ءبىزدىڭ انىقتاما:

اكبار ءماجيتۇلى قىتايدىڭ بەيجىڭ قالاسىندا تۇراتىن، ميللياردتار ەلىندە، يمپەريالىق تىلدە سويلەيتىندەردىڭ ورتاسىندا «قىتايداعى قازاقتىڭ ولجاس سۇلەيمەنوۆى» اتانعان  قازاق قالامگەرى.

كورنەكتى جازۋشى، اۋدارماشى، باسپاگەر، اعا رەداكتور، مادەنيەت جانە ونەرتانۋشى،  پروفەسسور. مەمەلەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. قىتايدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ جانە مەمەلەكەتتىك كەڭەس ستەپەندياسىنىڭ يگەرى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «2 دارەجەلى دوستىق وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

1954 جىلى 15  ساۋىردە قحر شۇار-دىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى  قورعاس اۋدانىنىڭ ساربۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. لاندجوۋ ۋينۆەريستەتىنىڭ قىتاي فيلولوگياسى ءبولىمىنىڭ تۇلەگى (1977 ج.).

ىلە وبلىسى ۇكىمەتىنىڭ اپپراتىندا، قىتاي جازۋشىلار وداعىندا جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولدى. «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ نەگىزىن قالادى ءارى ونىڭ باس رەداكتورى، «قىتاي جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قىتاي جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى، قىتاي جازۋشىلارى باسپا كورپوراتسياسىنىڭ شىعارماشىلىق جونىندەگى جاۋاپتى ءبىرىنشى ورىنباسارى، «قىتاي كينو جانە تەلەۆيزيا» قق باسقارما توراعاسىنىڭ جاۋاپتى ءبىرىنشى  ورىنباسارى سىندى قىزمەتتەردى اتقاردى. بەيجىڭ قالاسىنىڭ جانە قىتاي حالىق كەڭەسىنىڭ ۋاكىلى (دەپۋتاتى).

شىعارمالارىن قىتاي تىلىندە جازادى. 1970 جىلداردىڭ سوڭىندا العاشقى شىعارمالارىمەن قىتاي ادەبيەتىنە بىردەن تانىلعان جازۋشى. 1980 جىلى 26 جاسىندا قىتايدىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى.

«اقساق قۇلان»، «كوك كوگارشىن»، «كوگالدا»، «اسپان تاۋلار اياسىندا» سىندى پروزالىق كىتاپتاردىڭ اۆتورى. «مۇحاممەد پايعامبار»، «مۇقالي» دەگەن زەرتەۋ كىتاپتارىن جازدى. «اكبار ءماجيتۇى شىعارمالارى» (10 تومدىق)  جارىق كورگەن.

ەلىمىزدە جازۋشىنىڭ «اقساق قۇلان» دەگەن تاڭدامالى اڭگىمەلەر جيناعى جارىق كوردى. قازاق پروزاسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن، اۋەزوۆتىڭ «اباي»، «اباي جولى» رومان-ەپوپياسىن، «اباي قارا سوزدەرىن»، «قازاق حالىق اندەرىنىڭ انتولگياسىن»، قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسىن، ۇيعىردىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكالىق مۇراسى «12 مۇقامدى»  قىتاي تىلىنە اۋدارعان.

قىتاي پروزاسىنىڭ كلاسسيگى، اتاقتى جازۋشى ۋاڭ مىڭ مىرزا اكبار ءماجيتۇلىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى: «ول بۇرىن-سوڭدى تۇرمىستى دايىن قالىپقا نەگىزدەلىپ كوشىرە سالمايدى نەمەسە كوپتەگەن وقيعا جەلىسىن ويدان ويدىرىپ، شالاعايلىق ىستەمەيدى. كەرىسىنشە تۇرمىستىڭ ارقايسى جاقتارىنا ءجىتى نازار اۋدارىپ، تەرەڭ وي جۇگىرتىپ، كەيىپكەردىڭ كوڭىل-كۇيىن، وقيعانىڭ شيەلەنىسۋىن، پەيجازدى جانە قاراما-قايشى قۇبلىستاردى ۇستاپ قالۋعا قۇلشىنىپ، پروزا جاسامپازدىعىندا ءوزىنىڭ وزگەشە ۇلگىسىن جاراتتى. سونىسىمەن دە ول قىتاي پروزاسىندا ۇلكەن ورىنعا يە قالامگەر»، - دەپتى.

ءبىز  اتاجۇرتتان شالعايدا ءجۇرىپ، قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنا ۇلكەن ولجا سالعان اكبار ءماجيتۇلى اعامىزدى 70 جاسقا تولعان مەرەكەسىمەن قۇتىقتاي وتىرىپ، تالاتتى جازۋشىنىڭ بىرنەشە اڭگىمەسىن مارتەبەلى وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

سەرجان سارسەنبايۇلى، ادەبەت سىنشىسى

***

ادامدى مەزى قىلاتىن ءبىر ءىس ميىنا شاپقان نۇرمان اقساقال كىرپىك ايقاستىرمادى. ول بۇگىن تۇندە قىلاۋلاپ جاۋىپ تۇرعان قار تاڭ اتا تولاستاسا، تۇلكىنىڭ ءىزى دەگەننىڭ بادىرايىپ جاتاتى­نىن، ساياتقا شىعۋدىڭ باپ كەزى ەكەنىن ويلادى. بىراق... امال نەشىك، تازىسى «بارىس» قولدان كەتكەن! وعان نە شارا؟! تەك دوڭبەكشىپ جاتا بەردى. كۇن اشىق بولسا، وسى كەزدە ۇركەردىڭ جامباسقا تۇسكەنى كورىنەر ەدى. تىلسىم ءتۇننىڭ قارا شىمىلدىعى بايتاق ءومىردى تۇمشالاپ تۇر، دالا جىم-جىرت، ءتىپتى ماڭق ەتىپ ۇرگەن يت تە جوق. نۇكەڭ توسەكتەن تىسقا قۇلاق ءتۇردى، قىلاۋلاعان قاردىڭ جاي سى­تىرى قۇلاعىنا شالىنعاندا اڭقۇمارلىعى ۇستاپ كەتتى. ول ءبىر جاعىنا اۋناپ ءتۇسىپ، دىڭىلداپ تۇرعان باسىن سي­پادى: «اتتەڭ، ليۋ شۋجي-اي، كوزىڭ قالايشا بارىسىما تۇسە قالدى؟» ول تاعى دا اۋناقشىدى. ونىڭ وسى ساتتەگى كوڭىل كۇيىن ءتۇسىنىپ، وعان جۇباتۋ ايتقانداي شارقىش اعاش توسەك سىقىرلاپ، شيقىلداپ كەتتى.

الپىستىڭ اسۋىن ەندى عانا اتتاعان نۇكەڭ تازى سا­لىپ، ءومىرىن ازۋلى جىرتقىش اڭدارمەن ايقاسۋمەن وتكىزگەن ەدى. ءۇش كۇن اڭعا شىقپاسا ءىشى پىساتىن، ءتىپتى باسىنىڭ ساقيناسى ۇستاپ قالاتىن. مۇندايدا وعان ءدارى دە قونبايتىن، تەك تازىسىن ەرتىپ ءبىر اينالىپ كەل­سە بولعانى، جولىنان جورگەم ىلىنبەسە دە باسىنىڭ ساقيناسى جازىلىپ، قۋناي قالاتىن. ونىڭ تازى جۇگىرتۋگە قۇمارلىعىندا شەك جوق ەدى. كونە قوعامنىڭ قىتىمىر جىلدارىندا دا يميگەن ءبىر تازى اسىراپ، قاسىنان ەكى ەلى تاستاماۋشى ەدى... «ماياك» فەرماسىندا قاسقىر سوعۋ اترەتى قۇرىلعاننان باستاپ، ول سونىڭ ەڭ بەلسەندى ءبىر مۇشەسى بولدى. ايماق بويىنشا قاسقىر اۋلاۋدىڭ وزاتى بولىپ باعالانىپ، جارتىلاي وتكىزگىش راديوقابىلداعىشپەن سىيلاندى. بىراق بەرتىنگى جىلدارى بىرەۋلەردىڭ «دۇرىس كاسىپپەن شۇعىلدانباعان»، «كوللەكتيۆ تۇرىندە كاپيتاليزم جولىمەن ءجۇرۋدىڭ قارا ۇلگىسى» دەپ داۋرىعارىن كىم بىلگەن؟! اقىرى قاسقىر سوعۋ اترەتى تاراتىلدى. قارتتىڭ تازىسىن بىرەۋلەر ۇرلاپ اپارىپ سويىپ جەپ الدى، قارت ولاردىڭ «توڭكەرىستىك ارەكەتىنىڭ» بايىبىنا بارا الماي دال بولدى. «مەنىڭ تازىمنىڭ كۇناسى نە؟» دەپ وزىنە-ءوزى سۇراق قويۋمەن جۇرە بەردى.

