىگە. – «شايناپ بەرگەن تاماق – اس بولمايدى» دەۋشى ەدى»...

بۇل – ەلدىگەنىڭ ويى. بۇدان ارعى وقيعا وقۋشىنىڭ كوز الدىندا وتەدى. پروفەسسور ءوزىنىڭ قازان مەن لەنينگراد ارحيۆتەرىنە بۇگىن ءجۇرىپ كەتەتىنىن ايتادى.

– اەروپورتتان شىعارىپ سالامىز، – دەدى باكەن.

پروفەسسور قولىن سىلتەدى. «قايتەسىڭدەر اۋرە بوپ،قويىڭدار»، – دەپ ۇقتى ەدىگە.

– ول جاعىن ءبىزدىڭ ەركىمىزگە قالدىرىڭىز، – دەدى باكەن.

– ءسىز جاقسى اعا بوپ جۇرگەندە ءبىز جامان ءىنى بولۋعا جاراماساق، تىرلىگىمىزدە نە ءسان بار...

«قازىر اقساقال رەنجيدى، – دەپ ويلادى ەدىگە. – تىيىپ تاستايدى». بىراق اقساقال رەنجىگەن جوق. ءۇنسىز وتىرا بەردى.

– ...ءبىزدىڭ وسى قالتاقتاپ جۇرگەنىمىز سىزدەردىڭ ارقالارىڭىز ەمەس پە، -دەدى باكەن. – مۇنى تۇسىنبەسەك ادامدىعىمىز قانە، عالىمدىعىمىز قانە...

«ءسال ارتىقتاۋ كەتتى» – دەپ ويلادى ەدىگە. ونى قوستاعانداي، پروفەسسور تاعى دا قولىن سىلتەدى. «عالىم ءىنىم سەن بولساڭ جارىعان ەكەم... جەتەدى ەندى، جۇرە بەر!» – دەپ اۋداردى ەدىگە. (19 بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى، «اتامۇرا» 2020)

بولمەدەگى ءۇش ادامنىڭ ءوز ارا قارىم-قاتىناسى ەدىگە «اۋدارماسى» ارقىلى ءبىر نۇكتەگە جيناقتالا شوعىرلانعان. پروفەسسوردىڭ ءاربىر قيمىلى مەن ءسوزىن «اۋدارىپ» تۇرعان ەدىگەنىڭ وي –جۇيەلىك ساراپتاماسى، بولمەدەگى ۇشەۋ – پوفەسسور، دوتسەنت جانە ەدىگە بەينەلەرىن كۇردەلەندىرە ءتۇسىپ، ناقتىلاۋ ماقساتىندا جازۋشىنىڭ ويلاپ تاپقان تىڭ ءتاسىلى. ءتاسىل ءوزىن-ءوزى اقتاعان. كۇردەلەنە تۇسكەن ادەبي بەينەلەر، ارقايسى وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن وقۋشىعا جاقىنداي تۇسەدى. جازۋشى پروفەسسور بولمەسىندەگى ۇشەۋدى پسيحولوگيالىق نەگىزدە وربىگەن وقيعا بارىسىندا دارالاپ ۇلگەرگەن. اۆتور ءبىر بولمەدەگى ءۇش كەيىپكەردى كەيدە كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇرعان بەدەرلى ناقىش ارقىلى دارالاسا، كەيدە كىشكەنە عانا ادەبي دەتال ارقىلى ەرەكشەلەيدى.

جاڭا عانا پروفەسسوردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ شىبىنداعان اتتاي بوپ، باسىن قايتا-قايتا شۇلعىپ، ەرپىلدەپ تۇرعان دوتسەنت تاڭىربەرگەنوۆ اسپيرانت ەدىگەنى كورگەندە، نەگە امانداسپايسىڭ دەپ قىر كورسەتىپ الىپ، سوڭىنان كەرگي سويلەپ ودان دەنساۋلىعىن سۇراي وتىرىپ: «عىلىم ينەمەن قۇدىق قازعاننان قيىن. سەيىل-سەرۋەن... رەستوران...قىز...ءسويتىپ ءجۇرىپ عىلىمي اتاقتان دامەلى. «عىلىمعا مۇنداي توعىشارلىق كوزقاراس جارامايدى،ىنىشەك.»، – دەيدى. («كوك مۇنار» رومان 21-بەت الماتى. «اتامۇرا»)

باكەن مۇلدەم باسقا قىرىنان كورىنىپ تۇر. باكەن ءۇشىن ەدىگە بار بولعانى ءبىرىنشى جىلدىق اسپيرانت قانا. ال، ءوزى بولسا، عىلىم كانديداتى، دوتسەنت! سوندىقتان دا، باكەن ەدىگەمەن «دوتسەنت تىلىندە» سويلەسىپ تۇر. شىن سۋرەتكەردە ادام بولمىسى – وقيعا ۇستىندە دارالانباق. «عىلىمعا توعىشارلىق جارامايدى». نەگىزىندە بۇل ءسوز ەدىگەگە ەمەس، عىلىم كانديداتى، دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆكە باعىشتالۋ كەرەك ەدى. وسى قازىر عانا پروفەسسوردىڭ الدىنداعى باكەننىڭ عىلىمنىڭ ءالىپبيىن دە مەڭگەرمەگەن دارىنسىز توعىشار ەكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن ەدىگە باكەننىڭ: «عىلىمدا توعىشار بولماۋ كەرەك»، – دەگەن سوزىنە:

– مەن دە سولاي ويلايمىن، اعاسى، – دەيدى.

ىشتەي باكەننىڭ ءوزىن نۇسقاپ، كەكەتىپ تۇر.

ءسوزدى ادەمى ويناتا بىلگەن اۆتور، كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزدەرىن اشاتىن وقيعا مەن ءسوزدى ءدوپ باسقان. ەدىگە شىعارمانىڭ العاشقى تاراۋىنان-اق دارالانا باستاسا، ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن پروفەسسور مەن باكەن بەينەلەرى وزدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن قالىپتاسىپ كەلەدى.

بۇل – ادام بولمىسىن تەرەڭ سۋرەتتەۋ ماقساتىندا، كەيىپكەر جان-جۇيەسىندەگى پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن وقيعا ۇستىندە ءتۇرلى ءتاسىل ارقىلى وقۋشىنىڭ كوز الدىندا، وقيعا ۇستىندە دارالاعان اۆتوردىڭ شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگى.

دەسەك تە، العاش رەت 1972 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن م.ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارىنىڭ» ەڭ باستى، نەگىزگى شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگى – سول تۇستاعى كەڭەستىك «سوتس.رەاليزم» باعىتىنداعى ادەبيەتتىڭ باستى تالابى – سوتسياليستىك قوعامدى ماداقتا جانە سول ارقىلى شىعارما كەيىپكەرلەرىن «جاعىمدى» جانە «جاعىمسىز» دەپ ەكى توپقا ءبول، – دەگەن نۇسقاۋ-تالابى ۇدەسىندە جازىلماعاندىعىندا بولسا كەرەك. م.ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارىندا» «جاعىمدى»، «جاعىمسىز» دەگەن كەيىپكەرلەر جوق. جازۋشى ءوز شىعارماسىنداعى وقيعانى شىنايى نەگىزدە، رەاليستىك پىشىمدە سۋرەتتەيدى دە، وقيعا مەن كەيىپكەرلەر تۋرالى اۆتورلىق كوزقاراسىن  مۇلدەم باياندامايدى. جازۋشى ءوز وقۋشىسىنا سۋرەتتەلگەن وقيعاعا بايلانىستى عيبراتتانىپ، ونى وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە تولىق مۇمكىندىك بەرەدى. اۆتوردىڭ بۇل ءتاسىلى – شىعارمانىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن بيىككە كوتەرىپ تۇر. كەيىپكەرلەرىن «جاعىمدى» جانە «جاعىمسىز» دەپ ەكى توپقا بولمەگەن جازۋشى – شىعارماداعى ەڭ ءنارسىز، ءبىر جاعىمدى قاسيەتى جوق، ءبىلىمسىز ءھام دارىنسىز، «قانى شىققان پلاگياتور –ۇرى» – دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆتىڭ ءوزىن «جامان»، «جاعىمسىز» دەپ، ول تۋرالى پىكىرىن وقىرمانعا جاريالامايدى. باكەن تاڭىربەرگەنوۆ وبرازى باسقا كەيىپكەرلەر سەكىلدى شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن وقيعا بارىسىندا قالىپتاسادى.

عىلىم دەپ قانا ءومىر سۇرەتىن سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن پوفەسسور ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆتىڭ: «قازاق جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى. ال قازاقتىڭ تاريحي جىرى XVIII عاسىردا ابىلاي حان جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى باتىرلار اتىنا بايلانىستى شىقتى»، – دەگەن پىكىرىنە قاراعاندا عىلىمي وي-ءورىسى اسا تەرەڭ ەمەس، مەيىرىمدى جۇرەكتى، قايتۋى تەز ادۋىن مىنەزدى، تۋراشىل ادام. پروفەسسور ادۋىن مىنەزدى بولا تۇرا ەپتى، مايىسقاق باكەننىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. وزىنە جاسالىپ جاتقان ورىندى-ورىنسىز، كەيدە جاعىمپازدىق سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن باسى ارتىق قۇرمەتتى دە تەرىس كورمەيتىن سەكىلدى.

