قازىرگى قازاق پوەزياسى جونىندە ءسوز ەتكەندە، شارتتى تۇردە تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى شىعارمالاردى تىلگە تيەك ەتەمىز.

ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. 1991 جىلى كەڭەستىك يمپەريانىڭ تاراتىلۋى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا، سونىڭ ىشىنە ۇلتتىق ادەبيەتكە دە ءوزىنىڭ وڭ ىقپالىن تيگىزدى. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك الۋى ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن-قىستاۋ زاماندا تۋعان جەردەن ۇدەرە كوشىپ، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن شەكارالاس جاتقان ەلدەردە مەكەندەپ قالعان قانداستارىمىزدىڭ وتانىنا ورالۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا كوشى-قون ساياساتى جىراقتا جۇرگەن باۋىرلامىزدىڭ تۋعان جەرگە ورالۋىنا جول اشتى. سوڭعى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ارالىعىندا وزبەكستان، قاراقالپاقستان، قىرعىزستان، مونعوليا، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ءتارىزدى ەلدەردەن تۋعان جەرگە كەلگەن ميلليوننان استام باۋىرلارىمىز قوعامنىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جاتسا، ولاردىڭ ءبىر پاراسى ۇلتتىق ادەبيەت توڭىرەگىندە ءونىمدى ەڭبەك ەتۋدە. سونداي قالامگەرلەر قاتارىندا داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمىن قۇرمەتپەن اتاۋعا بولادى.

داۋكەڭمەن تانىستىعىما جيىرما جىلداي ۋاقىت بولىپتى. 2005 جىلدىڭ باسىندا باس رەداكتور تالاپتان احمەتجان اعامىزدىڭ باسقارۋىمەن قجو-نىڭ اياسىندا اپتاسىنا ءبىر رەت «ادەبيەت ايدىنى» گازەتى شىعىپ تۇردى. ۇمىتپاسام گازەتتىڭ رەداكتسياسى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا ورنالاسقان بولاتىن. ول كەزدە قازىرگىدەي ۇزاقتى جاقىنداتاتىن ەلەكتروندى پوشتا جوق بولعاندىقتان، ديسكىگە سالعان ماقالالارىمىزدى باسپالارعا ءوزىمىز اپارىپ بەرەتىنبىز. «ادەبيەت ايدىنى» گازەتىنە قاي ۋاقىتتا بارسام دا، الدىمنان جىلى ءجۇزدى داۋكەڭ شىعاتىن. ماقالالارىم ەشقانداي كەدەرگىسىز، قىسقارۋسىز  شىعاتىندىقتان، سول گازەتتىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كوپتەگەن ماقالالارىم جارىق كوردى. سونىڭ بارىنە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قامقورلىق جاساعانىن بىلەمىن. جيىرما شاقتى جىلدان بەرى قاي جەردە ادەبيەتتىڭ اڭگىمەسى ايتىلاتىن جيىن بولسا، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز سول جەردەن تابىلادى. اراسىندا ءبىراز سىرقاتتانىپ تا ءجۇردى، بىراق ادەبيەتتەن قول ۇزبەدى.

وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن «قازىرگى ادەبيەتتەگى جالپىادامدىق قۇندىلىقتار» دەگەن عىلىمي جوبا اياسىندا قازاقستان حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىن زەرتتەۋگە دەن قويدىق. جاركەن بودەش، ديداحمەت ءاشىمحان اعالارىمىزعا ىلەسە ءجۇرىپ، داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى پروزالىق، پوەزيالىق تۋىندىلاردى وندىرە ءتارجىمالاپتى. سول كەزدە داۋكەڭ ۇيعىر ادەبيەتىنەن ءوزى تارجىمالاعان  كوپتەگەن كوركەم  اۋدارمالارىن جەتكىزىپ بەردى. قازاقستان حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە كوپ اۋدارىلعانى ۇيعىر ادەبيەتى بولعاندىقتان، ولاردى زەرتتەۋگە جول اشىلدى. ناتيجەسىندە «قازاقستانداعى ۇيعىر ادەبيەتى» دەگەن كونفەرەنتسيا ماتەريالدارىنىڭ جيناعى جارىق كوردى. داۋلەتبەكتىڭ ۇيعىر  ادەبيەتىنەن اۋدارمالار جاساپ، قازاق باۋىرلارىنا جەتكىزىپ جۇرگەنىن جازۋشى-دراماتۋرگ احمەتجان اشيري اعامىز باستاعان ۇيعىر حالقىنىڭ ازاماتتارى ۇلكەن جيىنداردا ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. د.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇيعىر ادەبيەتىن قازاق تىلىندە سويلەتۋگە قوسقان وسى ەڭبەگىن ەسكەرىپ، حالىقارالىق «يلحام» سىيلىعىن بەردى. سونىمەن بىرگە اقىن، اۋدارماشىعا قىرعىزستان جازۋشىلار وداعى «نۇر بوربور» شىعارماشىلىق اكادەمياسىنىڭ شەشىمىمەن «مولدا باعىش» اتىنداعى حالىقارالىق ادەبي سىيلىق (مولدا باعىش سارىبايۇلى (1888-1937)) بەردى.  اۋدارماشىنىڭ اتالعان حالىقارالىق سىيلىقتارى – ۇيعىر، قىرعىز ادەبيەتىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ، ناسيحاتتاۋ سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى.