قاسقىر سوعۋ اترەتى تاراتىلعاننان كەيىن قاسقىر قويشا ءورىپ، فەرمانىڭ تالاي مالىن شىعىندادى. بۇل نۇكەڭنىڭ جانىنا باتتى. ءومىرىن ساحارادا وتكىزىپ، سونىڭ سۋىعىنا توڭىپ، ىستىعىنا كۇيگەن وعان ءبىر باس مالدى قاتارعا قوسۋعا مالشىلاردىڭ قانشاما ارقا ەتىن ارشا، بورباي ەتىن بورشا ەتىپ جۇرگەنى ايان ەدى. ول ەبىن تاۋىپ تاعى ءبىر تازى اسىراۋدى ويلادى. قاسقىر سوعۋ اترەتى قايتا قۇرىلماعان كۇندە دە ءبىر ءوزى جىلىنا 4-5 قاسقىر السا دا قاسقىر لاڭى ازايعان بولار ەدى. بىرەۋلەر قاسقىر اۋلاۋ­دى «كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەندىك» دەسە دەي بەرمەي مە. ەكى-ءۇش جىل سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر جىلى ول «كورشى اۋدانداعى ءبىر اڭشى تازىسىن وگىزگە ايىرباستايدى ەكەن» دەگەندى ەستيدى. ول دەرەۋ تورى اتىنا مىنە ساپ، قارا وگىزىن ايداپ، ەكى كۇن ءجۇرىپ بارىپ، تازىنى ايىرباستاپ اكەلەدى. ەندىگى وكىنىپ وتىرعانى سول تازىسىنىڭ – بارىستىڭ كەتۋى.

قازىر اۋدانداعى ۇلكەن-كىشىلەر قارتتىڭ الدىندا بارىس جايلى ءسوز قوزعاي قالعاندا، ول ءوزىنىڭ ءومىر بويى بۇدان اسقان جاقسى تازى اسىراپ كورمەگەنىن اڭقىلداي ايتاتىن:

– سول تازىمنىڭ قانداي ءيىسشىل ەكەنىن سەندەر بىلمەيسىڭدەر عوي. دالاعا اپارىپ قارداعى اڭ شيىرىنا سالساڭ بولعانى، ول جاڭا ءىزدى بىلە قوياتىن. ونان تۇلكى قاشىپ قۇتىلا الماۋشى ەدى.

نۇكەڭنىڭ ەسىنەن كەتپەيتىنى، سوناۋ جىلى جايلاۋدا بولعان ءبىر وقيعا ەدى.

كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعى ءتۇن. كۇزەتتە ۇيىقتاپ قالعان نۇكەڭ بارىستىڭ ارسىلىنان شوشىپ ويا­نادى. «قاپ، قوراعا قاسقىر تيگەن ەكەن» دەيدى دە مىلتىعىن الا سالىپ، پروجەكتوردىڭ جارىعىندا ايتاقتاپ با­رىستى قوسادى. بارىستىڭ ارسىلى توقتاپ، قوتاننىڭ ار جاعىنداعى جىرادان ەندى ىرىلى ەستىلەدى. نۇرمان قارت سۇرىنە-قابىنا سولاي قاراي جۇگىرەدى. پروجەكتورىنىڭ جارىعىن جىراداعى قاراڭ-قۇراڭعا ءتۇسىرىپ ءساپ سالسا، قوس قاتار ەمشەگى جەر سىزعان ولەكشىن قاسقىر ءبىر تەگەنە قۇيرىق قويدى القىمداپ الىپتى دا، قۇيرىعىمەن سا­بالاپ جەتەكتەپ اكەتپەكشى بولىپ تۇرىپتى. بارىس ونى تاماقتان الىپ تاس قىپ جىبەرمەي تۇر ەكەن. قاسقىردىڭ جاعى قارىسىپ قالعان سياقتى، قىر-قىر ەتەدى. بارىس دول­دانا ىرىلدايدى. جارالى قوي ادامدى كورگەندە جانتا­لاسا تىپىرلادى. تەگەنەدەي قۇيرىعى قوزعالاقتاعاندا قۇمالاقتاپ تا جىبەرەدى. تاجىريبەلى اڭشى ولەكسەنىڭ قويدى اپانىنا ءتىرى اپارىپ، بولتىرىكتەرىن اۋىزداندى­راتىنىن بىلەتىن. «ءما، بولتىرىكتەرىڭە اپارىپ بەر»، – دەيدى دە ول الاقانىنا تۇكىرىپ جىبەرىپ، مىلتىق دۇمىمەن ولەكشىندى باستان پەرىپ قالادى. ولەكشىن سىلق ەتە تۇسەدى. سوندا دا قاسقىردىڭ تاماعىنان ايىرىلماعان بارىس يەسى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ولەكشىننىڭ ميىن بىرق ەتكىزگەندە بارىپ اۋزىن بوساتادى دا، قۇيرىعىن بۇلاڭداتا يەسىنىڭ اياعىنا ورالا كەتەدى. يەسى دە ريزا بولعان پىشىنمەن ونىڭ باسىنان سيپايدى...

«ءاي، قايران تازىم-اي... قايتەم ەندى؟ اناۋ ليۋ شۋجيدىڭ وعان قالايشا كوز قۇرتى ءتۇستى ەكەن، قايتا اينالىپ وزىمە ساپ ەتە تۇسكەنىن قايتەرسىڭ، اتتەڭ، قورلىعىن-اي!»

بارىس ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندە نۇرمان اقساقالدىڭ ليۋ شۋجي، ايتەۋىر، ويىنان كەتپەيتىن. مۇنداي كەزدە ول قۋىرىلىپ كەتەتىن. سوندا ونىڭ تايىنشاداي بەينەسى نۇرمان اقساقالدىڭ كوز الدىنا ەلەستەيتىن. مۇنى، ابزا­لى، ءبىر جىلدىڭ الدىنان باستاعان ءجون.

مالدى ەل ءشوپ شابۋمەن ابىگەر بولىپ جاتقان كەز. كۇن شىجىپ تۇر. كۇن قاقتاعان كۇزگى سار دالا. سوناۋ بوكتەردە سوقا تيگەن جايىلىم مۇنارلانا تۇتىندەپ، بوزامىقتانىپ جاتىر. سايدان قۇلاعان بۇلاق بويىنداعى شابىندىق شومەلەلەرى سارعىشتانىپ، جالىن اتىپ تۇر.