«عىلىم مەن ونەر ادامى ءۇشىن فانيدەن باقيعا بارار جول بىرەۋ-اق – جۇمىس ىستەۋ; باسقانىڭ ءبارى الدامشى”،– دەگەن پروفەسسور ءاز-اعاڭ عىلىمداعى تازالىق پەن ادىلەت ءۇشىن كۇرەسە الماي وتىر. ەدىگە قولجازباسىنا بايلانىستى، باكەن تاراپىنان جاسالعان قياناتتى سەزىپ بىلە تۇرا، «مۇمكىن سواۆتورلىققا كەلىسەر»، – دەپ، ەكى شاكىرتى اراسىنداعى وقيعانىڭ ءمان-ءجايىن انىقتاۋعا تىرىسپاۋى –شىعارماداعى ءومىرىن عىلىمعا ارناعان، ادۋىن مىنەزدى بولىپ كورىنگەن پروفەسسور بەينەسىن سولعىنداتىپ، كومەسكىلەندىرىپ جىبەرگەن.

پروفەسسور ءاز-اعاڭ – ءومىرىن عىلىمعا ارنادى، بىراق عىلىم ءۇشىن، عىلىمداعى تازالىق ءۇشىن كۇرەسە المادى. مىنەزى ادۋىندى، بىراق ەپتى، مايىسقاق باكەننىڭ دەگەنىنەن شىقپايدى. سىرت كوزگە ءبىلىمدى، بىراق عىلىمي ويى اسا تەرەڭ ەمەس. عىلىمداعى ادىلەت پەن تازالىق ءۇشىن كۇرەسە الماعان  پروفەسسور ءاز-اعاڭ – بويىندا قايشىلىعى مول، جاندى تۇلعا، كادىمگى ادام. قايشىلىقتى مىنەز ء–ازىمحان بەكمۇحامەدوۆتىڭ تراگەدياسى ەمەس. ونىڭ تراگەدياسى باسقادا.

پروفەسسور ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆ تراگەدياسىن جازۋشى مۇحتار ماعاۋين وزىنە ءتان ستيلدە، ايتاتىن ويى مەن كوزقاراسىن تاپىشتەپ ءتۇسىندىرىپ، ساعىزداي سوزىپ جاتپايتىن ادەتىمەن، ءتىرى سۋرەت ارقىلى وقۋشىنىڭ كوز الدىنا الىپ كەلەدى. «كوك مۇناردا» ءبىر سيۋجەت بار...

ەدىگە ءوزىنىڭ جەتەكشىسى پروفەسسور بەكمۇحامەدوۆتىڭ پاتەرىنە كەلەدى. ەسىكتى وعان ورىس كەلىنشەگى اشادى.

– ۆى ك سانكە؟ – دەدى ەدىگەنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءجىدى كوزبەن اسپاي-ساسپاي شولىپ شىعىپ.

– ەگو نەت.

– ە-ە ... پروستيتە... يا، كاجەتسيا، وشيبسيا...

سەكپىل بەت كەلىنشەك ەسىكتى قايتا جاپتى.

ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى العاشقى ديالوگ وسىلاي ءوربيدى. پاتەر نومەرىنەن جاڭىلىسىپ كەتتىم بە، – دەپ ويلاعان ەدىگە سىرتقى اۋلاعا شىعىپ، ءوزى تالاي كەلگەن ۇيرەنشىكتى ءۇيدىڭ اينالاسىنا قاراي باستايدى. ءبارى دۇرىس. ءسال ويلانىپ تۇرىپ قايتادان ىشكە كىرەدى.

– ەششە راز پروستيتە... – دەدى ەسىكتى اشقان بەتتە وزىنە الدە سىناي، الدە مىسقىلداي قاراپ، ءبىر جاق بوساعاعا يىعىن سۇيەي، ءۇنسىز تۇرىپ قالعان بەيتانىس كەلىنشەككە، – ەتو كۆارتيرا...

– بەكمۋحامەدوۆىح، – دەدى سەكپىل بەت كەلىنشەك.

– ا ون دوما؟

– كتو ون؟ پاپا؟

– ءيا، – ەدىگە ءوزىنىڭ قالاي قازاقشاعا كوشىپ كەتكەنىن اڭداماي قالدى.

– تاك ي سكازالي بى...-دەدى سەكپىل بەت كەلىنشەك ەسىكتى ايقارا اشىپ. – پروحوديتە. – سودان سوڭ پروفەسسوردىڭ كابينەتى جاققا مويىن بۇرىپ: – ازيمحان بەكەجانوۆيچ ك ۆام! – دەپ داۋىستادى دا،بوكسەسى ىلگەرىندى-كەيىندى سوگىلە دىرىلدەپ، اس ءۇي جاققا قاراي بەتتەپ جۇرە بەردى. «ەكىقابات بولار، – دەگەن وي كەلدى كەلىنشەكتىڭ ارتىنان ەرىكسىز قاراپ قالعان ەدىگەنىڭ باسىنا. – جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن»...

ەدىگە ىشكە كىرەدى. پروفەسسور ەكەۋىنىڭ اراسىندا باكەن پايدالانىپ كەتكەن ەدىگەنىڭ ۇرلانعان قولجازباسى تۋرالى وتە اۋىر اڭگىمە ءوتىپ جاتىر. بارىنەن تۇڭىلگەن ەدىگە عىلىمنان كەتۋگە بەل بايلاعان. قولجازبانى ۇرلاتقان دا، ۇرلاعان دا پروفەسسوردىڭ ءوز شاكىرتتەرى. پوفەسسور ءۇشىن دە، ەدىگە ءۇشىن دە وتە اۋىر، كۇيزەلىسكە تولى مينۋتتار ءوتىپ جاتىر. ءدال وسى ساتتە ەسىك سىقىرلايدى.

– بار، بار، جاپ! – دەدى پروفەسسور قاراماستان قول سىلتەپ.

ەسىك ايقارا اشىلىپ،ماناعى سەكپىل بەت كەلىنشەك كورىندى. يەن بولمەگە كىرگەندەي، ەركىن باسىپ تورگە شىقتى دا، سورەلەردىڭ ءبىرىنىڭ شىنىسىن سارت ەتكىزىپ اشتى; الدە ءبىر كىتاپتى الىپ، اسىقپاعان، ىرعاتىلا باسقان قالپى بۇرىلىپ جۇرە بەردى. (236-237,241-بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى. «اتامۇرا» 2020)

بۇل تاعى دا سول پوفەسسور بەكمۇحامەدوۆتىڭ جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنى. ءناسىلى – ورىس. ءوزىنىڭ اياعى اۋىر. ۇرپاق جالعاسى – پروفەسسوردىڭ  بولاشاق نەمەرەسىنىڭ اناسى ۇيگە كەلگەن قوناق پەن قايىن اتاعا دەگەن قۇرمەت،قازاقتىڭ ۇلتتىق عۇرپى مەن يبا-ادەبىنەن ماقۇرىم. ۇلتتىق تۇسىنىگى مەن وسكەن ورتاسى، العان تاربيەسى مۇلدەم بولەك. ەڭ باستىسى، كۇيەۋىنىڭ اتا-اناسىنا دەگەن قۇرمەت پەن قازاقى ادەت-عۇرىپتى ۇيرەنەيىن دەگەن وي مۇلدەم جوق.

ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆتىڭ شاڭىراعىنىڭ بولاشاق وت-اناسىنىڭ بۇگىنگى سىيقى – پروفەسسور وتباسىندا ەرتەڭ بولار تراگەديادان حابار بەرىپ تۇر.

ونەر تەورياسىنا بايلانىستى: «توردە مىلتىق ءىلۋلى تۇرسا،ول اتىلۋعا ءتيىس»، – دەپ چەحوۆ ايتتى دەيتىن ءبىر ءسوز بار. ماعىناسى: شىعارمادا بوس تەكتى ءبىر ەپيزود، ءبىر وقيعا سۋرەتتەلمەۋگە ءتيىس دەگەن ويعا سايادى. م.ماعاۋين دە ءوزىنىڭ «كوك مۇنارىندا» ۇلتى وزگە پروفەسسور كەلىنىنىڭ قازاق عۇرپىنا ەرسى كورىنەر ءسوزى مەن ارەكەتىن بوسقا سۋرەتتەپ وتىرعان جوق.