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا جارىق كورگەن جىر جيناقتاردى قاراپ وتىرعاندا، قازىرگى پوەزيادان ۇلكەن ورىن الاتىن  جاراتۋشى اللا تاعالاعا، جاراتۋشىنىڭ سوڭعى ەلشىسى مۇحاممەد پايعامبارعا قۇلشىلىق، ءمىناجات، ماداق جىرلارىن ەرەكشە اتاۋ ءلازىم. كەڭەستىك ءداۋىر تۇسىندا قول ءۇزىپ قالعان ۇلتتىق ادەبيەتتەگى ءداستۇر ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ، دىنىمىزبەن بىرگە جالپىادامدىق قۇندىلىقتار مەن ماڭگىلىك مۇراتتار كوركەم ادەبيەتكە قايتا كەلدى. بۇل جىلدارى اقىن-جازۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك يماندىلىققا بەت بۇرا باستاعاندىقتان، ولاردىڭ ارمان-اڭسارلارى تۋىندىلارىنان كورىنىس تاپتى. جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «تاڭعى كاليما»، «تۇنگى كاليما» جىرلارى دا وسى تۇستا جازىلدى. سول سياقتى كەيبىر اقىن ولەڭ ءسوزىن «بيسميللاحير-راحمانير-راحيم» (اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن) دەپ باستايتىن بولدى. سوندىقتان دا قازىرگى قازاق پوەزياسىنان جاراتۋشىعا، اللا تاعالاعا،  مۇحاممەد پايعامبارعا (س.ع.س) ماداق جىر ارناۋ مول ورىن الدى. دەگەنمەن، كوپتەگەن اقىنداردىڭ ىشىنەن وسى سارىندا وندىرە جازىپ جۇرگەن ق.ەلەمەس پەن د.بايتۇرسىنۇلى ەسىمىن ەرەكشە اتاۋ ءلازىم. سەبەبى، بۇل اقىندار زامانداستارىنا وي سالۋدا، يماني ءسوز ايتۋدا ءوز قولتاڭبالارىمەن ەرەكشەلەندى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ق.ەلەمەستىڭ «جۇلدىزدى ءتۇن»، «جەتىنشى اسپان»، د.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «كۇناسىز مەكەن»، «توپىراققا سىڭگەن نۇر»، «ماڭگىلىك مەكەن»، «ءلاتيپا ءلۇپىلى»، «سەنىڭ ارقاڭ»، «ياسين – نۇر»، «اقىرەتتىڭ ەگىنى»، «حىلۋەت» جانە باسقا جىر جيناقتارى جارىق كوردى.