يىعىندا شالعىسى بار نۇكەڭ ارتتا كەلە جاتىر. ءبىر جىل جىرتىلعاننان كەيىن ىستەن قالىپ، بەرەكەسى قاشقان وسىناۋ ءوڭىردى كورگەندە ءىشى سونداي اشيدى. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا بۇل ءشوبى شۇيگىن كوكتەۋلىك، كۇزەۋلىك ەدى-اۋ. اكاۋ، نە بوپ بارادى؟ مال باقپاسىن دەگەنى مە، جوعارى جاق مىندەتتەگەن جاندى مال ساتىپ بەرۋ كورسەتكىشى مەن ەت مىندەتى جىلدان-جىلعا اۋىرلاپ با­رادى. ال جايىلىمدار قالايماقان جىرتىلىپ، كەرەك­تەن شىعىپ جاتىر. ەندى، مىنە، ەگىسكە دە، جايىلىمعا دا جاراماي، تازدىڭ باسىنداي تۇلدىرايىپ تۇر. جەل ءۇپ ەتسە، بولدى، الەم-تاپىرىعى شىعادى. وسىنى قانداي ءپىرى ويلاپ تاپتى ەكەن؟ ويسوقتى شال كۇن قۋىرىپ، توپىراعى بۇرقىلداپ جاتقان جولمەن اياڭداپ اۋىلعا جەتتى. بۇرىن اۋىلعا تاياعان كەزدە كوڭىلى شالقىپ سالا بەرەتىن. بۇل جەر ازاتتىقتان ىلگەرىدەگى شۇبار ادامنىڭ بەتىندەي كىسى قاراعىسىز ەدى. سوندىقتان ەل «شۇبار» دەپ اتاپ كەتكەن. ازاتتىقتان كەيىن «ماياك» فەرماسى قۇرىلعاننان كەيىن شۇبار ارۋداي قۇلپىرىپ، قاراعان سايىن كوزىڭ تويمايتىن، قاراعان سايىن جانىڭ سۇيىنەتىن بەينەگە ەندى. ال بەرتىنگى جىلدارى اۋىلعا كەلىپ فەرما شتابىنىڭ قۇلاعان مۇجىق تامدارىن كورگەندە (شتاب كوشكەندە كەڭسەنىڭ توبەسىن بۇزىپ الىپ كەتكەن-ءدى) قاتتى جابىرقايتىن. «ماياك» فەرماسىنىڭ تاعدىرى نەگە وسىن­شاما اۋمالى-توكپەلى بولدى؟ باقساڭىز، اۋكومنىڭ شۋ­جيى ءتورت رەت اۋىستىرىلدى، فەرما شتابى التى رەت جۇرت جاڭالادى. قاراستى جەرى دە بىج-تىجى شىعىپ، بۇگىن انا گۇڭشىگە، ەرتەڭ مىنا گۇڭشىگە، بۇرسىگۇنى ءبىر گۇڭشىنىڭ تاعى ءبىر ءوندىرىس دۇيىنا قاراپ كەتتى... قالت-قۇلت ەتىپ كۇن وتكىزدى. قىل اياعى جەم-ءشوپ بازاسى دا بولمادى. بيىل كوكتەمدە ءبىر جولعى جۇت فەرمانىڭ 10 مىڭ باستان استام مالىن جۇتتى. مال شارۋاشىلىعىنان تۇسەتىن بولار- بولماس پايدانى اۋداندىق بانككە اۋىل شارۋاشىلىق قارىز اقشاسى رەتىندە تارتىپ قالدى. ودان قالعانىن كوكتەمگى ەگىس كەزىندە تراكتورلار-اق وپتى. مىنە، ەندى ۇكىمەت پەن جەكە سەرىكتەستىكتەگى وسى فەرمادا ەڭبەكاقى تاراتىلماعالى نەشە اي بولدى. بۇعان فەرما باستىعىنىڭ قولىنان كەلەرى بولمادى. بۇقارا بۇعان قاتتى الاڭدادى. ال اۋدانداعى باستىق، شۋجيلەر دە «بىلىق» ورىن دەپ كەلمەيتىن بولىپ الدى. انەۋ كۇندەرى اۋدانعا جاڭادان كەلگەن ءبىرىنشى باستىق ليۋ شۋجي فەرماعا ءبىر كەلىپ، «دىڭ شياۋپيڭدى سىن تەزىنە الىپ، «وڭشىلدىق دەلو اۋدارۋ قۇيىنىنا قارسى تۇرۋدى ويداعىداي جۇرگىزۋ كەرەك، بۇل – كەزەكتەگى ارقاۋ» دەپ نۇسقاۋ بەرگەن ەكەن. «وڭشىلدىق دەلو اۋدارۋ قۇيىنى» دەگەننىڭ نە ەكەنىن يت ءبىلىپ پە، ءوندىرىس ۇستالماسا، «بۇقارا نە ءىشىپ، نە جەيدى... «نۇرماننىڭ ەسىندە اپ-انىق: جەر رەفورماسى، كووپەرا­تسيالاندىرۋ، حالىقتىڭ گۇڭشىلانۋى كەزدەرىندە اۋداندا نەبارى ءۇش قانا باسشى – ءبىر شۋجي، ءبىر اكىم، ءبىر ورىن­باسار اكىم عانا بار ەدى. وندا اۋەلى جەڭىل ماشينا دا جوق بولاتىن. سوندا دا ولار بۇكىل اۋداننىڭ پۇشپاق- پۇشپاعىن قويماي اتپەن ارالاپ، تومەنگى جاقتىڭ احۋ­الىن ءوز كوزدەرىمەن كورەتىن. نۇكەڭنىڭ ۇيىنە جىلىنا نەشە رەت كەلىپ جاتا-جاستانا اڭگىمەلەسىپ قايتاتىن. قىستاۋعا، كوكتەۋگە مال كوشىرگەن كۇندەردە دە ولار قارلى بورانداردا ءجۇرىپ، مالشىلارعا مال كوشىرىسەتىن. ال قازىر اۋداندا جەڭىل ماشينانىڭ وزىنەن بەسەۋى بار ەكەن. ال باسشىلاردىڭ بىردە-ءبىرى نۇرماننىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ، ءدام تاتىپ كورگەن ەمەس. فەرماعا ارەڭ بىرەر رەت كەلدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە اسحانادان قۋىرداققا سىلقيا تويىپ الىپ، اتتانىپ كەتەدى. مۇنى نۇرمان اتقا ويلى-شۇڭقىرلى جەردىڭ ءبارى جول، ال جەڭىل ماشينا ون­داي جەرلەردەن وتە المايدى، سوندىقتان بولار دەگەنگە جورىپ قانا قويادى.

نۇرماننىڭ ويىنشا، ازات بولعالى 20 جىلدان استى، ونىڭ ۇستىنە «مادەنيەت توڭكەرىسى دە» جۇرگىزىلدى، فەرمانىڭ بەينەسىندە قالاي دا جويقىن وزگەرىستەر بولۋعا ءتيىس. بىراق «ماياك» فەرماسى باياعى قالپىنان اۋمادى، ءتىپتى 50-60-شى جىلدارداعى كۇيىنە دە جەتپەدى. بۇل جايتتەر ونى ءتۇڭىلتتى. ول ءبىزدىڭ بۇل جەرلەرىمىز شالعاي شەكارا ءوڭىر، بالكىم، ءبىزدىڭ بۇل جەرىمىزدىڭ احۋ­الىنان ورتالىق حابارسىز بولار نەمەسە ول جەردەن تاعى ءبىر سۇمىراي شىعىپ قالدى ما دەپ جوريتىندى شىعاردى. دەگەنمەن، ايتەۋىر ءبىر كۇنى مۇنداي جايتتىڭ وزگەرەتىندىگىنە ونىڭ سەنىمى كامىل ەدى.

نۇرمان وسى ويلاردىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ، قوراسىنىڭ قاسىنا كەلگەندە تازىسى قاشادان شىقتى دا يەسىنە كەلىپ ەركەلەدى. نۇكەڭ سالماقتى قادامىن ىركىپ، ادەتى بويىن­شا وعان ءساپ سالىپ قارادى: ول اپپاق، ۇشكىر تۇمسىق، جولبارىس ءتوس، ينەلىكتەي جىڭىشكە تازى ەدى. تىعىر ءجۇنى كۇن نۇرىندا تورعىنداي جىلتىرايدى. قوڭىرقاي جانارىندا ادامعا جاقىندىق سەزدىرەتىن جاعىمدى نۇر ەسىپ تۇرعان سياقتانادى. انە، ول «مەنىڭ يەم، شارشادىڭ با؟» دەگەندەي بولدى. «جوق، شارشامادىم، شارشامادىم، قازىر سەنى ەرتىپ بارىپ تۇلكىگە سالامىن» دەگەندەي نۇرمان اقساقال بارىستىڭ باسىن سيپاپ ءتىل قاتتى: «جارايسىڭ، جاقسى سەرىگىم، ءشوپ شابىلىپ بولعان سوڭ، ەكەۋىمىز دالا كەزەمىز، سوندا قاسقىر كەزىگەر مە ەكەن؟» تازى يەسىنىڭ ايتقانىن ۇققانداي اۋزىن اڭقيتا اشىپ، ءسۇيىر ءتىلىن سالاقتاتىپ، ەكى رەت قىڭسىلادى دا اقساقالدىڭ الدىنا كەلىپ شوقاڭدادى. نۇكەڭ دە الگىندەگى بەيمازالىقتان ءاپ- ساتتە سەرگىپ سالا بەردى. بۇل بارىستىڭ ەسەسى ەدى. مۇقىم توڭىرەكتە نۇكەڭنەن باسقادا مۇنداي جاقسى تازى جوق بولاتىن. ول سەرگىپ سالا بەردى. شالعىسىن لاپاستىڭ كولەڭكەسىنە قويا سالىپ:

– كەمپىر، شايىڭ دايار بولدى ما؟ – دەپ داۋىستاعان بويى جەڭىل قاداممەن ۇيگە كىردى.

– اتا، اتا! – دەپ نەمەرەسى بولات تا دومالاڭ قاعىپ كىرىپ كەلدى. نۇرمان نەمەرەسىن تىزەسىنە قوندىرا، ەندى سىرماققا وتىرا بەرگەندە، كەنەت وسىلاي كەلە جاتقان ماشينا گۇرىلى ەستىلدى. بارىس تا ابالادى. سونىڭ ارتىن­شا ماشينا دا ەسىك الدىنا كەلىپ توقتاي قالدى.