انىعىنا كەلگەندە، بۇل – پروفەسسوردىڭ تراگەدياسى. ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆ – ءوزىنىڭ عىلىمي مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ، سوڭىندا مىڭداعان شاكىرت قالدىرعان عۇلاما عالىمدار قاتارىنان ەمەس. ول سوڭىندا ءجونى ءتۇزۋ ۇرپاق تا قالدىرا الماعان باقىتسىز اكە، باعى جوق وتاعاسى بولاتىن. ۇلىنىڭ ەسىمى – سانجار. بۇل ەسىمدى ورىس كەلىن «سانياعا» اينالدىرىپ الىپتى. پروفەسسوردىڭ ۇلى سانجار – ەكى باستان قازاقشا بىلمەيتىن. ورىس تىلىندە سويلەيدى ول تىپتەن ءوز اكەسىنىڭ ۇلكەن عالىم ەكەنىن دە بىلمەيتىن بولۋ كەرەك. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن پروفەسسوردىڭ ۇلى، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ پروفەسسورى، عالىم اكەسىنىڭ ەڭبەگىن قايدان ءبىلسىن –اۋ؟ سانجار ءۇشىن اكەسى پروفەسسور ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆ – اكەلىك مىندەتكەرلىگى بار «تابىس كوزى» عانا. بار بولعانى سول! مىنە، سول پروفەسسوردىڭ ۇلى «سانجار – سانيا» ورىس قىزىنا ۇيلەندى. شەشەسى ورىس بولسا، اكەسى بىلمەگەن قازاقشانى پروفەسسوردىڭ بولاشاق نەمەرەسى قايدان ءبىلسىن! دەمەك، بۇل دەگەنىمىز –پروفەسسور ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆتىڭ بولاشاق ۇرپاعى ءتىلىن، ادەت عۇرپىن، تاريحىن بىلمەيتىن «ماڭگۇرت» بولىپ وسەدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ارتىندا عىلىمدى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىرا الماعان دارىنسىز ءھام ءبىلىمسىز ۇرى – «قىزىل پلاگياتور» شاكىرتى مەن ۇلتىنىڭ ءتىلىن، تاريحىن بىلمەيتىن «ماڭگۇرت» ۇلى سانجار جانە قازاقتىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن بىلمەك تۇگىل، بىلۋگە تالپىنىپ نيەت ەتپەگەن ۇلتى وزگە ورىس كەلىنى قالدى. دۇنيەگە كەلەر ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى مۇلدەم كۇڭگىرت...

مىنە، بۇل – پروفەسسور ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆتىڭ تراگەدياسى ەدى!

بىراق، بۇل تراگەديا XX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى كۇللى قازاق زيالىلارىنا ورتاق «تيپتىك» تراگەديا بولاتىن. سوڭىندا «ماڭگۇرت» ۇرپاق قالدىرعان قازاق زيالىلارىنىڭ 60-70 پايىزى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىن «قارتتار ۇيىندە» وتكىزىپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ، يمانى ايتىلماعان قالپى و دۇنيەگە اتتانىپ، باقيلىق بولدى. ولاردىڭ سوڭىندا قالعان ۇرپاقتارى اتا-اناسىنا قۇران باعىشتاپ، ولاردىڭ ۇلتقا مۇرا بولىپ قالعان قازاق تىلىندەگى ادەبي نە عىلىمي ەڭبەكتەرىن وقي الماۋ بىلاي تۇرسىن – قازىر اتا بولعان ولار، ءوز نەمەلەرىمەن بابا ءتىلى، انا ءتىلى – قازاق تىلىندە سويلەسە دە المايدى. «ماڭگۇرتتەن» تۋعان «ماڭگۇرت» نەمەرەلەردىڭ كوبى وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن بىلمەيدى ەكەن. ال،بىلەتىندەرى وزدەرىن «قازاقپىن» دەپ ايتۋعا نامىستاناتىن كورىنەدى. بۇدان وتكەن قانداي تراگەديا بولۋى مۇمكىن؟!...

ارينە، جازۋشى م.ماعاۋين ءوزىنىڭ «كوك مۇنارىندا» پروفەسسور شاڭىراعىنىڭ ءبىز ايتقان ەرتەڭگى كۇنىنىڭ تراگەديالىق ءحالىن بايانداماعان. ونى ماقسات ەتپەگەن دە. جازۋشى مۇراتى – وقيعانى شىنايى، رەاليستتىك تۇرعىدان سۋرەتتەي وتىرىپ، وقۋشىسىن ويعا شاقىرۋ. بولدى. ارعى جاعى جازۋشى ۇلەسىندەگى شارۋا ەمەس. شىعارمانى وقىعان ويلى وقىرمان اقىلى مەن پايىم تۇسىنىگىنە قاراي ويلانىپ، ارەكەت ەتىپ، قارمانباق...

قالاي دەسەك تە، «كوك مۇنار» اۆتورى، جازۋشى  م.ماعاۋين ءوز شىعارماسىندا پروفەسسور ءاز- اعا بەكمۇحامەدوۆتىڭ ادەبي وبرازىن XX عاسىردىڭ  II جارتىسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ «تيپتىك» بەينەسىنە اينالدىرا بىلگەن. بۇل –اقيقات. تالانتتى سۋرەتكەردىڭ ءاربىر كەيىپكەرى – تيپتىك بەينە. ال وقۋشى ءۇشىن تيپتىك بەينە – تانىمايتىن تانىس تۇلعا، – دەيدى ورىس سىنشىسى ۆ.گ.بەلينسكي ءوزىنىڭ گوگولدىڭ پوۆەستەرىن تالداۋعا ارناعان ەڭبەگىندە. «كوك مۇنارداعى» ءاربىر كەيىپكەر،وقۋشىعا وتە تانىس، جاقىن تۇلعا. سوندىقتان دا ولاردىڭ ارقايسىسى تيپتىك بەينە دارەجەسىنە كوتەرىلگەن دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

تيپتىك بەينە دەگەننەن شىعادى. «كوك مۇناردا» ءبىر قىز بار. ورىس ءتىلدى. ەسىمى – شولپان. بىراق،ءوزى «ۆەنەرا» دەپ وزگەرتىپ العان. مىنە، سول «شولپان-ۆەنەرا» بار تاۋىرىمەن ساندەنە كيىنىپ، كىتاپحاناعا ەرتە بارىپ ورىن الىپ، قاسىنداعى بوس ورىندى ەشكىمگە بەرمەي، ءوڭى تاۋىرلەۋ، بولاشاعى بار، وقىمىستى-اۋ، – دەگەن جىگىتتەرگە ۇسىنۋ ءۇشىن ۇستاپ وتىرادى. ماقساتى: ءوڭى ءتاۋىر، بولاشاعى بار، وقىمىستى جىگىتپەن تانىسىپ، سوعان كۇيەۋگە شىعۋ.

جازۋشى «كوك مۇناردىڭ» سوڭعى جاعىنداعى ءبىر تاراۋداعى ەپيزودتا ءدال وسى كەيىپكەر ءومىرىن سۋرەتتەيدى. ەپيزودتاعى بايان بويىنشا «شولپان –ۆەنەرا» ءۇشىن كىتاپحاناداعى «كۇيەۋ تاڭداۋ وپەراتسياسى» ءساتسىز اياقتالعان سەكىلدى.

بۇكىل الەمگە كەڭەستىك كينو ونەرىنىڭ داڭقىن شىعارىپ، «وسكار» سىيلىعىن جەڭىپ العان، جالعىز سوۆەتتىك فيلم – رەجيسسەر ۆلاديمير مەنشوۆتىڭ «موسكۆا كوزجاسىنا سەنبەيدى» (موسكۆا سلەزام نە ۆەريت) فيلمىندە اكتريسا يرينا مۋراۆەۆا سومداعان ءبىر كەيىپكەر بار. تۋرا سول «شولپان-ۆەنەرانىڭ» ءومىرىن قايتالايدى. ول دا «بولاشاعى زور» كۇيەۋ تاڭداۋ ءۇشىن ۇنەمى كىتاپحانالاردى تورۋىلدايتىن. دەمەك، كەڭەستىك داۋىردە بولاشاعى بار، جاقسى «كۇيەۋلەر» كىتاپحانادا جۇرگەن. بۇل دا – كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ءبىر شىندىعى.