داۋلەتبەكتىڭ العاشقى جىر جيناقتارىنا ەنگەن شىعارمالارى جونىندە سىنشى ب.ساربالاۇلى «وي تۇزەگەن وعلان» ماقالاسىندا: «دەمەك، جىر دەگەنىمىز – ەڭ ءبىرىنشى تازالىق، ادالدىق، ياعني اقىننىڭ وتىرىك ايتپاۋى، ەكىجۇزدىلىككە سالىنباۋى. اقىن قادىر مىرزا ءالى ادەمى ايتقانداي، ونداي قادامعا بارۋ «جىر كوزىنە ءشوپ سالۋ»، ەڭ قۋانىشتىسى – داۋلەتبەك كىتابى، بارشا تۋىندىلارى دەرلىك وسىنداي جاساندىلىقتان، جالعاندىقتان ادا»، – دەگەن بولاتىن. سىنشى ايتسا ايتقانداي، داۋلەتبەكتىڭ جىرلارىن وقىپ وتىرعاندا ونىڭ كىرشىكسىز تازا كوڭىلىن، ادام بالاسىنا جاماندىق ويلامايتىن اق پەيىلىن تانۋ وڭاي.

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىنىڭ 2014 جىلى جارىق كورگەن «سەنىڭ ارقاڭ» جىر جيناعىنىڭ بەتاشارى رەتىندە بەرىلگەن «سەنىڭ ارقاڭ» ولەڭىن وقىپ وتىرعاندا جەر باسىپ جۇرگەن پەندەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك قايدان جاراتىلعانىنا، قايدان شىققانىنا ءۇڭىلىپ، ءبىر ءسات اللانىڭ قۇلى ەكەندىكتەرىن ەسىنە الىپ، ءتاۋباسىنا تايانىپ، جەر باسىپ جۇرگەنىنە شۇكىرشىلىك جاساپ، پەندەشىلىكتەرىن ەسكە الارى داۋسىز. اقپاراتتىق-تەحنولوگيا زامانىندا قۇندىلىقتاردىڭ ورنى اۋىسىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. قازىرگى تاڭدا جالپىادامدىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەكىنشى كەزەككە شىعىپ، الدىڭعى شەپكە ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردىڭ ورنىعا باستاعانىن كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ ءجۇرمىز. «كەدەي باي بولسام، باي قۇداي بولسام» دەگەندى كوزدەيتىن زامانداستارىمىزعا وپاسىز دۇنيە-بايلىق ءۇشىن  اردى اتتاۋ، يماننان بەزۋ، پارىز بەن قارىزدى ۇمىتۋ، اماناتقا قيانات جاساۋ ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. «مەيىر قايدا، ىزدەدىم مەكىرەنگەن، تاپسام بۇلاي مۇڭايىپ وكىنەر مە ەم!» دەپ زامانداستارىنىڭ بويىنان مەيىر-شاپاعات ىزدەيتىن ليريكالىق كەيىپكەردىڭ بويىنداعى «مەنمەندىكتى» جۇپار ءيىس يماننىڭ جۇمسارتۋى داۋ تۋعىزبايدى. ولاي بولسا، ادام بويىنداعى جامان قاسيەتتەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن يماندىلىققا بەت بۇرۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن ليريكالىق كەيىپكەردىڭ زامانداستارىن «بەس ۋاق ناماز، باقارا سۇرە سوڭعى ايات، امانات قىپ جاراتقاننىڭ بەرگەنى...» دەپ اللانىڭ اق جولىنا شاقىرۋى ورىندى. تۇماۋ تيگەندەي دىمكاس قوعامعا شيپا ىزدەپ، بايتاق مەكەننەن مەيىرىم ىزدەپ شارق ۇرعان ليريكالىق كەيىپكەردىڭ قۇراننىڭ قاسيەتىنە باس ءيۋى، ءناپسىسىن جەڭۋى قۋانتادى. سوندىقتان دا ول:

ءدىن دەگەن – ءازىل-وسپاق كۇلكىڭ ەمەس،
ءدىن دەگەن – جاساپ الار مۇلكىڭ ەمەس.
ءدىن – سۇحبات، ءدىن – ديالوگ، بەيبىتشىلىك،
تاتۋلىق، اقىلداسۋ، رۋحى كەڭەس!، – دەگەن ءتۇيىن جاسايدى.