– اعامنىڭ ماشيناسى، – دەپ بولات الاقان سوعا اتاسىنىڭ تىزەسىنەن قارعىپ ءتۇسىپ، سىرتقا قاراي جۇگىردى.

– اكاۋ، جارقىن مايتاۋعا كەشە عانا كەتىپ ەدى عوي؟ مىناۋ قايدان كەلگەن ماشينا؟ – دەپ تاڭ-تاماشا بولعان نۇرمان جۇبايىنان سۇراپ ەدى.

– يت بىلە مە؟ اياعىڭ سىنىپ قالعان جوق قوي، شىعىپ قارامايسىڭ با؟ – دەدى كەمپىرى داستارقانعا قارما، باۋىرساق سالىپ جاتىپ.

نۇرمان تىسقا شىقتى. قورا الدىنا كەلىپ توقتاعان جەڭىل ماشينا ەكەن. بارىس ەسىك الدىندا شابالاڭداپ تۇر. اۋىل بوقمۇرىندارى ىعى-جىعى بولىپ ماشينانى قورشاپ الىپتى. كورشىلەس ەرەسەكتەر دە ۇيلەرىنەن شىعىپ، تاڭدانا قاراسىپ تۇر. كەيبىرەۋلەرى وسىلاي قاراي اياڭداپ كەلەدى. بالالاردىڭ كەيبىرى ماشينانىڭ دوڭگەلەگىن، كەيبىرى اينەگىن سيپاپ الەك. تاۋ بالالارى­نا جەڭىل ماشينانى قولدارىمەن سيپاپ كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت قوي.

جەڭىل ماشينانى كورگەن نۇكەڭە مىناداي وي كەلە قالدى: «شاتاق جوق، بۇل كەلگەن قايتسە دە باستىقتار. كورىم بولدى، ايتەۋ كەلدى عوي (قاي جەردىڭ باستىعى ەكەنىن ءالى بىلمەسە دە). فەرمانىڭ احۋالىن، بۇقارانىڭ لەبىزىن كەلىستىرىپ وتىرىپ اڭىس ەتپەسەم!»

كەنەت ول نەمەرەسىنىڭ قولىنا ءبىر نارسەنى الىپ ماشي­نانى جىتىرمەلەتە سىزعىلاپ جاتقانىن بايقادى.

– ەي، بوكىش، سىزعىلاما، – دەپ ونىڭ ەكى رەت داۋىستاعانىن بولات ەستىمەدى. ءدال وسى كەزدە قاباعىنان قار جاۋعان شوفەر كابىنكەدەن قارعىپ ءتۇستى دە بولاتتى كوك جەلكە­دەن شاپالاقپەن شارت ەتكىزدى. نۇكەڭ «وھ!» دەپ قالدى. اۋىرعان جەرىن قولىمەن باسقان بولات قۇلدىراڭداي كەلىپ اتاسىنىڭ ارتىنا تىعىلدى دا ەتەگىنەن ۇستاپ:

– اتا، اناۋ مەنى ۇردى، – دەدى ول شوفەردى كورسەتىپ.

قالعان بالالار دا:

– تەز، قاشىڭدار، شوفەر ادام ۇرادى ەكەن، – دەپ شۋ­لاسىپ، تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى. جايشىلىقتا بول­سا نۇكەڭ الاقانىنا سالىپ وتىرعان نەمەرەسىن بىرەۋ ءتۇرتىپ كەتسە دە ونىمەن كەرىسىپ قالاتىن. بۇل جولى ويتپەدى. سونىڭ اراسىنشا ماشينادان ەكى ادام ءتۇستى. الدىڭعى ەسىكتەن تۇسكەنى ورتا بويلى، ارىق، ورتا جاستار شاماسىنداعى قاسى سۇيقىلتىم، ات جاقتىلاۋ كەلگەن اققۇبا ادام ەكەن. ىرجاقتاي كۇلگەندە قايمىجىقتاي ەرىندەرىنىڭ اراسىنان تىستەرى اقسيادى. ۇستىندەگى سۇرى ديچۇەلياڭ كاجي كيىمى ونى بيازىلاندىرىپ كورسەتىپ تۇر. ارتقى ەسىكتەن ەڭگەزەردەي قازاق ءتۇستى. ول باياعى اۋكومنىڭ اۋدارۋشىسى – قاجىبەك. بەتىنەن قانى تامىپ، جىلتىراپ العان قاجىبەكتىڭ كيىمدەرى ەتىمەن ەت بولىپ قالعان، ءتىپتى «دار-ر» ەتىپ جىرتىلىپ كەتەردەي ەكەن. ول ماشينادان تۇسكەندە دە ماشينا سولق ەتتى.

– وحو، ليۋ شۋجي ەكەن عوي! – دەدى كوپ ورتاسىنان بىرەۋ ماناعى ارىق حانزۋ جىگىتتىڭ جۋىقتا اۋكومگە كەلگەن شۋجي ەكەنىن تاني قويىپ. جۇرت ەندى العا قاراي جاپىر­لاي ءتۇستى.

كەلگەن ادامنىڭ ليۋ شۋجي ەكەنىن كورگەندە نۇرماننىڭ كوڭىلى سالقىن تارتا بەردى. «مۇندايلارعا جاعداي ايتۋ اۋىزدى بوسقا اۋىرتقاندىق» دەگەن ويعا كەلگەن نۇرمان قاتتى تورىعىپ كەتتى، ونىسى تەكتەن-تەك ەمەس ەدى. ەرتەرەكتە اۋدانعا جاڭا شۋجي كەلەدى دەگەن ۇزىنقۇلاق حابار ساحاراعا جايىلا باستاعان كەزدە-اق نۇرمان كەلۋ الدىندا تۇرعان وسى ءشۋجيدىڭ ەل العاش ازات بولعان كەزدە ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ ورىنباسار ءبولىم باستىعى ەكەندىگىن، ۇشكە، بەسكە قارسى تۇرۋدا «بالا جولبارىس» اتانىپ، ءجۇنى جاتقىزىلىپ، ايماققا تۇسىرىلگەندىگىن، كەيىن كەلە اۋكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعانىن، كەيىن تاسى ءتىپتى ورگە دومالاپ، اۋكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى بولعانىن، «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» اۋدانداعى «باستىق» اتى بارلار كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەن ۇقىقتى اتا­نىپ، دەڭگەرە قالپاق كيگەندە، وسىنىڭ عانا ودان امان قالىپ، باسقالارعا دەڭگەرە قالپاق كيگىزۋشى بولعانىن ەستىگەن ەدى. ەندى، مىنە، نۇرمان بيتكە وكپەلەپ، تونىن وتقا تاستاۋدى قاجەت دەپ بىلمەدى. نەمەرەسىن قولىنان ۇستاپ ۇمسىنا بارىپ:

– امانسىز با، ليۋ شۋجي! – دەپ ونىمەن امانداستى.

– جاقسىمىسىز، اقساقال! – دەدى ليۋ شۋجي الدىمەن نۇرماننىڭ قولىن الىپ، ودان باسقالارمەن دە ءبىر- بىرلەپ قول الىسىپ شىقتى. «باسقالار سونشاما جامان دەۋشى ەدى، ۇلكەندى سىيلاۋدى بىلەدى ەكەن» دەپ ريزالىقپەن باسىن يزەدى ليۋ شۋجيدىڭ تۋ سىرتىنان قاراپ تۇرعان نۇرمان.

– سالەمەتسىز بە، نۇكە؟ – قاجىبەك تە نۇرمانمەن قول الىسىپ، ونى ءبىر شەتكە تارتتى.

– قاندايسىڭ، قاقا؟ اۋىلعا اداسىپ كەلىپ قالعان ماشينا ما دەسەم، سەندەردىكى ەكەن عوي. ايتەۋ، كەشىرە كورگەيسىزدەر، مىنا ساڭلاقتارىڭدى بايلايتىن ماما اعاش بىزدە بولمايدى، حا، حا، حا... ءۇي-ءىش، بالا-شاعاڭ امان با؟ ءوزىڭ كورىم ەتتەنگەن ەكەنسىڭ!

قاجىبەك سىلقىلداي كۇلدى:

– شۇكىرشىلىك، بارىندە ايتار جوق. قارامايسىز با، مىنە، ات كوتەرە المايتىن بولىپ قالعانىمدى؟

– جوق، جۇدەپ قالعان سياقتىسىڭ.