جالپى «كوك مۇناردا» 60-جىلدارداعى كەڭەستىك زيالى قاۋىم ءومىرى رەاليستىك تۇرعىدا شىنايى سۋرەتتەلگەن. باس كەيىپكەر ەدىگە – اسپيرانت. شىعارماداعى اسپيرانت كەيىپكەرلەردىڭ وبرازدارىنىڭ ءوزى تۇتاس ءبىز گالەرەيا. ولار ءار ءتۇرلى. ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. ەدىگە – ماقساتى ايقىن، ءبىلىمدى، وزىنە سەنىمدى، ازداپ ماقتانشاقتاۋ، ءور كەۋدە، اناۋ-مىناۋدى مەنسىنبەيتىن تاكاپپار جىگىت. بەردىبەك – ساياز ءبىلىمدى، ەپتى، ايەل قۇمارلاۋ، عىلىمعا الدە قانداي وزىندىك ەسەبىمەن كەلگەن، بولاشاقتاعى – باكەن تاڭىربەرگەنوۆ. كەنجەك – بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن، وتە ءبىلىمدى ادامگەرشىلىگى مول، اقكوڭىل ادال جىگىت. بىراق، بوستاۋ، ەركەككە ءتان مىقتى، بىربەتكەي مىنەزى جوق. ونىڭ ويىنشا: عىلىمدا اشىلعان جاڭالىق-حالىق يگىلىگى ءۇشىن پايداعا اسسا بولدى. ونى كىم اشقانى ماڭىزدى ەمەس. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، ول ءوزىنىڭ كانديداتتىق تاقىرىبىن توقتاتىپ تاستاپ، جەتەكشىسىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنا كومەكتەسىپ، سول  جەتەكشىسىنىڭ دوكتورلىق  ديسەرتاتسيانىڭ بەس تاراۋىنىڭ ەكى تاراۋىن كەنجەك جازعان. جەتەكشىسىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى جازىلىپ بىتكەن كۇنى، كەنجەك بالاشا قۋانىپ، ەندى ءوزىمنىڭ تاقىرىبىما الاڭسىز كىرىسەتىن بولدىم دەيدى. كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟ نە دەسەك تە، كۇللى الەمدى تۇتاستىرا ۇستاپ تۇرعان ءدال وسى كەنجەك سەكىلدى اقكوڭىل دە ادال جاندار. مۇنداي ادامدار بولماسا، دۇنيە ويران بولسا كەرەك...

حالەل – اقىلدى، ءوز پايداسىن باستى ورىنعا شىعارعان جىگىت بولسا، ءانۋار – اۋىزىندا ءسوز تۇرمايتىن وسەكشى. ءباتيا –  وتە تالانتتى، ناعىز عالىم بولاتىن قىز. ولار ءارتۇرلى، كادىمگى ومىردەگى قاراپايىم ادامدار. ولاردىڭ باسىن قوساتىن-عىلىم جانە جاتاقحانا.

عىلىم – ولاردىڭ بولاشاقتاعى ماماندىق – جۇمىسى بولسا، جاتاقحانا – تۇرعىلىقتى مەكەن-جايى. ولار ءوزارا پىكىرتالاس-ديسكۋسسياعا ءجيى باراتىن. پىكىرتالاس تاقىرىبى ءارتۇرلى. ءومىر، عىلىم، سول تۇستاعى حالىقارالىق جاعداي مەن ساياسات، ءتىپتى حالىقتاردىڭ ءوسۋ دەموگرافياسى... ءبارى، ءبارى بار.

مىنە وسىنداي پىكىرتالاستىڭ بىرىندە مۇحامەد-ءشارىپ ەسىمدى حيميك-اسپيرانت:

– تىڭداپ وتىرىپ ويعا كەتەم،ءبىزدىڭ قازاق حالقى قانداي ولشەۋسىز وسكەن، جولداستار! بۇرىن ەكى اق پروتسەنت ساۋاتتى بولعان نادان ەل...

– نادان ەل! – دەدى ەدىگە مۇحامەد-ءشارىپتىڭ ءسوزىن بەل ورتادان بۇزىپ.

– نادان ەل سول بۇرىنعى ناداندىعىنىڭ ءبىرازىنان ارىلىپ بىتكەن جوق. ونى وسى سەن سياقتى جىگىتتەرگە قاراپ بىلەم! (72-بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى. «اتامۇرا» 2020)

اۆتور كىشكەنە ەپيزودتاعى ءبىر سويلەم ارقىلى ەدىگە بولمىسىن اشا تۇسەدى. ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى، اسپيرانت ەدىگە، «نادان ەل» دەگەن تىركەسكە جان-تانىمەن قارسى. «...ناداندىعىنىڭ ءبىرازىنان ارىلىپ بىتكەن جوق. ونى سەن سياقتى جىگىتتەرگە قاراپ بىلەم!» ەدىگەنىڭ بۇل سوزدەرى تەك قانا «نادان ەل» سوزىنە قارسىلىقتى عانا ەمەس، «...سول ەلدىڭ بولاشاقتاعى عالىم زيالىسى سەن بولساڭ...كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن...»، – دەگەن ويدى دا انىق ايتىپ وتىر. ءسوز ويناتۋ... كەيىپكەر مىنەزىن اشا تۇسەتىن تاماشا ءتاسىل.

اسپيرانتتار اراسىنداعى ءدال وسى پىكىر تالاستىڭ جالعاسىن جازۋشى بىلاي ساباقتايدى:

– ەكى پروتسەنتكە تالاسپايمىن، – دەدى حالەل. تاناۋى قۋسىرىلىپ، قاراتورى ءوڭى سۇرلانىپ كەتىپتى. ايتكەنمەن ءۇنى سابىرلى. – مۇمكىن، ءتىپتى جالعىز-اق پروتسەنت شىعار، مۇمكىن ۇشەۋ، مۇمكىن ون شىعار، كىم ساناپتى. بىراق قايتالاپ ايتايىن، قازىرگى وسكەنىڭە دە، بۇرىنعى ەكى پروتسەنتىڭە دە تالاسپايمىن. ال ەندى، رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاقتان وزگە حالىقتاردىڭ ساۋاتتىلىعى قانشا پروتسەنت بولدى ەكەن؟ ول جايلى ويلادىڭىزدار ما، زيالى ازاماتتار؟ ورەل مەن كۋرسكى گۋبەرنيالارىندا مۇجىقتار جاپپاي ساۋاتتى ەدى دەگەندى مەن تۋرگەنەەۆتەن دە، تولستويدان دا وقىعان جوقپىن. جارالارىڭنىڭ اۋىزىن نەگە قاسي بەرەسىڭدەر؟ كىمدە جوق ول ءىرىڭ.

داۋ قايتا قىزدى. (72-بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى. «اتامۇرا» 2020)

اۆتور: «...قازىرگى وسكەنىڭە دە،بۇرىنعى ەكى پروتسەنتىڭە دە تالاسپايمىن»، – دەگەن ءسوزدى قىزىل تسەنزۋرادان ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن، قالقان رەتىندە پايدالانعان. ادەمى ءتاسىل...

«وزگە حالىقتاردىڭ ساۋاتتىلىعى قانشا پروتسەنت بولدى ەكەن؟»،– دەپ، تۋرگەنەەۆ، تولستويلاردى ارالاستىرىپ «...قازىرگى وسكەنىڭە دە، بۇرىنعى ەكى پروتسەنتىڭە دە تالاسپايمىن»، –دەپ، قانشا جەردەن ايتقانىمەن دە، سول باياعى «ەكى پروتسەنتكە» دەگەن اۆتورلىق قارسىلىق. كەڭەستىك جۇيەنىڭ شوۆينيست عالىمدارى ەشقانداي عىلىمي دالەلسىز «رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاق حالقىنىڭ ەكى-اق پروتسەنتى ساۋاتتى بولعان»، – دەگەن ويدى مەكتەپ جانە جوعارعى وقۋ ورىندارى وقۋلىقتارى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، بويىنا سىڭىرە بەردى. ءوزىنىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن ادەت-عۇرپى مەن مادەنيەتىن بىلمەيتىن ۇلتتى جويىپ جىبەرۋ ارقاشان دا وڭاي. ول ءۇشىن سەندەر جابايى، ساۋاتسىز نادان ەلسىڭدەر، – دەگەن ويدى ولارعا سىڭىرە بەرسەڭ، سول ۇلتتا ءوزىن-ءوزى جەك كورۋ، باعالاماۋ ءۇردىسى ويانادى. ال ءوزىن-ءوزى باعالامايتىن، ءوز تاريحى مەن ادەت-عۇرپىن، مادەنيەتىن بىلمەيتىن حالىق وڭاي وتارلانادى.

سەندەر ەكى-اق پروتسەنت ساۋاتتى بولعان نادان ەلسىڭدەر، – دەگەن شوۆينيستتىك ۇستەم ويعا قازاق زيالىلارىنىڭ قارسىلىعىن اۆتور ءوز شىعارماسىندا  جازۋشى شەبەرلىگى ارقىلى ادەمى كورسەتكەن. بىلاي قاراساڭ اسپيرانتتار اراسىندا كۇندە بولىپ تۇراتىن كوپ پىكىر تالاستىڭ ءبىرى سەكىلدى. ال انىعىندا، وتارلىق-شوۆينيستتىك كوزقاراستاعى وزبىر جۇيەگە دەگەن ۇلت زيالىلارىنىڭ قارسىلىعى.