ءبىر شۋماقتا «ءدىن» ءسوزىن ءتورت رەت قايتالاۋ ارقىلى وعان كوڭىل ءبولىپ، ءدىننىڭ ەرەكشەلىگىن، قادىر-قاسيەتىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان. وسى جونىندە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.ساتەرشينوۆ: «داۋكەڭ – جاراتىلىستانۋ سالاسىندا ءبىلىم الىپ شىققانىمەن، جۇرەك قالاۋىمەن اقىندىقتى تاڭداعان، فيزيكانى ليريكامەن شەبەر جىمداستىرا بىلگەن اقىن. سوندىقتان، ونىڭ شىعارماشىلىعىندا «قوزعالىس»، «ۇدەۋ»، «سالماقسىزدىق»، «ءوز وسىنەن اينالۋ»، «تارتىلىس كۇشى» ءتارىزدى فيزيكالىق ۇعىمدار مەتافيزيكامەن ۇلاسىپ جاتادى. ياعني جاراتىلىستىڭ فورمۋلاسىن جاراتۋشىنىڭ حيكمەتىمەن بايلانىستىرا بىلەدى»، – دەگەن بولاتىن. ونىڭ «بىرلىككە باستار ءبىر اللا»، «ءمىناجات»، «سەنىڭ ارقاڭ»، «سەن كورسەتكەن جولمەن»، «كەشىر اللا!»، «اللا، اللا!»، «اللانى ءسۇي»، «اللاعا شۇكىر...»، ت.ب. – جەر مەن كوكتى عايىپتان جاراتۋشى اللا تاعالاعا قاراتىلا ايتىلعان ماداق جىرلار.

«حىلۋەت» ولەڭىندە زامانداستارىن تاقۋالىققا شاقىرعان اقىن جۇماق پەن توزاقتى قاتار پاراللەل سۋرەتتەي وتىرىپ، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ۇعىمداردىڭ استارىنا ۇڭىلەدى.

بولسا ەگەر، جۇرەگىڭە جىلۋ وتكەن،
ءتيىسسىڭ ويلانۋعا ءبىر رەت سەن.
ءپاني مەن باقيىڭدى تارازىلاپ،
قاشپايسىڭ اقىر ءتۇبى حىلۋەتتەن.
جانىڭدى، ءتانىڭدى دە وڭاشالاپ،
ويلاردان قۇتىلاسىڭ وراشولاق.
«ەگىنىن اقىرەتتىڭ» دۇرىس ەكسەڭ،
جانناتتان تيەر ساعان وڭاشا باق.

ءبىر اللادان باسقا سىيىنارى دا، سۇيەنەرى دە جوق ليريكالىق كەيىپكەردىڭ «بار» ولەڭىندە «ءبىر اللا ساعان تاۋەكەل، سەنەرىم جالعىز سەرىگىم» دەگەن ءتۇيىن جاسايدى. اقىن شىعارمالارى قۇران سۇرەلەرىمەن، اياتتارمەن ۇندەسىپ جاتاتىنىن زامانداسى قۇل كەرىم ەلەمەس: «داۋلەتبەك، مىنە، وسى اقيقاتتى،   وسى ىشكى شىندىقتى سول اللانىڭ ءوزىنىڭ ءناسىپ ەتۋىمەن تانىدى. تانىدى دا  وعان بار يمانىمەن باس ءيدى. بار سەنىمىمەن قۇلشىلىق ەتتى، ونىڭ «قىل» («ناماز وقى») دەگەنىن قىلا باستادى. «قىلما» دەگەنىنەن بەتىن بۇردى»، – دەپ باسا ايتقان بولاتىن. بىرەۋدى ماقتاپ كۇن كورۋدى، ەكىنشى بىرەۋدى الداپ شارۋاسىن تىندىرۋدى بىلمەيتىن، بارعا تاسىمايتىن، جوققا تاۋسىلمايتىن داۋلەتبەكتىڭ بىرتوعا، قوڭىر مىنەزدى ومىرىنەن ونىڭ بولمىس-ءبىتىمى تولىق بايقالادى. ادامزات بالاسىن الداعانمەن، اللانى الداۋعا بولمايتىنىن بىلگەن ليريكالىق كەيىپكەر قاناعاتشىلدىعىنىڭ، بەرىك يمانىنىڭ ارقاسىندا «باقىتتان سۋسىنداۋعا كوزىم جەتتى، ارىلسام كەۋدەمدەگى لاستىعىمنان» دەپ «وزىمەن شايقاسىپ كەلەدى». «مەندەگى يمان سەرتىم بۇل!» ولەڭىندە ليريكالىق كەيىپكەر جەڭىستى كورىپ جەلپىلدەگەن، ەرلىكتى كورىپ ەركىندەگەن، پەندەلىك جەڭىپ شارىقتاعان، دۋماندى كورىپ سەلكىلدەگەن شاقتارىندا اللانىڭ قۇلى ەكەنىن ەسىنە الىپ، وعان باس يەدى. قۋانسا دا، قايعىرسا دا، شاتتانسا دا، قينالسا دا ءبىر اللادان مەدەت تىلەپ، جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىنە شۇكىرشىلىك جاساۋى ورىندى. اقىن شىعارمالارىنىڭ وسى ەرەكشەلىگى جونىندە اقىن م. الىمباەۆ بىلاي دەگەن بولاتىن: «..داۋلەتبەك باۋىرىمنىڭ ءوز قۇربى-قۇرداستارىنان   ءبىر وزگەشەلىگى  – قۇدايعا قۇلشىلىق، اللاعا ءمىناجات ەتۋ، يماندىلىققا  ۇمتىلۋ تاقىرىبىن قاۋزاپ جازاتىندىعى». «اللانى شىن تانىعان كۇننەن باستاپ، وزگەرىپ سالا بەردى ءومىر ماعان» دەيتىن ليريكالىق كەيىپكەر «قۇداي ءبىر، قۇران شىندىق، پايعامبار حاق» ەكەنىن ۇنەمى قايتالاپ، ۋاقىتتى ۇيقىمەن وتكىزبەي، اللاعا قۇلشىلىق جاساۋ كەرەكتىگىن وزىنە ايتا وتىرىپ، زامانداستارىنىڭ ەسىنە ءجيى-ءجيى سالىپ وتىرادى.