– قالجىڭعا بارسىز عوي، ءوز دەنساۋلىعىڭىز قانداي؟ مال-جاندارىڭىز امان با؟ جەڭەشە، امانسىز با؟ نۇكە، ليۋ شۋجي سىزگە ادەيى كەلدى! – سوڭعى ءسوزىن قاجىبەك نۇرمانعا سىبىرلاي سالدى. نۇرمان بۇيتە قويادى-اۋ دەپ ويلاماعان ەدى، ول دەرەۋ ەسىك الدىندا تۇرعان كەمپىرىنە ىم قاقتى، كەمپىرى لىپ بەرىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.

ليۋ شۋجي اۋىلداعىلارمەن قول الىسىپ امانداسىپ بولعان سوڭ، نۇرمان وسى قۇرمەتتى قوناقتاردى قۋانا ۇيىنە باستادى. بەرتىنگى جىلدارى اۋدان ءشۋجيىنىڭ ونىڭ لاشىعىنا باس سۇعۋى ءبىرىنشى رەت ەكەنى ونىڭ ويىندا. ليۋ شۋجيدە بۇقارامەن تىعىز بايلانىس جاساي الاتىن تا­ماشا ستيل بار دەگەندى مۇلدە ويلاپ كورمەگەن ەدى. قاي- قايداعى حاباردى لىپ ەتكىزىپ جەتكىزىپ جاتاتىن قازاقي «سىمسىز راديوعا» ەندى كىم سەنەر؟ ليۋ شۋجي جونىندەگى الىپقاشپا سوزدەر شەتىنەن وسەك-اياڭ جانە جالا كورىنەدى. دۇنيەدە وسەك تاسىپ، جالا جابۋمەن كۇن وتكىزەتىندەر بار عوي. وعان ىشىنە تولىپ جۇرگەن سوزدەرىن اقتاراتىن ورىن تابىلعانداي سەزىلدى.

«فەرمامىز تاعى كوشەتىن بولدى ما؟ ءبىزدىڭ جايلاۋلىقتان «شىعىس جەلى» گۇڭشىسىنە جايىلىم ءبولىپ بەرەتىن بولىپتى دەپ ەستىگەن ەدىك، وسى راس پا؟»

كەيبىر اڭقىلداق كورشىلەر تۇس-تۇستان سۇراق قويا، اۋلاعا ەرە كىردى. نۇرمان قۋانا:

– شايدا بىرگە بولىڭدار، – دەدى.

بىراق قاجىبەك ولاردىڭ بەتىن قايتاردى:

– ليۋ شۋجي ماشينا سوقتى بولىپ شارشاپ كەلدى، تىنىقسىن. شارۋالارىڭ بولسا تۇستەن كەيىن كەلىڭدەر.

قۇرمەتتى قوناقتار اۋلاعا كىرگەندە بارىس تا قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ الدارىنان شىقتى.

– مىناۋ ءسىزدىڭ تازىڭىز ەمەس پە؟ – دەدى قاجىبەك ىعىستاپ.

– يا، جارداي بولعان قۇرعىر-اۋ، تازىدان دا قورقاسىڭ با؟ تازى كىسى قاپپايدى، – دەدى قاجىبەكتىڭ ودان قورىققانىنا كۇلكىسى كەلگەن نۇرمان.

– ءپىل ەكەش ءپىل دە تىشقاننان قورقادى ەكەن عوي، – دەدى دە قاجىبەك الدى-ارتىنا قاراماي ۇيگە الدىمەن كىرىپ كەتتى.

نۇرماننىڭ كەمپىرى قايناعان شاۋگىمنەن قايماقتاپ شاي قۇيدى، ونىڭ ءاجىمدى جۇزىنەن مەيىرلى كۇلكى لەبى ەسەدى. قۇرمەتتى قوناقتار اققۇيرىق شايدى سىمىرە وتىرىپ، اڭگىمەگە كىرىستى. اڭگىمەنىڭ تيەگىن الدىمەن ليۋ شۋجي اعىتتى. نۇرمان ونىڭ نە دەپ جاتقانىن تۇسىنبەدى. ايتەۋىر باس بارماعىن كورسەتكەنىنە قاراپ، ول ءبىر نارسەنى ماقتاپ جاتقان بولسا كەرەك دەپ ءبىلدى. قاجىبەك ونىڭ ءسوزىن دەرەۋ اۋدارىپ بەرگەندە، ءومىرى تەك اڭ اۋلاپ، مال باعۋمەن وتكەن قارت ءتىل دەگەن نارسەنىڭ سونشاما ۇلى بولاتىندىعىن تەرەڭ اڭعارعانداي بولدى. قانداي ادام بىرنەشە تىلدە سويلەي الادى ەكەن؟ مىنا قاجىبەكتەر ايۋداي قورباڭداعانىمەن، ءتىلى دەگەنىڭ تاق-تاق ەتەدى...

نۇرمان وسىنى ويلاپ وتىرىپ، قاجىبەكتىڭ كەيىنگى اۋدارعانىن ءجوندى ەستي الماي قالدى.

– ا؟ اۋرەسىنبەي قايتا ايتشى، الگىندە نە دەدىڭ، انىق ەستىمەي قالدىم، جاس ۇلعايعاننان كەيىن قۇلاق اۋىرلا­سىپ قالادى ەكەن... – نۇرمان قارت بەتىنەن وتى شىعا ليۋ شۋجيعا قارادى.

– قاراڭىزشى، ءوزىڭىزدى، جەڭەشەم الدىڭىزدا وتىر­سا دا، قيالىڭىزدىڭ باسقا جاققا اۋعانىن، تەگى، قىزدان دامەلىسىز-اۋ دەيمىن؟.. – دەدى قاجىبەك كۇلە سويلەپ.

– بولدى، بولدى، شالدى قىلجاققا اينالدىرعانشا، دۇڭشەلىگىڭدى ىستەي بەر، – دەدى نۇرمان شالعى مۇرتىن شيراتا وتىرىپ.

قاجىبەك نۇرماننىڭ كەمپىرىنە قاراپ ءتىلىن شىعاردى دا قايتا بۇرىلدى:

– ءىستىڭ جايى بىلاي، ايماقتىق پارتكومنان سولتان شۋجي قىزمەت تەكسەرىپ اۋدانىمىزعا كەلدى...

– ە، كەلگەن سول ما؟ – دەدى نۇرمان قاجىبەكتىڭ ءسوزىن ءبولىپ. – ەي، قاقا، «مادەنيەت زور توڭكەرىسىندە» ول كوتەرىلىس جاساپ ەڭبەك ءسىڭىردى عوي. اتامىز قازاقتا «بىرەۋ ولمەي، بىرەۋگە كۇن جوق» دەگەن ءتامسىل بار. ۋاڭ شۋجي قۇلاتىلماعان بولسا، سولتانعا ءبىرىنشى شۋجيلىك قايدا؟ سولاي ەمەس پە، قاقا؟ – دەدى.

قاجىبەك توڭىرەگىن دەرەۋ شولىپ ءوتىپ، شوشىنا اقىرىن ءتىل قاتتى:

– نۇكە، اڭعارماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى. قازىر ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاق قويماسا، قانداي پالە-قازا بو­لارىن ءالى بىلمەيسىز بە؟ بۇرىنعى ۋاڭ شۋجي دە ءبىر-اق اۋىز سوزدەن كەتتى ەمەس پە؟ نۇكە، ۇيدە ماعان تەلمەڭدەپ باقانداي بەس بالا وتىر... قۇدايا ءتاۋبا، باققا قاراي بۇگىن بوگدە بىرەۋدىڭ بولماعانى يگى بولدى. انانىڭ ءوزى دە ءتىلىمىزدى بىلمەيدى، – ول ليۋ شۋجيدى نۇسقادى، – را­سىن ايتساق، سولتان شۋجي ءوزىڭىز سياقتى اڭقۇمار ەكەن، قولىمدا ءبىر-ەكى تازى تۇرسا دەيتىن كورىنەدى...

– ونىڭ سونداي اۋەستىگى بار ما ەكەن؟ ەستىپ وتىرعانىم وسى، – نۇرمان اۋدارۋشىنىڭ ءسوزىن ءبولدى.

– بىلە قويدىڭىز-اۋ، قىزىعى وسى، ليۋ شۋجي ءسىزدىڭ اتاقتى اق تازىڭىزدى ەستىگەن ەكەن، جاڭاعى سول عوي، سولاي ما؟ سولتان شۋجي تازى ۇستاعىسى كەلەدى ەكەن، ليۋ شۋجي سىزگە تازىڭىزدى سوكەڭە تارتۋ ەتسە دەيدى. الگىندە ەسىكتەن كىرەردە تازىڭىزدى كورىپ، سوكەڭە جاعاتىن شىعار دەپ دا­ليىپ كەتتى.