تەك بۇل عانا ەمەس، ەدىگەنىڭ: «پاي-پاي... ءبارىن بىلەمىز. كوزبەن كورەسىڭ. ويمەن تانيسىڭ. سويتە تۇرا... مىنەكەي... ىشىڭە سىيمايدى. كومەيىڭە تىرەلەدى دە تۇرادى... ءبىر شاشتاراز يەندەگى قۇدىققا ايقايلاپتى دەيدى. بىزدە ونداي قۇدىق تا جوق. جارىلىپ ولەتىن شىعارمىز. نۋ ي ك چەرتۋ. السىزدەر عانا كۇرەستەن تايقيدى.»،– دەگەن سوزدەرى، ءسوز بوستاندىعى جوق كەڭەستىك جۇيەنى اشىق اشكەرەلەپ تۇر. (26-بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى، «اتامۇرا» 2020)

«پاي-پاي...ءبارىن بىلەمىز»،– دەپ باستالاتىن ەدىگەنىڭ بۇل مونولوگى: «كوممۋنيزمگە بەتتەگەن، عارىشقا قول سوزعان وسىنداي عاجايىپ زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. تىڭ كوتەرىپ، وتانعا ميللياردتاعان پۇت استىق بەرىپ جاتقان وزگەرگەن، وسكەن، جاڭعىرعان...»،– دەپ باستالاتىن ەدىگە مونولوگىنىڭ ورتا تۇسى. (26-بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى، «اتامۇرا» 2020)

سىرت قاراعاندا، ەرتەڭگى بولاشاعى مەن كەلەر كوممۋنيزمگە شەكسىز سەنىپ، وتانىن شىن جۇرەگىمەن سۇيگەن ۇلاننىڭ  بيىك نوتادا ايتىلعان مونولوگى سەكىلدى. شىن مانىنە كەلگەندە، ەدىگە مونولوگىنىڭ ىشكى جاپسارىندا قوعامدىق جۇيەگە دەگەن قارسىلىقتى وي جاتىر.

مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ «كوك مۇنارىندا» كەڭەستىك قوعامعا دەگەن قارسىلىقتى كوزقاراسىن ءتۇرلى ادەبي تاسىلدەر ارقىلى، بىلىنەر-بىلىنبەستەي ەتىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ، ادەمى وتكىزىپ وتىرعان.

«كوك مۇنار» – 60-جىلدارداعى قازاق زيالى قاۋىمى تۋرالى شىعارما. ونداعى كەيىپكەرلەر ءارتۇرلى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى دەسەك تە، وسكەن ورتاسى، ءبىلىم، تاربيە العان جەرلەرى ۇقساس بولعاندىقتان، ولار ءبىر-بىرىنە بوتەندىگى جوق تۇلعالار. ال شىعارماداعى كۇلدارى اقىن قارسىباەۆ –قازاق ادەبيەتىندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن تىپتەن بولەك، باسقا كەيىپكەر. دارا بەينە. ول چەحوۆتىڭ «قوراپتاعى ادامىنداعى» (چەلوۆەك ۆ فۋتليارە) بەليكوۆتى ەسكە تۇسىرەدى. ەكەۋى دە قورشاعان ورتادان تىس، ءوز تۇسىنىكتەرى بويىنشا ءبىر شەڭبەردىڭ ىشىندە عانا ءومىر سۇرەدى. ويلاۋ دارەجەلەرى دە ۇقساس. بەليكوۆ كۇلكىلىلەۋ، قورعانسىز، اينالاسىنا جاناشىرلىق سەزىم وياتاتىن كەيىپكەر بولسا، كۇلدارىدەن قورقاسىز. ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى بەليكوۆكا ۇقساس بولعانىمەن، كۇلدارى بەليكوۆتان الدەقايدا قورقىنىشتى.

ول ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەڭىسىنىڭ ەلۋ جىلدىعىنا وراي، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن جىرلايتىن بەس تومدىق، (حامسا) شەجىرەلى داستانىن جازىپ جاتىر. كوركەمدىك دارەجەسى تومەننەن دە تومەن. كۇلكى شاقىرعانداي. بىراق، ول ءوزىن اقىن رەتىندە ابايدان دا جوعارى قويادى. سەبەبى، اباي بۇگىنگى زاماننىڭ تالاپ تىلەگىن بىلمەيدى. بۇل – ونىڭ ءوز تۇسىنىگى. ءوزى ءبىراز ءومىرىن تۇرمەدە وتكىزگەن رەپرەسسيا قۇربانى. سويتە تۇرا، كەڭەستىك جۇيە مەن كەڭەستىك يدەولوگيانى جان-تانىمەن سۇيەدى ءھام ودان وزگە ءومىر بار دەپ ويلامايدى. ول – سەن دە مەن سەكىلدى ويلان، مەن سەكىلدى ءومىر ءسۇر دەپ، باسقالاردى ءوز شەڭبەرىنە تارتادى. ونىڭ چەحوۆ كەيىپكەرى بەليكوۆقا ۇقسامايتىن، وعان قاراعاندا قورقىنىشتىلاۋ بولىپ كورىنەتىن ايرماشىلىعى دا وسى تۇس. ءوز تۇسىنىگى بويىنشا، بەلگىلى ءبىر شەڭبەر ىشىندە عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كۇلدارى اقىن، كەڭەستىك يدەولوگيا – ادامي ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىپ، «ماڭگۇرت-زومبيگە» اينالدىرىپ جىبەرگەن قورقىنىشتى تۇلعا.

كۇلدارى – سوتسياليستىك قوعامنىڭ قۇرىلىسشىلارى بىردەي ويلانىپ، بىردەي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك دەيتىن كەڭەستىك يدەولوگيا جەمىسى. جازۋشى ءوز شىعارماسىندا كۇلدارى بەينەسى ارقىلى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ادام بولمىسىنا تيگىزەر قورقىنىشتى زارداپتارىن ءسوز ەتكەن.

جازۋشى «كوك مۇناردا» ءوزى سۋرەتتەپ وتىرعان قوعامنىڭ شىنايى بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن ءتۇرلى ادەبي تاسىلدەرگە جۇگىنگەن. قازىرگى زامان سۋرەتتەلەتىن شىعارمادا سول زاماننىڭ اقيقات كورىنىسىن وقۋشى جادىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن، ميفولوگيالىق اڭىزداردى پايدالانۋ ءتاسىلى – الەم ادەبيەتى تاريحى ءۇشىن توسىن جاڭالىق ەمەس. بۇل ايتقاندارىمىزعا ورىس، جاپون، لاتىن امەريكالىق كولۋمبيا ادەبيەتتەرىنەن كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.

قۇدايسىز قوعامدى جارنامالاپ، ۇلى جاراتۋشى اللا تاعالاعا دەگەن سەنىمنەن تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان «سوتسياليستىك قوعامنىڭ» ىشكى الەمىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «كوك مۇنارىندا» اللا تاعالانىڭ ادامدى جاراتۋى تۋرالى كونە ميفولوگيالىق اڭىزدى شىعارما يدەياسىنا سايكەس، ءسال-ءپال «مايىستىرا ءيىپ» زاماناۋي نەگىزدە «جاڭاشا» پايدالانعان. جازۋشىنىڭ بۇل ءتاسىلى – ميفولوگيالىق اڭىزدىڭ ايتپاق بولعان تۇپكى ويىنا نۇقسان كەلتىرىپ تۇرعان جوق.

اڭىز بويىنشا: ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتۋشى اللا تاعالا جەر بەتىندەگى ءوزىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ادامدى جاراتادى. وعان اقىل بەرەدى. ادام اقىلى ارقىلى جەر بەتىندەگى كۇللى ماقۇلىقتى وزىنە باعىندىرادى. ناتيجەسىندە، ماقۇلىق اتاۋلى شىن قۇدايدى ۇمىتىپ، ادامدى قۇداي دەپ تانيدى. بۇل جاعدايدان شوشىپ كەتكەن قۇداي، ادامنىڭ كەۋدەسىنە ساتقىندىق، زۇلىمدىق، پاسىقتىق، ىشتارلىق سەكىلدى پالەكەتتەردى قۇيدى. ادام ىشسەم، جەسەم، ءوزىم ءۇشىن ءومىر سۇرسەم دەگەن سوقىر سەزىمگە يە بولىپ، ءوزىنىڭ اللا تاعالانىڭ جەر بەتىندەگى ورىنباسارى رەتىندەگى تاريحي ميسسياسىن ۇمىتادى. مۇنى كورگەن جاراتۋشى قاتتى قينالدى. تۇندە ۇيقى، كۇندىز كۇلكىدەن قالدى. اقىرى امالىن تاپتى. اللا تاعالا ەندى ادام جۇرەگىنە ءومىر گۇلىن ەكتى. ءومىر گۇلىنىڭ ءۇش ساباعى بار-تىن. ءبىرىنشى تۇرعان، ەڭ كورىكتى ساباعى – اللا تاعالاعا دەگەن سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىككە باعىشتالعان ماحاببات گۇلى ەدى. ەكىنشىسى – تۋعان ەل، وسكەن جەر – وتانعا دەگەن ماحابباتقا باعىشتالدى. ءۇشىنشىسى – وتباسى، سۇيگەن جار، تۋعان-تۋىسقان قانداس باۋىرعا دەگەن ماحابباتقا ارنالدى. ءومىر گۇلى كەۋدەسىنە كوكتەگەننەن-اق، ادامنىڭ اقىل-ويى كۇن ساناپ، ولشەۋسىز وسە بەردى. ونەر، عىلىم تاپتى. تابىلعان ونەر مەن عىلىمنىڭ ارقاسىندا ادام قۇس بولىپ كوكتە سامعادى، بالىق بولىپ سۋدا ءجۇزدى. ادامنىڭ قولىنان ءبارى كەلەتىن بولدى. سودان ءبىر كۇنى ادام: – مەن قۇدايمەن تەڭمىن، – دەدى. ويلانىپ ءسال وتىردى. – جوق! –دەدى. سودان سوڭ – مەن قۇدايدان ارتىقپىن. كوكتە ۇشا الامىن، سۋدا جۇزەمىن. ءبارىن ءوز قولىممەن، ءوز اقىلىممەن ءبىتىرىپ جۇرگەن مىنا – مەن! قۇدايدى قايتا سايلايىق! ەندىگى قۇدايىمىز – ادام بولسىن، ادىلدىك جولى وسى ، – دەدى.

