31 مامىر «جالپىۇلتتىق كەلىسىم جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى»

ناۋبەت! ءبىر عانا ءسوز. ايتۋ بىلاي تۇرسىن، كەزدەيسوقتا ەستي قالساق دەنەمىز ءدىر ەتە قالادى. ويتپەگەندە شە؟ قازاقتىڭ سايىن دالاسىنا توتەننەن كەلگەن بۇل الاپات داۋىلدىڭ قارقىنى كۇشتى، اۋقىمى كەڭ ەدى.

شىلىڭگىر شىلدەنىڭ الاسۇرا سوققان قۇيىنىنداي تەكتى دالانىڭ ارقا سۇيەر ازاماتتارىن، ۇلت جاناشىرلارىن ءۇيىرىپ اكەتتى. تالاي وشاقتىڭ وتىن ءوشىردى. قانشاما انانى - جەسىر، قانشاما بالانى - جەتىم قالدىردى. «ۇلكەن تەرروردىڭ» باستالۋى 1937 جىلدىڭ 5 تامىزى دەپ ەسەپتەلەدى.

بۇل ءستاليننىڭ «انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەردى» قۇرتۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويعان كۇنى. وسىعان وراي، پوليتبيۋرونىڭ ارنايى شەشىمىمەن ءار رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالانۋعا ءتيىستى ادام باسىنا  «كۆوتا» بەلگىلەندى. جەرگىلىكتى پارتيا ورگاندارى مەن نكۆد باسقارمالارى بۇل شەشىمدى وتە ءبىر ولەرمەندىكپەن، جانتالاسا ورىنداپ جاتتى. ءتىپتى، كوپشىلىك ايماقتاردان ستالين مەن حالىق كوميسسارى ەجوۆتىڭ اتىنا «ءولىم ءليميتىن» ءوسىرىپ بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش-حاتتار ۇزدىكسىز اعىلدى. كوزسىز كونۆەيەر دۇرىلدەپ جۇمىس ىستەپ كەتتى. ەشقانداي سوتسىز، تەرگەۋ-تەكسەرىسسىز كەز-كەلگەن جاندى اتۋ جازاسىنا كەسىپ نەمەسە اباقتىعا جابا سالاتىن بولدى.

1937-1938 جىلداردا تەررور جاپپاي سيپات الدى. بۇل جىلداردا «الاش» پارتياسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى مەن مۇشەلەرى ءا.بوكەيحان، ح.دوسمۇحامبەتۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى ت.ب. جازاعا ۇشىرادى. ولاردى «حالىق جاۋلارى» دەپ جاريالادى. جاڭا قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار س.سەيفۋللين، ب.مايلين، ءى.جانسۇگىروۆ، م.جۇماباەۆ، م.دۋلاتوۆ جازاعا ۇشىراپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. كورنەكتى ءتىلشى، عالىم، پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، سانجار اسفەندياروۆ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىسى م.تولەپوۆ جانە باسقالارى جازالاۋ شارالارىنىڭ قۇربانى بولدى. قازاقتان شىققان تۇڭعىش ەلشى، تەر توگە ەڭبەك ەتىپ، ايانباي كۇرەسە بىلگەن ءنازىر تورەقۇلوۆ تا سولاردىڭ اراسىندا كەتە باردى.

بۇكىل كسرو كولەمىندە بارلىق ۇلتتاردىڭ زيالى اتاۋلىسى، عالىمدارى مەن اعارتۋشىلارى، باتىرلارى مەن قولباسشىلارى، داۋلەتتىلەرى مەن بىلىمدىلەرى، ءدىندارلارى مەن اقىندارى ايدالدى، اتىلدى. ءتىپتى، تۇتاس ۇلتتار اتامەكەنىنەن جەر اۋدارىلىپ، نامىستارى تاپتالدى ەمەس پە؟ وسىنىڭ بارلىعىن اتىشۋلى «58 ستاتيامەن» جۇزەگە اسىرىپ وتىردى. اتاقتى «58 ستاتيا» رسفسر بويىنشا 1927 جىلى ماۋسىمدا زاڭعا كىرگەن دە، سونىڭ نەگىزىندە ميلليونداعان كىناسىز ادامداردىڭ تاعدىرىن تالكەك ەتىپ، ءومىرىن ۇزگەن.

قازاقستان جەرىندە جازىقسىز جازاعا ۇشىراعاندارعا ارنالعان لاگەرلەر پايدا بولدى. ولار: كارلاگ (قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى), ستەپلاگ، بالحاشلاگ، جەزقازعانلاگ، چسير (وتانعا وپاسىزدىق جاساعاندار وتباسىلارىنىڭ مۇشەلەرىنە ارنالعان لاگەر). كەيىننەن ول «الجير» (حالىق جاۋلارى ايەلدەرىنڭ اقمولا لاگەرى) بولدى. «الجير-دە» رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ايەلدەرى، انالارى، قىزدارى ازاپ شەكتى. وسى لاگەردە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى  ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ايەلى نينا تورەقۇلوۆا ءوزىنىڭ 8 جىل ازاپتى ءومىرىن وتكىزگەن.

1988 جىل – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋدىڭ ايتۋلى جىلى. ءدال وسى جىل – شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن، ۇلت تاعدىرىنىڭ جاناشىرى بولىپ، قازاق ساناسىن وقۋ-بىلىمگە بۇرعان بىرقاتار بوزداقتىڭ قازاققا قايتا ورالعان كەزى. سوندىقتان دا ول اتاۋلى جىل تاريح ساحناسىندا ماڭگى قالادى. ۇلتتىق رۋحىمىزدى اسقاقتاتقان ازاماتتارىمىز قايتا ورالعانىمەن، ولار سول كەزدە ءالى تەرەڭ زەرتتەلىپ، زەردەلەنگەن جوق ەدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ شىندىعى ەگەمەندىگىمىزدى الىپ، ەلدىكتىڭ كوك تۋى جەلبىرەگەندە بارىپ شىنايى بەتپەردەسىن ءتۇردى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن 1997 جىل – «جالپىۇلتتىق كەلىسىم جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى»، 31 مامىر – «ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ جاريالاندى.

قورىتا كەلە، بيىل 1937-1938 جىلدارى قازاق تاريحىندا ورىن العان جاپپاي رەپرەسسيانىڭ باستالعانىنا 87 جىل. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 107 جىل تولىپ وتىر.

«ەلىم، حالقىم!» دەپ جانىن پيدا ەتكەن ۇلىلارىمىزدى ۇلىقتاۋدا قالامىزداعى ءنازىر تورەقۇلوۆ مۋزەيىندە جىل سايىن ءداستۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىلىپ وتىرىلادى. تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى مەن مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ن.تورەقۇلوۆ اتىنداعى مۋزەيدە 31 مامىر «جالپىۇلتتىق كەلىسىم جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» وتكىزىلەدى.

ايجان جايىنباەۆا

Abai.kz