بۇرىن بىرەۋ-مىرەۋ تازىسىن ماقتاسا جايراڭداپ كەتەتىن نۇكەڭنىڭ ءوڭى قۋارىپ سالا بەردى. ول ليۋ شۋجيگە ۇدىرەيە قاراپ، باس شايقادى:

– ءسوزىمدى ليۋ شۋجيگە جەتكىز، ونداي ىستەۋگە كوڭىلىم بارمايدى.

ول تاماعىنا قىلتان تۇرىپ قالعانداي، ىشتەي لوبلي بەردى. سالدەن سوڭ، ليۋ شۋجيدىڭ وزىنە سالەمدەسە ەمەس، يت ءۇشىن كەلگەنىن بىلە قويدى. «ە، وعان يت يەسىنەن دە قادىرلى كورىنەدى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى. ءبىر تازىنىڭ قاشاننان بەرى پارتيانىڭ ءبىر شۋجيىنىڭ ەس-اقىلىن بۇرعانىن، نەگە بۇلاي بولعانىنىڭ بايىبىنا بارا المادى...

– نەگە بەرمەيسىز؟ – دەدى نۇرماننىڭ ءسوزىن اۋدارىپ بولعان قاجىبەك ليۋ شۋجيدىڭ ءسوزىن قايتا جەتكىزىپ.

– نەگە دەيسىڭ عوي؟ – نۇرمان موليە تاماعىن كەنەدى. – ويلاشى ءوزىڭ، قاقا، مەن ونى وگىزگە ايىرباستاپ الىپ وتىرسام... ونى بىلاي قويعاندا، تازى ماعان كەرەك قوي.

ول ىشتەي قاتتى شيرىقتى: «سولتان تۇرماق، اۋليە بوپ كەت، قۇداي سۇراتقان بولسا دا بەرمەيمىن!»

– حا، حا، حا! قازاق جومارت دەۋشى ەدى. بۇيتەرىڭىزدى كىم ويلاعان؟ ونى بىلاي قويعاندا، جوعارى باسشىلىققا بەرۋدىڭ ءوزى قۇرمەتىڭىزدى، ادال نيەتىڭىزدى بىلدىرەدى عوي، – دەگەن ليۋ ءشۋجيدىڭ ءسوزىن قاجىبەك اينىتپاي اۋدار­دى. ونىڭ ءبىر قاسيەتى – اۋدارماعا كەلگەندە ءدال اۋدارۋ­مەن تىنباي، سويلەۋشىنىڭ سەزىمىن ءسوز لامىنە دەيىن تولىق بەينەلەيتىن، وسىنىسىنا بولا اۋدانداعى باسشىلار ونى شەتىنەن جاقسى كورەتىن.

ليۋ ءشۋجيدىڭ «سىعان ەكەنسىز» دەگەنىن ەستىگەندە نۇرمان وتىرا الماي كەتتى. بىراق وزىندە سوگەتتىك بولماعان سوڭ تۇنجىراپ وتىرا بەردى.

– ەندەشە بىلاي بولسىن، ۇكىمەت ءىسى عوي، ءيتىڭىز دە بە­كەرگە كەتپەسىن، اۋكوم سىزگە ءبىر ءسۇتتى سيىر بەرۋگە جاۋاپتى بولسىن. تازىنى ءبىز اكەتەيىك، بىراق مۇنى سىرتقا دابىرا ەتپەڭىز.

– ويباي-اۋ، كوپ راقمەت سىزدەرگە. ساۋىن سيىرىم بار، سيىرلارىڭىزدىڭ كەرەگى جوق ماعان، – دەدى نۇرمان. ول اۋ­ىزدا، وسىلاي دەگەنمەن ىشتەي «قاراشى، ازاتتىقتان بەرى وسىنداي باسشى كادر قاشان بولعان ەدى؟!» دەپ ويلادى.

– سىزدەي جىرىندى اڭشىعا تازى تابىلمايدى عوي دەپ پە ەدىڭىز؟ ليۋ شۋجي ات-تۇيەدەي قالاپ وتىرعاندا، بەرە سالماي نە قىلاسىز؟ – دەدى قاجىبەك اۋدارىپ وتىرعان ارەدىكتە ءوز ويىن قوسىپ.

– وندا... – دەدى نۇرمان كۇلىمسىرەپ وتىرعان ليۋ شۋ­جيگە قاراپ، ءوزىن باسا سويلەپ، – قالاعان-سۇراعاندارىڭ يت بولسا الىڭدار، بىراق سيىرلارىڭنىڭ كەرەگى جوق.

قاجىبەككە ءيتتى ماشيناعا سالىسىپ جاتىپ، نۇرماننىڭ ويىنا قازاقتىڭ «ات جالداعان سۋدان وتەر، يت جالداعان سۋعا كەتەر» دەگەن ماقالى ءتۇستى.

ارادا بىرنەشە كۇن وتكەندە ليۋ شۋجي ايتقانىنا جەتىپ، فەرمانىڭ سيىرلارىنان نۇرمانعا ءبىر بۇزاۋلى سيىر ايداتىپ جىبەرىپتى. بىراق نۇرمان ازار دا بەزەر بولىپ، ونى الماي قايتارىپ جىبەردى.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ نۇرمان كۇندەگى ادەتى بويىنشا ەرتە تۇرىپ دالادان اتىن اكەلمەك بولىپ، ۇيدەن شىققاندا، بارىستىڭ ەسىك الدىندا جاتقانىن كوردى. يەسىن كورگەندە ەكى قۇلاعىن جىميتا قىڭسىلاپ، قۇيرىعىن بۇلاڭداتا ەركەلەي كەلىپ، يىسكەلەپ، ونىڭ يىعىنا ارتىلدى. قاتتى تەبىرەنىپ كەتكەن نۇرمان: «وي، سورلىم، قاشان، قالاي قاشىپ كەلدىڭ؟» – دەپ تازىنىڭ باسىن سيپادى. راس، الدى­مەن كەمپىرىن قۋانتۋ كەرەك قوي. ول كىلت بۇرىلىپ ۇيگە كىردى دە قۋانا ايعايلادى:

– كەمپىر-اۋ، كەمپىر، تەز تۇرەگەل، قاراشى ءوزىڭ، بارىس كەلىپ الىپتى!

ول كەمپىرىنىڭ باجالاقتاعانىنا قاراماي، تۇندە ۇيىتىپ قويعان ايراندى يتاياققا سالق ەتكىزىپ ءبىر-اق قۇيا سالدى.

بارىستىڭ قاشىپ كەلگەن حابارى اۋىل اراسىنا ءبىر دەمدە تارالدى. اۋىلداعىلار ءيتتىڭ سوناۋ قالادان قاشىپ كەلگەنىن، شىنىندا، عاجايىپ حابارداي سەزىندى...

ارادا ەكى كۇن وتكەندە باياعى ماشينا نۇرماننىڭ ەسىگى الدىندا تاعى پايدا بولا قالدى. بارىستىڭ بۇرىنعى جەرىنە قاشىپ كەتكەنىن ەستىگەن ليۋ شۋجي ىلە-شالا جەتكەن ەكەن. ول بارىس جوعالعاندا سولتان ءشۋجيدىڭ قانداي تىپىرشىعانىن، كوپ ادام جۇمساپ، بۇكىل قالانى تىنتكىزگەندىگىن ايتا كەلدى.

...انە-مىنە دەگەنشە قازان ايى تۋىپ، التىن كۇز بولدى.

ءبىر كۇنى كەشتە نۇرمان سوناۋ جىلدارى سىيلىققا العان جارتىلاي وتكىزگىش راديوقابىلداعىشتى اشىپ تىڭداپ ەدى، ماڭىزدى ءبىر حابار بەرىلىپ جاتقان ءتارىزدى بولدى. قارت زەيىن قويا قۇلاق ءتۇرىپ، انىق ءبىلدى: ورتالىق پارتيا كوميتەتى «تورتتىك توبە» پارتياعا قارسى توبىن تاس-تالقان ەتكەن ەكەن.

– شىركىن-اي، نە دەگەن جاقسى بولدى... – دەپ تەبىرەنگەن نۇرمان كوزىنە جاس الدى. – ءاي، كەمپىر، بۇرىنعىلار «التىن باسىم امان بولسا، التىن اياقتان اس ىشەرمىن» دەيدى ەكەن. سولاردىڭ ايتقاندارىنىڭ جانى بار ەكەن. پالەنىڭ بەتى اشىلعانىن كوردىڭ عوي. «تورتتىك توبە» دەيتىن سۇمپايىلار باستان ءبۇلدىرىپ ءجۇرىپتى عوي! جاقسى بولعانىن قاراشى...