مۇنى ەستىگەن قۇداي تاعالا قاتتى قايعىردى. ايتكەنىمەن ادامعا ءالى جەتپەيتىنى راس ەدى. ونى ايتقانىمەن جۇرگىزە المايتىن. ويتكەنى، بۇل كەزدە ادامنىڭ جۇرەگىندەگى ءومىر گۇلىنىڭ «قۇدىرەتكە ماحاببات» دەپ اتالاتىن جاراتۋشى يە، اللا تاعالاعا ارنالعان «ماحاببات گۇلى» سەمىپ، قۋراپ قالعان ەدى. اللا تاعالانىڭ ول بۇتاقتى قايتا جاسارتپاق ارەكەتىنە ەشتەڭە ونبەدى. ادامنان ءۇمىتىن ۇزگەن جاراتۋشى قۇداي باسقا گالاكتيكاعا قونىس اۋدارىپ كەتىپتى. اڭىزدىڭ سوڭىندا اۆتور: «بۇل – ادامزات قۇدايدى تالاق ەتىپ، ءوزىن قۇداي دەپ جاريالاعان تەمىر ىقىلىم جيىرماسىنشى عاسىر ەدى»، – دەيدى.

عىلىم دامىپ، دەنەنى قۇرايتىن مولەكۋلا اتومعا، اتوم زاريادتارعا ءبولىنىپ، ميكروسكوپ شىعىپ، كلەتكانىڭ قۇرىلىسى انىقتالعان XX عاسىر  – ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى عاسىر اتالعان «قۇدايسىز ءداۋىردىڭ» باستاۋىندا تۇر. بۇل كەزەڭدە ۇلى دانىشپان حاكىم ابايدىڭ – اللانى وزىنە ءتان سەگىز سيپاتىنىڭ نەگىزگى ەكەۋى – عىلىم مەن قۇدىرەت ارقىلى تانۋ كەرەك دەگەن 38-قارا سوزىندەگى عاقلياسىنىڭ پارقىنا پەندە بالاسىنىڭ اقىلى مەن تۇسىنىگى جەتە كويماعان كەز. ول كەزدەگى شولاق ويلى عالىمدار: – ءبىز عىلىمنىڭ تۇبىنە جەتتىك، ارى قاراي ەشتەمە جوق ، – دەپ ويلادى.

عىلىم وركەندەپ، اتومدى يگەرىپ، ايعا ۇشىپ، و باستان قۇدايدى جوققا شىعاراتىن اتەيزمدى ناسيحاتتاپ، «قۇدايسىز قوعام» سوتسياليزمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقستاننىڭ قوعامدىق قاتىناستارىن ءوز وقىرماندارىنا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جازۋشى ادامنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى ميفولوگيالىق اڭىزدى، رومان سيۋجەتىنە ادەمى قابىستىرعان.

جازۋشى تاراپىنان زاماناۋي نەگىزدە جاڭارتىلعان كونە ميفولوگيالىق اڭىز – پۋبليتسيستيكالىق ستيلدەگى يرونيالىق-ساركازم تىلىندە جازىلعان، ءومىر شىندىعى ادەمى بەينەلەنگەن، فيلوسوفيالىق ويى تەرەڭ وسى اڭىز – وقۋشى تاراپىنا جەڭىل قابىلدانادى. سوندىقتان بولار، اڭىز دىتتەگەن جەرىنە جەتپەي قالعانداي بوپ كورىندى، مۇمكىن، جازۋشى ءدال وسى ميفولوگيالىق اڭىزدى باسقا ستيلدە، بايىپتى ەتىپ، سالماقتى تىلمەن جازعاندا، مۇمكىن وقۋشىعا اسەرى باسقاشا بولار ما ەدى.

ارينە، قازانشىنىڭ ەركى بار... ءدال وسى كۇيىندە دە وپىرىلىپ، ۇڭىرەيىپ تۇرعان ەشتەمە جوق. بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن جارىق كورگەن كىتاپقا ولاي بولعاندا، بۇلاي بولار ەدى... دەپ ايتا سالۋ وڭاي، ارينە. تاريحقا تاريح كوزىمەن قاراۋ كەرەك دەگەن قاعيدا بويىنشا ويلانساق، ول كەزدە زامان باسقا، زاڭ باسقا... دەسەك تە، جازۋشى «قۇدايسىز قوعام» ءسوتسياليزمنىڭ ىشكى رۋحاني قايشىلىقتارىنىڭ سەبەبى مەن سالدارىن ميفولوگيالىق اڭىز ارقىلى تاماشا تۇسىندىرگەن. ءبىز مۇنى شەبەرلىك دەپ قابىلداپ، جازۋشى پايداسىنا تاعى دا ءبىر ۇپاي قوستىق. اسىرەسە، تاراۋ سوڭىنداعى «...بۇل – ۇلى ورىس حالقى، سوۆەتتىك قۇرىلىس تەڭدىككە جەتكىزىپ، قاتارعا قوسقان،ءسوتسياليزمدى ورناتىپ ءبىتىپ، ەندى كوممۋنيزمگە قاراي ارشىنداي باسىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ ەل ەدى.»، – دەگەن استارلى اجۋاعا تولى سويلەمى، ويلى وقىرمانعا جازۋشىنىڭ «قۇدايسىز قوعام» نەمەسە قولدان «قۇداي» جاساعان سوتسياليزم مەن سول قوعامداعى «حالىقتار دوستىعى» تۋرالى ويىنان مولىنان حابار بەرىپ تۇر.

اقىلدى – ايارلىق جەڭدى.

كۇشتى – ءادىس جەڭدى.

ادىلەتتى – زۇلىمدىق جەڭدى.

بۇل – «كوك مۇناردىڭ» سوڭعى تاراۋلارىنىڭ ءبىرى. قازاق ادەبيەتى تاريحىنا بايلانىستى ەدىگە تاپقان جاڭالىقتى – دوتسەنت باكەن تەڭىربەرگەنوۆ پايدالانىپ كەتتى. اقىلدى – ايارلىق، ادىلەتتى – زۇلىمدىق جەڭدى. ادىلەتسىزدىك پەن زۇلىمدىققا قارسى ءبىلىمدى دە اقىلدى، ادۋىن مىنەز، عىلىم ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن پروفەسسور ءاز-اعاڭدا قاۋقارسىز بولىپ شىقتى.

ارينە، كەز-كەلگەن تاربيەلى دە يماندى، زيالى عالىمدار سەكىلدى عىلىمداعى قاراقشىلىق پەن ۇرلىققا قارسى شىعىپ، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسكەندە، پروفەسسور ءازىمحان بەكمۇحامەدوۆ بەينەسىنىڭ تاربيەلىك ءمانى بيىكتەي ءتۇسىپ، روماننىڭ كەلەسى تاراۋلارى كومپوزيتسيالىق تۇرعىدان باسقاشا ورىستەرى انىق ەدى. الايدا، جازۋشى ماقساتى باسقا بيىكتەن كورىنىس بەرگەن.

ادەبيەت – تاربيە قۇرالى. ادىلەتكە جەتپەسە دە، ادىلدىك ءۇشىن بولعان كۇرەس – وقۋشىنى يماندىلىققا شاقىرىپ، ولاردىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمىن كۇشەيتە تۇسكەن بولار ەدى. ال ەندى ادىلەتتى – زۇلىمدىق جەڭدى. وزىنە، ءوزىنىڭ عىلىمداعى تالانتى مەن ەرتەڭگى جۇلدىزدى كۇنىنە سەنەتىن ەدىگە عىلىمنان كەتۋگە بەل بايلادى. كوپ بۇرىن ەمەس، وسىنىڭ الدىندا عانا ەرتە قىپشاقتار ومىرىنەن جازعان رومانىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى، ەڭ ءبىرىنشى وزىنە ۇناماي، روماننىڭ قول جازباسىن ورتەپ جىبەرەتىن جەر تاپپاي، ءار بەتىن بىرتىندەپ وتىرىپ جىرتقان. ەندى مىنە، ادەبيەت تاريحىنا بايلانىستى عىلىم ءۇشىن بەيمالىم، تىڭ جاڭالىق – شاعىن ەپيكالىق جىردى، عىلىمداعى قاراقشى-ۇرى، قىزىل پلاگياتور – دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆ ۇرلاپ الىپ، ءوز اتىنان جاريالاپ جىبەردى. جەكە ءومىرى – ماحاببات مايدانىندا دا ساتسىزدىك. قىزى گۇلشاتپەن ايىرىلىسىپ كەتتى. تاعدىر تالكەگى مەن ءومىر ساتسىزدىكتەرى ەدىگەنى عىلىمنان كەتۋىنە ماجبۇرلەپ، ءومىرىن باسقا جاقتا، جاڭادان باستاۋعا شەشىم قابىلداتقان-دى.