كەز كەلگەن قالامگەردىڭ شىعارمالارىنان ۇلكەن ورىن الاتىن – اناعا دەگەن قۇرمەت، اناعا دەگەن ساعىنىش. «ءلاتيپا ءلۇپىلى» جيناعىن اۆتور «اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن، مەن بۇل ەڭبەگىمدى ومىرگە ون بالا اكەلگەن ارداقتى انام، ءبارىمىزدى تاربيەلەپ، قاتارعا قوسقان شەشەم، بۇ كۇندە 65 جاسقا تولىپ، نەمەرە-شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان شادان (شارۋباي) راقىمبەردىقىزىنا ۇسىنامىن»، – دەگەن ەكەن. وسى ءىلتيپاتىنىڭ وزىنەن اناعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەتتى اڭعارۋعا بولادى. كىتاپتىڭ بەتاشارى رەتىندە «جاننات – انانىڭ اياعىنىڭ استىندا» جانە «– جاقسىلىقتى الدىمەن كىمگە ىستەيمىن؟

– اناڭا!

– ودان كەيىن شە؟

– اناڭا!

– ال، ودان كەيىن شە؟

– اناڭا!

– ال، ودان كەيىن شە؟

– اكەڭە!»، – دەگەن پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديستەرىنەن الىنعان ۇلاعاتتى تولعامدار بەرىلگەن.

«اناما» جىرىندا انا الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىن ارقالاعان ليريكالىق كەيىپكەردىڭ اناسىنا ارناپ بار جىلى ءسوزىن ارناۋى ورىندى:

ۇرپاق ءۇشىن سەكىلدى ءبىر اسپان، كۇن،
ءۇمىتى ءۇشىن جىر داپتەرىن جاستاندىم.
سونىڭ ءبارى باسپالداعى سەكىلدى،
انام جايلى جازىلاتىن داستاننىڭ...

اقىن شىعارمالارىندا بۇگىنگى ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن قوعام شىندىعى بەينەلەنۋى ورىندى. بالالىق بال داۋرەنى ميللياردتار ەلىندە وتكەن اقىننىڭ ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتامەكەنگە ورالعانى بەلگىلى. ميلليونداردىڭ ىشىندە جالعىزدىق كورىپ جابىرقاعان ونىڭ شىعارمالارىنان ەكى ەل مەن ەكى قوعامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى سەزىلەدى. كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش اقىن شىعارمالارىنان مول ورىن الدى. «نامىسىم بويعا بىتكەن اقىل-كۇشىم، كيەلى توپىراقتان داريتىنداي» دەيتىن اقىننىڭ «ساعىندىم ءمولدىر تۇمانى...» ولەڭىندەگى اقشوقى، قۇر، كەسىك، اتتاۋى، بەسقاراعاي، قوناقاي، ماقشى ءتارىزدى جايلاۋلاردى ساعىنا ەسكە الۋى – تۋعان جەرگە دەگەن شىنايى ماحابباتتىڭ كورىنىسى:

ساعىندىم بۇلاعىڭدى بىلدىرلاعان،
قوسىلعان ءبىر جىلعاعا ءبىر جىلعادان.
ءسابيدىڭ كۇلكىسىندەي سىڭعىرلايتىن،
بۇل كۇندە قايدا قالدىڭ بۇلبۇل زامان!.