سول ءتۇنى قارتتىڭ كوز الدىنا وتاننىڭ، فەرمانىڭ بولاشاعى ەلەستەپ، قۋانعانىنان كىرپىك ايقاستىرماي شىقتى. ول بارىستى، ليۋ ءشۋجيدى ەسىنە الدى. كۇزگى جاي­ىلىم قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن ليۋ شۋجيگە با­رىپ، بارىسىن قايتارىپ الۋ بايلامىنا كەلدى.

كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇز ءوتىپ، قىس كەلدى. قاقاعان قىس كۇندەرىنىڭ ءبىرى، جوعارىدان جىبەرىلگەن قىزمەت ۇيىرمەسىنىڭ كەلگەن حابارى كوكتەم جەلىندەي ەسىپ، وسى ءوڭىردىڭ وي-قىرىنا تەگىس تارالدى. بارشا جاننىڭ جۇرەگىن جىلىتتى. قالىڭ قاردىڭ جەمتىك ءيىسىن جاسىرىپ قالا المايتىنى سياقتى، سولتاننىڭ جيىركەنىشتى سۇرقى اقىرى ايپاراداي اشىلدى. وعان ىلەسكەندەردىڭ كەيبىرەۋى قۇرالىن تاپسىرىپ، تىزە بۇكتى، كەيبىرەۋى ىنگە تىعىلعان تىشقاننىڭ اياعىن قۇشىپ، مىشتاي بولدى، كەيبىرەۋى تۇمانداتىپ بارىپ، جىلماقتاي بولىپ، جاڭا بەينەگە ەنىپ الدى...

باسقالار سياقتى نۇرمان دا سولتاننىڭ ءسىرى تامىرى قوپارىلعاندىعىن ەلگە جار سالدى. باسقالارعا جولىعا قالعاندا ايتاتىنى:

– ەي، تۋىس، تاعى ءبىر پالەنىڭ تامىرىنىڭ قىرقىلعانى قانداي جاقسى بولدى! بارىسىم ەندى وزىمە قايتارىلاتىن بولدى. قاراپ تۇر، بالەم، وسى قىستا 10-20 تۇلكى الىپ، ەكى-ءۇش قاسقىر سوقپاسام نەتتى، – دەگەن سوزدەر ەدى.

قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولىپ قۋانىپ جۇرگەن اڭقىلداعان اق كوڭىل قارتتى اشكەرەلەپ، ليۋ ءشۋجيدىڭ قولىمەن جازىلعان ماتەريال ايماقتىق اشكەرەلەۋ، سىن تەزىنە الۋ، تەكسەرۋ كەڭەسى مەن جوعارى ورىن جىبەرگەن قىزمەت ۇيىرمەسىنىڭ ۇستەلى ۇستىندە پايدا بولا قالارىن ول، ءسىرا، قايدان ءبىلسىن. ماتەريالدا نۇرمان سولتانمەن بايلانىسى بار، وسى اۋدانداعى «ءتۇيىندى ادامعا» اينال­دىرىلىپتى.

جاڭا جىلدىڭ ءبىر كۇنى تۇندە نۇرمان ءۇيىنىڭ ەسىگى تۇيىقسىز اشىلدى. كىرگەن اۋداندا شوفەر بولىپ جۇرگەن ءوز ۇلى ەكەن.

– اعا، اعا، ماشيناڭنىڭ داۋىسى شىقپادى عوي؟ – بو­لات ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، اكەسىن قۇشاقتاي الدى.

– قاراشى، قاراشى، ىشتەن شىققان شۇبار جىلان دەگەن وسى-اۋ، اكەسىن تاني كەتكەنىن. جوعال ارى! ەندى قوينىما جاتقىزسام، نە دەيسىڭ؟! – دەدى نۇرماننىڭ كەمپىرى باياعى ادەتىنە باسىپ، ءار جولى ۇيگە ۇلى كەلىپ، نەمەرەسى ونى قۇشاقتاي العاندا، ءدايىم وسىلاي قايتالايتىن.

– نەمەنە، ماشيناڭ قارعا باتىپ قالعاننان ساۋ ما؟ – دەدى نۇرمان بالاسىنىڭ ءۇن-ءتۇنسىز اياق استىنان جەتىپ كەلگەنىنە الاڭداپ.

– اكە، انالار مەنى شوفەرلىكتەن قالدىردى... – بالا­سى دەل-سال كۇيدە تومەن قارادى. نۇرمان ەندى بايقادى، ۇلىنىڭ قاباعى ءتۇيىلىپتى. جۇزىنە قايعى بۇلتى ءۇيىرىلىپتى.

– نەمەنە، شىرعالاڭ تۋدىرىپ الدىڭ با؟ جاراتقان اللا، ءوزىڭ جار بولا كور!.. – نۇرماننىڭ كەمپىرى قازاندىق باسىندا شيىرشىق اتتى. انانىڭ كوڭىلىن قويساڭشى، جانى بالالارىنىڭ ۇستىندە تۇرادى.

– جوق... – ۇلى سامارقاۋ كەلىپ مالداسىن قۇرىپ وتىردى دا، ءىستىڭ جاي-جاپسارىن ايتتى. – العاشىندا دۇيجاڭ «جارقىن، سەن تىنىق، ماشيناڭدى شاكىرتىڭ اي­داي تۇرسىن» دەدى. «اۋىرىپ-سىرقاماسام، نەسىنە دەمالا­مىن» دەپ ەدىم، ول سوندا دا ۇناتپاي قويدى. مەن دە باي­ىبىنا بارا الماي قويدىم. ءتۇستىڭ الدىندا اۋداندىق ىشپەك-جەمەك دۇكەنىندە نارسە الماق بولىپ قاتارعا تۇرا قالسام، الدىمداعى قاجىبەك ەكەن. ول ماعان «ليۋ شۋجي ايماقتىق پارتكومنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە اكەڭ جونىندە ايتىپ، «سولتانعا تازى تارتۋ ەتكەن، سولتان دا كوپتىڭ مالىنان وعان بۇزاۋلى سيىر بەرگەن، ولاردىڭ اراسىنداعى قارا بايلانىستى، ءسوز جوق، انىقتاۋ كەرەك» دەگەننىڭ شەتىن شىعاردى. مەنى ماشينا ايداۋدان نەگە قالدىرعانىن سوندا ءبىر-اق ءبىلدىم دە، تۇستەن كەيىن كەزىككەن ءبىر تراكتورعا وتىرا سالىپ، وسىلاي بەزىپ بەردىم.

– ءاي، جىلاننىڭ اياعىن كورگەن ارسىز قۋ... – نۇرمان وسى ءسوزدى تىستەنە ايتتى. شالعى مۇرتى دىرىلدەپ، باسى دىڭىلداپ، كوزى قاراۋىتىپ، كوز الدى تۇماندانىپ بارا جاتقانداي بولىپ، ەس-ءتۇسىن بىلمەي قالدى...

كوكتەم مەرەكەسىنەن كەيىن ءبىر كۇنى ول اۋىرىپ جات­سا دا، توسەگىنەن تۇردى دا، قارلى بوراندا اۋداندىق پارتكومعا كەلدى.

– وحو، اقساقال، سالەمەتسىز بە؟ كۇن اشىق كەزدە نەگە كەلمەگەنسىز؟ قارلى بوراندا توڭعان شىعارسىز؟ – دەدى ليۋ شۋجي سونشا جىلى شىراي كورسەتىپ، ونىسى نۇرمان قارتتىڭ تانىمىن ءبىر ساتى ورلەتكەندەي بولدى.

– توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتىر ەدىم، تاڭەرتەڭ عانا باسىمدى كوتەردىم، سوندىقتان كۇننىڭ اشىلۋىن كۇتپەي كەلگەن بەتىم... – دەدى نۇرمان سالقىن جاۋاپ قايتارىپ.