«كوك مۇناردىڭ» ەڭ ءساتتى سۋرەتتەلگەن ەپيزودتارىنىڭ ءبىرى – ەدىگە مەن گۇلشاتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس. وقىپ كورەرلىك...

– ولاي قاراماڭىز، – دەدى قىز جانارىن تومەن ساپ.

– شاشىڭ جاقسى، – دەدى جىگىت.

– بۇگىن جاساتتىم، – دەدى قىز. بۇزىلىپ كەتپەدى مە ەكەن دەگەندەي پريچەسكاسىن ءار جەرىنەن الاقانىمەن ەپتەپ ۇستاپ،سيپاپ كوردى. – ادەيى ارناپ...

«ماعان ارناپ» دەپ ويلادى ىشتەي ماساتتانعان جىگىت. بىراق ۇندەمەدى. قىزدىڭ سارجا قاسىنا، تومەن قۇلاعان ۇزىن، قايقى كىرپىكتەرىنە، كىشكەنە قىر مۇرنىنا، بالعىن ەرنىنە قادالا قاراعان كۇيى ءۇنسىز تۇرا بەردى. «وسىنىڭ ءبارى مەنىكى... – دەپ ويلادى، – ءبارى مەنىكى!»

– ولاي قاراماڭىز، – دەدى قىز تاعى دا.

– سەن سۇلۋسىڭ.

قىزدىڭ بەتىنىڭ ۇشى قايتادان لىپ ەتە ءتۇستى.

– مەن ءسىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى ءبىلىم ەم، – دەدى سالدەن سوڭ بارىپ.

– سەن اقىلدىسىڭ...

– قىزداردىڭ ءبارى قىدىرىپ كەتتى. مەن قالىپ قويدىم. قورىقتىم، ءسىز مۇلدە كەلمەي مە دەپ...

– مەن سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن سەنسىز قالاي ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن...

– اياعىڭىزدىڭ تىقىرىنان تانىدىم.

– سەن سۇلۋسىڭ. سەن دۇنيەدەگى ەڭ اقىلدى، ەڭ سەزىمتال قىزسىڭ. سوندىقتان دا مەن...

– ولاي قاراماڭىزشى... (86-87 -بەت «كوك مۇنار» رومان. الماتى، «اتامۇرا» 2020)

بۇل-ادەبي قالىپتان تىس، كەيىپكەرلەرى سول زامانداعى جاستاردىڭ كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تىلىمەن سويلەپ تۇرعان كادىمگى شىن ومىردەگى سۋرەت. ەكەۋىنىڭ ءسوزى ەكى ارنادا باعىت السا دا، ءبىرىن-ءبىرى قاپىسىز تۇسىنگەن. قىز ءوز تابيعاتىنان اسا الماي، جىگىت ءوز سەزىمىن اۋىزدىقتاي الماي تۇر. ەدىگە مەن گۇلشات اۋىزىنان شىققان ءاربىر ءسوز-بوياماسىز ىشكى سەزىم ايعاعى. قىز بەن جىگىت اراسىنداعى ديالوگ پەن ءىس-ارەكەت-رەاليستتىك تۇرعىدان سۋرەتتەلگەن دەسەك، ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. ەدىگە مەن گۇلشات اراسى رەاليستتىك تۇرعىدان ەمەس، ناتۋرالدى-رەاليستتىك تۇرعىدان سۋرەتتەلگەن. مۇندا سۋىق ءومىردىڭ سالقىن سىزى مەن كادىمگى ناتۋرالدىق ءومىردىڭ بوياماسىز كورىنىسى ءبىر تولقىندا تابىلادى. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە ناتۋرالدى-رەاليستتىك باعىت – مۇلدەم توسىن، جاڭا باعىت بولاتىن.

گۇلشات پەن ەدىگەنىڭ ايىرىلىسىپ كەتۋ سەبەپتەرىن سۋرەتتەۋدە جازۋشى تاعى دا ادەبي جاڭالىققا باعىت ۇستاعان. كەيىپكەر ءىس-ارەكەتتەرىن اقتاپ، نەمەسە قورعاپ، ءتۇسىندىرىپ جازعان جازۋشى-قۇرعاق ديداكتيكالىق السىزدىككە ۇرىنباق. ەدىگە مەن گۇلشات قارىم-قاتىناستارىن ناتۋرالدى-رەاليستتىك باعىتتا سۋرەتەگەن جازۋشى،ولاردىڭ ايىرىلىسۋ سەبەپتەرىن ميفولوگيالىق اڭىز سۇرلەۋىمەن تۇسىندىرگەن. ويلى وقىرمان عانا اڭعاراتىن كونە سۇرلەۋ. اۆتور ەسكى اڭىزدى  وزىندىك قولتاڭبا ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى جاڭاشا وزگەرتىپ، فيلوسوفيالىق وي-ءتۇيىن جاساعان.  اڭىز بويىنشا:

ادام-اتا مەن حاۋا-انا وزدەرىن جاراتقان اللا تاعالانىڭ ارقاسىن دا ەشنارسەدەن مۇقتاجدىق كورمەي، جۇماق باعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. نە ءىشىپ، نە كيەمىن، بولاشاقتا قالاي ءومىر سۇرەمىز دەگەن ماسەلەلەر ولاردى تولعانتپادى، ويلاندىرعان دا جوق. كۇندەردىڭ كۇنىندە،ولاردىڭ بويىندا قۇمارلىق سەزىمى وياندى. كۇناعا باتقان ولار جاڭا ءبىر الەمنىڭ ەسىگىن اشتى ەكەۋىندە قۇمارلىق سەزىمى بيلەپ، ادام-اتا مەن حاۋا-انا وزگە دۇنيەنى ۇمىتتى. ماحاببات دەگەن وسى ەكەن عوي دەپ ويلادى ولار. ومىرگە ريزامىز، باقىتتىمىز دەستى. بىراق، ەكەۋى دە باقىتسىز ەدى. سەبەبى، ءون-بويىن ءتان قۇمارلىعى بيلەپ العان ولار، جان قۇمارلىعىنان ماقۇرىم قالعان بولاتىن. ال، جان قۇمارلىعى – پەندە بالاسىن رۋحاني الەمگە باستاپ، ولاردى شەكسىز باقىتقا بولەيتىن ۇلى كۇش بولاتىن. ماحاببات – جان  قۇمارلىعى مەن ءتان قۇمارلىعىنىڭ جەمىسى ەدى. مۇنى ادام-اتا مەن حاۋا-انا بىلگەن جوق، تۇسىنگەن دە جوق. كەيىننەن ولار اللا تاعالانىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، جۇماقتان قۋىلىپ جەرگە ءتۇستى. سودان سوڭ قابىل تۋدى، ودان كەيىن ءابىل تۋدى، كۇندەلىكتى تىرشىلىك كۇيبەڭى، كۇنكورىس قامى، ويلاماعان جەردەن تاعى دا باسقا كوپتەگەن ماشاقات پايدا بولدى. ويتەمىز، بۇيتەمىز دەپ جۇرگەندە ءومىر وتە بەردى. ەكەۋى دە قارتايدى. اقىرى شىنايى ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن كۇيلەرىندە ولار جەر قوينىنا ەندى.

اڭىز ارقىلى اۆتوردىڭ ايتپاق بولعان نەگىزگى ويى-ءتان قۇمارلىعى عانا بولىپ،ەكەۋىنە ورتاق رۋحاني الەم – جان قۇمارلىعى جوق جەردە، شىنايى ماحابباتتا جوق.

ماحاببات، قۇمارلىقپەن بۇل – ەكى جول، – دەپ حاكىم اباي ايتقانداي، قۇمارلىق پەن ماحاببات – ەكى ءتۇرلى تۇسىنىك، ەكى باسقا دۇنيە. ەدىگە مەن گۇلشات اراسىندا قۇمارلىق بولدى. ول – ءتان قۇمارلىعى ەدى. ال، جان قۇمارلىعى دەپ اتالاتىن ەكەۋىنە ورتاق – رۋحاني الەم ولاردا بولعان جوق. ولاردا ورتاق رۋحاني الەم قايدان بولسىن، ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيەنىڭ ادامى بولسا...