ات ساۋىرىن سيپاماسا تۇرا المايتىن قازاقتاردى قالانىڭ تىمىرسىق تىرشىلىگى قاجىتىپ، شارشاتاتىنى، دارقان دالانى اڭساپ وكپەسى قىسىلاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ليريكالىق كەيىپكەردىڭ تۇتەگەن اق بوراندا «وسىنداي ساتتە ويلايسىڭ جىلقى ءۇيىرىن، تۇماننان شىعىپ شۇرقىراپ تۇرسا كىسىنەپ...» دەپ جىلقى ءۇيىرىن ىزدەۋى ورىندى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، اقىن جىرلارىندا تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش باسىم. ول جونىندە جازۋشى نۇرقاسىم قازىبەكۇلى: «...داۋلەتبەكتىڭ     ليريكاسىندا تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش باسىم. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى  بار. ايتالىق، تۋعان جەرى تۇعىلشىن قاراساز-دىڭ (مۇقاعاليدىڭ اۋىلى) ارعى   جاعىندا قول سوزىم جەر. ول ءوزى جىرلاعانداي-اق، «ءمولدىر سۋ، اينا بۇلاق، قۇراق شالعىن».  ال سول جەرگە كوزىڭ جەتكەنمەن، قولىڭ جەتپەي قالۋى قانداي ازاپ (شەكارا ءبولىپ تۇر)»،  – دەگەن بولاتىن. ال، «ەسەيدىم ورتاسىندا بۇلىك-كەكتىڭ» دەگەن ولەڭىندە «ۇيرەتتى قىتاي قوعام كەكشىلدىگىن، ال ورىس بەيپىلدىكتى ەكتىڭ بۇگىن» دەگەن جولدار ارعى بەتتەگى قىتايلارعا جۇتىلىپ كەتۋدەن قاۋىپتەنگەن باۋىرلارىمىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەن سوڭ، بۇل جاقتاعىلاردىڭ ورىستانا باستاۋىنا قايران قالۋى زاڭدى. قاتىناس ءتىلى دەپ اتالعانمەن ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى جوعارى ەكەنى جاسىرىن ەمەس. «قازاقستان، ءشۇلدىر-ءشۇلدىر قويىرتپاق، الشاڭ-الشاڭ ازعىنداردىڭ سايرانى» دەگەن جولدارعا انا ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالى سىيىپ تۇرسا، قازاقستانىم، وتانىم دەپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ الدىنان شىققان قۋلىق، ەپتىلىككە زامانداستارىمىزدىڭ جەتەسى مەن تەكتىلىگى جەتپەي تۇرعانى وكىنىشتى. وتانىمىزعا، اتا-بابا قونىسىنا كەلدىك دەپ بوركىن اسپانعا اتقانداردىڭ ءوز ەلىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشۋى وكىنىشتى.

«بۇزىلعان ماشينا، قايتقان قاز» باللاداسىندا ماشينا بۇزىلىپ، تۇنىمەن «سۇيەكتى» كۇزەتكەن ليريكالىق كەيىپكەردىڭ مۇشكىل حالىنەن حابار بەرسە، ۇنەمى ارپالىسىپ جۇرەتىن  ادام بويىنداعى ءناپسى مەن قاناعاتتىڭ كۇرەسى «ناپسىگە» ارقاۋ بولعان. «ادامدارشا» ولەڭىندە «تارتا بەرەم، مەن العا تارتىپ كەلەم، اجال اتتى قورعانعا قامالعانشا. ەل تاعدىرى جولىندا ارتىق كورەم، ءومىر ءسۇرۋ، ءولۋدى – ادامدارشا!» دەپ ەل ءۇشىن ادامدارشا ءومىر ءسۇرۋدى، ءولۋدى ۇسىنادى. «قۇداي، قۇران، سەنىم – ماڭگى سەرىگىم، ارلى، يماندى بولۋ مەنىڭ مۇراتىم!» دەيتىن ليريكالىق كەيىپكەر بۇگىنگى قوعام ومىرىندەگى كەرەعارلىقتارعا كوز جۇمىپ قاراي المايدى.