– اپىر-اۋ، ءسىزدى سونشا اسىقتىرعان نە ءىس ەدى؟ ءجۇرىڭىز، كەڭسەگە بارىپ اڭگىمەلەسەيىك! – ليۋ شۋجي قارتتى قولىنان جەتەكتەپ كەڭسەگە ەرتىپ كىردى دە، قاجىبەككە:

– اقساقال بوي جىلىتسىن، كۇتۋشىگە اسحانادان ءسۇتتى شاي اكەلدىر، – دەپ تاپسىردى. ونان سوڭ مەيىرلى قالىپپەن اقساقالدىڭ ءۇي-ءىشىنىڭ اماندىعىن، قارتتىڭ اڭعا كوپ شىعىپ جۇرگەن-جۇرمەگەنىن، جاقىننان بەرى قاسقىر العان-الماعانىن سۇرادى.

نۇرمان ونىڭ وسىنداي بايەك بولۋىنان ابدەن مەزى بولدى، ءتىپتى جيىركەندى دە. ليۋ شۋجي قاسقىر الۋ جايىن سۇراعاندا نۇرمان باپتانا سويلەي باستادى:

– وتكەندە تاعى ءبىر قاسقىر الدىم، كۇزەتتە ەدىم، ءتۇن جارىمى اۋعان مولشەردە مىزعىپ كەتكەن ەكەم، كەنەت ءيتتىڭ ارسىلىنان، قويدىڭ ۇرىككەن داۋىسىنان شوشىپ وياندىم. قاسىمدا تۇرعان مىلتىعىمدى الا سالىپ، يت ارسىلداعان جاققا بارسام، ءبىر قاسقىر قويدى، ال يت قاسقىردى القىمداپ الىپتى...

– جاقسى تازىدان تاعى ءبىرىن اسىراعان ەكەنسىز دە؟.. – ليۋ شۋجي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ سىلق-سىلق كۇلدى.

– يا، اسىراعان ەدىم... – دەي سالدى.

ىشتەي «يتىمە تاعى سۇعىڭدى قاداماقپىسىڭ؟ يتجان­دى شۋجي باياعىدا وماقاسقان» دەپ ويلاعان نۇرمان ءسوزىن تاعى ساباقتادى:

– ءيتىم قاسقىردى جىبەرمەستەي القىمداپتى. قاسىنا جەتىپ بارعانىمدا قاسقىر مەنى كورە سالىپ، بايعۇس قويدى بوساتىپ جىبەردى دە، ىرسيا «ءاي، ىزگى نيەتتى قويشى، مىنا بۇرالقىنى بوسقا اسىراپسىڭ، بۇل قۇنەزەر مىنا سەمىز قويىڭىزدى ۇزاتىپ الىپ شىعىپ جەگەلى بارا جا­تىر ەكەن، باققا قاراي مەن ۇستىنەن ءتۇستىم دە، بايعۇس قويىڭىزدى اجالدان قۇتقارىپ قالدىم. مىنا بۇرالقى نەمەنى دەرەۋ ولتىرە سالىڭدار!» دەدى. كوزدى باقىرايتىپ قويىپ وتىرىكتى ىسقىرتاتىن سۇمىرايدىڭ ءبىر وقپەن جا­زاسىن بەردىم.

ليۋ شۋجي نۇرماننىڭ اڭگىمەسىن قىزىعا تىڭداپ وتىر ەدى. مىنا ءسوزى شىمبايىنا باتىپ، قايتەرىن بىلمەي قيبىجىقتاپ قالدى، سونىمەن ول اڭگىمەنى ەپتەپ باسقا جاققا بۇردى.

– اقساقال، شۇعىل جۇمىس، بىردەمەمەن ىزدەپ كەلگەن بە ەدىڭىز؟ – دەپ كۇلىمسىرەي سۇراۋ تاستادى.

– جوق، باسقا شارۋام جوق، سولتانمەن بولعان قارا بايلانىسىمدى وزدىگىمنەن تاپسىرعالى كەلدىم.

– اكاۋ، راس وسىنداي ما؟ بىرەۋلەر سونداي دەگەندە سەنەرىمدى بىلمەگەن ەدىم.

– ءىم، بۇيتكەنىڭىز جاراماس، ءسىز سەنۋگە ءتيىسسىز. مەنىڭ سولتانعا تازى تارتۋ ەتكەنىمدى ءوزىڭىز بىلەسىز ەمەس پە؟ ونىڭ ماعان بەرگەن سيىرىن ءداسىز بىرەۋگە اكەلدىرىپ بەر­گەن ەدىڭىز عوي!

...ليۋ ءشۋجيدىڭ بەتى دۋ ەتە ءتۇستى، ءبىر اعارىپ، ءبىر قىزارىپ، ودان توتيايىنداي بولىپ كەتتى. اقىرىن ءتۇسىن سالا ءتىل قاتتى:

– اقساقال، ءبۇلاي ءتۇس سالماڭىز، سالماققا سالىپ كورسەڭىز دەيمىن.

نۇرمان ىزبارلانا سويلەدى:

– ليۋ شۋجي، قاڭتار ءالى اياقتالا قويعان جوق، امال نەشىك، ءوز شاپاعاتىڭىزبەن كيگىزگەن قالپاعىڭىزدىڭ جى­لۋى ءوزىمنىڭ تۇلكى تىماعىما جەتپەيتىن كورىنەدى. مىنا سۋىقتا ونىڭىز قامساۋ بولا ما؟

قاجىبەك قارتتىڭ ءسوزىن قاز-قالپىندا جەتكىزىپ، ءوزىنىڭ جەتىك دۇڭشەلىك ونەرىن ءبىر كورسەتىپ الدى. ليۋ شۋجي ىز­بارلانا كۇلىپ، ەكىۇشتى رايمەن:

– راسىندا، ءوزىم دە سىزدە پالەندەي ۇلكەن ماسەلە جوق دەپ ويلايمىن. گاپ ءوزىڭىزدىڭ پوزيتسياڭىزدا، – دەدى دە، «ءماجىلىس بار ەدى» دەپ سىلتاۋراتىپ شىعا جونەلدى.

ليۋ ءشۋجيدىڭ سىرتىنان قادالا قاراپ قالعان نۇرمان «تفۋ» دەپ جەرگە تۇكىرىپ جىبەردى.

– اقساقال، سابىر ەتىڭىز، – دەدى قاجىبەك يىعىن قوزعالاقتاتا كۇلىپ، – ەكى كۇننەن كەيىن جوعارىدان ءبىزدىڭ اۋدانعا قىزمەت گرۋپپاسى كەلمەكشى، سوندا كورىڭىز...

كۇن شايداي اشىلعان. شىعىستا شولپان جىپىلىقتايدى. تاڭ الدىنداعى بايتاق دالا شىرت ۇيقىدا.

نۇرمان كىرپىك ايقاستىرماعان كۇيى جاتىر. ءىشى ءورت كەتكەندەي، باسى ءالى دىڭىلداپ تۇر. قولىن كورپە سىر­تىنا شىعارىپ ەدى، سول سالقىن كوڭىلىن تىنشىتقانداي بولدى. ول سابىر تاۋىپ، ەرتەڭگى ىستەرىنىڭ قامىن ويلا­دى. تۇلكى الۋ عوي مۇڭ. دەگەنمەن ونى كەشەگى ءبىر ءىس قاتتى قۋانتتى: فەرمانىڭ جاڭ ءشۋجيى اۋداننان قايتىپ كەلىپ وعان «جوعارىدان جىبەرىلگەن قىزمەت گرۋپپاسى اۋدانعا ەرتەڭ كەلەدى ەكەن» دەگەن ەدى. بۇل حاباردى ەستىگەن نۇرمان كەمپىرىنە ابدىرادان ءبىر كەستەلى قول ورامال الدىرىپ، «ءشۇيىنشىڭىز بولسىن» دەپ جاڭ شۋجيگە ۇستاتتى. ونىڭ ەسىندە مىنا ءبىر جايت تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن ەدى: پارتيا تۇڭعىش جىبەرگەن قىزمەت گرۋپپاسى ونى بايدىڭ بوساعاسىنان شىعارىپ، مالدى ەتتى، جەر اپەردى... ەندى، مىنە، پارتيا تاعى دا قىزمەت گرۋپپاسىن جىبەرىپ وتىر... وسىلاردى ويلاپ راحاتتانا تىنىستاعان نۇرمان: «ءجا، ۇيقىنى قاندىرىپ الىپ، تاڭەرتەڭ اۋدانعا ەرتە جۇرەيىن»، – دەدى دە ءبىر اۋناپ جاتتى.

شارقىش توسەك ونى تەربەگەندەي شىقىرلادى. ۇيقى كوزىنە تىعىلعان قارت قولىن كورپە ىشىنە الدى دا، بەي­جاي ۇيىقتاپ كەتتى.

حانزۋشادان اۋدارعان  ومارقان ءجامشيتۇلى.

Hاۋرىز، 1971 جىل

Abai.kz