ەدىگە كونە قىپشاقتار تۋرالى رومان جازىپ، ۇلتىنىڭ تاريحي جادىن وياتپاققا نيەت ەتكەن جان. ال، گۇلشات بولسا سول تۇستاعى بارلىق قازاق جاستارى سەكىلدى، ۇلت تاريحىنان ماقۇرىم قالعان بولاتىن. جان قۇمارلىعى جوق، تەك ءتان قۇمارلىعى عانا جاقىنداستىرعان گۇلشاتتى ەدىگەنىڭ ءوزى دە، ونىڭ اڭگىمەسى دە جالىقتىرا باستاعان. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وسى كەزەڭدەگى قارىم-قاتىناستى جازۋشى ناتۋرالدىق-رەاليستتىك نەگىزدە شىنايى سۋرەتتەگەن.

– مەنىڭ بويىمدا ەلتەرىس، ەستەميلەر، كۇل-تەگىندەر زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ قانى بار. قۇلا-شورا دەگەندى ەستىپ پە ەڭ؟ ەستىگەن جوقسىڭ. مەن سولمىن...

گۇلشات اۋەلدە كۇلە تىڭداعان ەدى. ەدىگەنىڭ حيكاياسى تىم ۇزاققا سوزىلىپ، ماقتانى شەكتەن شىعىپ بارا جاتقان سوڭ جالىعىپ كەتتى. سول كىرگەن بەتى،توسەكتىڭ قاسىندا، ورىندىقتىڭ ارقاسىنا سۇيەنگەن كۇيى، تەرەزەگە قادالا قاراپ، قيمىلسىز تۇرا بەردى.

– ارعىنى قويدىق، بەرگى تاريحقا ۇڭىلسەڭ،تۋمالاستارىڭنىڭ تالايسىز تاعدىرىن كورەسىڭ. قورلانعان دا ءبىز، ەزىلگەن دە ءبىز. سوندا...نەگە كوش سوڭىندا قالدىق؟...

– قار جاۋىپ تۇر، – دەدى گۇلشات. – جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇر. اپپاق... تۋرا اناداعىداي.

– وقيعا الياسكالىق ءۇندىس ايەلىنىڭ كوزىمەن بەرىلەدى. «ءوزىنىڭ كۇندەسى اق ايەلدى كورگەن سوڭ، – دەيدى دجەك لوندون، – يندەيكا نە سەبەپتى ۇنەمى ءبورى ۇرپاقتارىنىڭ مەرەيى ۇستەم بەرەتىنىن ۇقتى.» اتا-انامىز نادان بولىپ، ءبىزدى دۇرىستاپ وقىتا المادى...

– سىرتقا شىعىپ جۇرسە عوي.... – دەدى گۇلشات.

– مەن بۇرىنعى-سوڭعى تاريحىمىز تۋرالى كوپ ويلاندىم، –دەدى ەدىگە.

– جالپى، مەن كوپ ويلانام. كوپ ويلاناتىنىم سونشالىق، كەيدە ميىم بوتقاعا اينالىپ. بارا جاتقانداي...

– كاتوكقا بارايىقشى، – دەدى گۇلشات. – بيىل كونكي تەپكەنىم جوق... تۇر، كيىنشى، ا، ا؟ ( 135-136 –بەت «كوك مۇنار» رومانى. الماتى، «اتامۇرا» 2020)

ەدىگە سوزدەرى قيسىنعا سىيمايتىن ۇزىك-ۇزىك... «وقۋ ءوتىپ كەتكەن» شالا ەستى ادامنىڭ كىتاپتان جاتتاپ العان سوزدەرى سەكىلدى. بىراق، بۇل سوزدەردە قانشاما تاريحي شىندىق جاتىر. «قورلانعان دا ءبىز، ەزىلگەن دە ءبىز»، – ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: وقۋ-بىلىمنەن كەنجەلەپ، ارتتا قالعانىمىزدا ەكەنىن اۆتور ەدىگە اۋزىمەن ايتتى. ۇلتىمىزدىڭ اۋىر، تراگەديالىق تاريحىن جازۋشى دجەك لوندوننان كەلتىرگەن ءبىر مىسال مەن ەكى-ءۇش سويلەمگە سىيعىزعان. كوركەمدىك تاسىلمەن ۇشتاسقان، وي-سالماعى وتە اۋىر بۇل سويلەمدەردىڭ ايتار ويىنىڭ ماعىناسى تەم تەرەڭدە جاتىر.

دجەك لوندون كەيىپكەرىن مىسالعا كەلتىرگەن ەدىگە ءسوزى – وتارلانىپ، ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلعان، ەزىلگەن ەلدىڭ زيالى ۇلىنىڭ قورلانعان ءسوزى. ەدىگەنىڭ جانايعايى گۇلشاتقا مۇلدەم اسەر ەتىپ تۇرعان جوق. سەبەبى، گۇلشات – ۇلت تاريحىنان مۇلدەم حابارسىز «ماڭگۇرتتەنگەن» كەيىنگى جاستار توبىنىڭ وكىلى. وعان بۇل تاقىرىپ تۇسىنىكسىز ءارى قىزىق تا ەمەس. ەكەۋى ەكى باسقا، ەكى بولەك ادام... ولاردىڭ ەكى ءتۇرلى بولۋى – ۇلت تراگەدياسىنا اينالعان وتارلىق ساياساتىنىڭ ايقىن كورىنىسى. جازۋشى ءدال وسى  ۇلتتىق تراگەديانى وزىنە ءتان ستيلدە ۇلكەن شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن.

مۇمكىن، ەدىگە مەن گۇلشات اراسىندا ءتان قۇمارلىعى بولعان دا شىعار. بىراق، ەكەۋىنە ورتاق-«جان قۇمارلىعى» دەپ اتالاتىن رۋحاني الەم مۇلدەم جوق. سوندىقتان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ماحابباتتا جوق. بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. جازۋشى ەدىگە مەن گۇلشات اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن شىعارما ورىسىنە ادام-اتا مەن حاۋا-انا تۋرالى اڭىزدىڭ ءبىز ويلاماعان مۇلدەم جاڭا نۇسقاسىن كىرىكتىرگەن. بۇل – وقۋشىعا وي سالۋ ءۇشىن جازۋشىنىڭ ويلاپ تاپقان تىڭ ءتاسىلى.

انىعىنا كەلگەندە، گۇلشات پەن ەدىگە اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى بار بولمىسىمەن سۋرەتتەۋ – جازۋشىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ەمەس ەدى. شىعارماداعى وزەكتى وي مەن اۆتورلىق نەگىزگى ماقسات – رومان ىشىندەگى كونە قىپشاقتار تاريحىن باياندايتىن ەدىگە رومانى ارقىلى ۇلت تاريحىنان ءسوز قوزعاپ: «مەنىڭ بويىمدا ەلتەرىس، ەستەمىر، كۇل-تەگىندەر زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ قانى بار....»، – دەگەن ەدىگە ءسوزى ارقىلى، تاريحىن بىلمەي «ماڭگۇرتكە» اينالىپ بارا جاتقان ۇلتىن وياتىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كونە سۇرلەۋىنە جول نۇسقاۋ بولاتىن. ءبىتتى. بار ماقسات وسى! جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «كوك مۇنار» رومانى ارقىلى ماقساتىنا جەتە ءبىلدى. ەندىگى قالعانى، «جاڭبىر-جاڭبىردىڭ اراسىمەن» – قىزىل تسەنزۋرانىڭ كارىنە ۇشىراماي، روماندى امان-ەسەن باسپادان شىعارۋ بولاتىن.

اۆتور بۇل شاقتا وتىزعا ەندى عانا ىلىككەن. ءوز سوزىمەن ايتقاندا، جاس بولاتىن، البىرت ەدى. بىراق، اڭقاۋ ەمەس-ءتىن. كەڭەستىك قىزىل تسەنزۋرانى وتە جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان، ۇلت تاريحىن تۇگەلدەمەك بولعان، ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيەتىن، ءبىلىمدى دە زيالى، تالاي جاس ەلىكتەيتىندەي كەيىپكەر بولايىن دەپ تۇرعان ەدىگەنى قولدان، جوسپارلى تۇردە ەگويست، ماقتانشاق، تاكاپپار ەتىپ كورسەتىپ، ارحيۆتەن تاپقان جاڭالىق – قولجازباسىن «ۇرلاتتىرىپ»، ءبىتىپ تۇرعان رومانىن «جىرتقىزىپ»، «قىزى مەن اجىراستىرىپ»، «ءومىردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن» الىس چۋكوتكاعا جىبەردى. ەڭ باستىسى – ۇلت تاريحى باعدارىنا تۇرەن ءتۇسىپ، جول سالىندى. باعىت ايقىندالدى. ودان ءارى تەرەڭدەۋ رومان ءۇشىن دە، اۆتور ءۇشىن دە قاۋىپتى بولاتىن. اۆتور دەر كەزىندە ءوزىن-ءوزى توقتاتا ءبىلدى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. شۇكىر... كىتاپ ءالى وقىرمان تاراپىنان سۇرانىسقا يە. بۇل – شىعارمانىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.

اۋەلگى ماقسات: ۇلتتىڭ تاريحي جادىسىن وياتۋ ەدى...

نۇرعالي ماحان

Abai.kz