قازاق – بالا تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، قىز بالاسىنا توردەن ورىن بەرگەن حالىق. ۇلت بولاشاعىن تاربيەلەيتىن انالار بولسا، قىزدار –  بولاشاق انالار. «قىز قۇلاسا» ولەڭىندە «قانسىرايدى ۇلتىمنىڭ قاسيەتى، ەڭ اۋەلى ازعىنداپ قىز قۇلاسا!» دەپ قىزداردىڭ تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى ۇسىنسا، «قاۋىپ» ولەڭىندە ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعام تراگەدياسى زامانداستارىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتتەرىمەن كورىنەدى. «دوللار ءۇشىن دولىققا ءتۇسىپ بۇگىن، قىزدارىڭ ءجۇر قورقاۋدىڭ تاقىمىندا..»، «سىپىرىلىپ باسىنان كيمەشەگى، كەلىنشەكتەي اجەلەر كۇي كەشەدى»، «اتى وزعاننىڭ الدىنان ۇرا قازىپ، بۋىندىرىپ بەرەسىڭ جۇرت اعاسىن» دەگەن جولدارعا ءومىر شىندىعى ارقاۋ بولسا، «ادامداردىڭ نيەتى» ولەڭىندە ارام پيعىلدان، جاماندىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن «يمان كەلىپ ورناماي اۋەل باستان، ادامداردىڭ نيەتى دۇرىستالماس» دەپ زامانداستارىنا نيەتتى تۇزەۋدى ايتادى. «ادامداردىڭ اڭدىسقان قاراۋلىعىن»، «ادامداردىڭ عايباتپەن جازعىرۋىن» كورگەن ليريكالىق كەيىپكەر ناجىستەن تايعاناقتاپ جۇرە الماعاندىقتان، «ارعى الەمنىڭ اق نۇرىن اڭسايمىن دا، كەتكىم كەلىپ تۇرادى ايدان اتتاپ...» دەيدى. اللانىڭ اق جولىندا جۇرگەن جاننىڭ وزگەنىڭ ءبارىن وزىندەي كورەتىنى بەلگىلى، الايدا ادام بالاسىنىڭ الاسى ىشىندە ەكەنىن كورگەندە ولاردان جيرەنىپ، ومىردەن تۇڭىلەتىنى جاسىرىن ەمەس. وسى ويىمىزدى داۋلەتبەكتىڭ اقىندىق كرەدوسى جونىندە ايتقان  اقىن ع. جايلىبايدىڭ مىنا پىكىرى تولىقتىرادى: «...ول ازامات رەتىندە وتە ارلى، يماندى جىگىت. ءبىزدىڭ ونەر ادامدارىندا، اسىرەسە، اقىنداردا بولۋعا ءتيىستى كىشىپەيىلدىلىك، قاراپايىمدىلىق سەكىلدى قازاق ازاماتىنا ءتان، ەر جىگىتكە لايىق تاماشا  قاسيەتتەرى بار. جۇرەگىنىڭ  ۇنىنە جۇگىنگەن يماندى جاننىڭ ءسوزى دە، ءىسى دە، ولەڭى دە ادال».

قالامگەرلەردىڭ ءسوز كيەسىنە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنى بەلگىلى. سول سياقتى اقىن قالامىنان شىققان اسىل ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتىنە ۇڭىلەدى، وعان اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. ونى «اباي نار» ولەڭىندەگى ابايعا، ونىڭ پوەزياسىنا دەگەن قۇشتارلىقتان كورۋگە بولادى. مىڭمەن جالعىز الىسقان ابايدىڭ زامانىنداعى ءازىمبايلاردىڭ قازىر دە ارامىزدا جۇرگەنى راس. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ زامانداستارىنا وي سالعان اقىندى «اباي دەگەن – دانىشپانى قازاقتىڭ، اللا جايلى ايتىپ كەتكەن بايلامدار!» دەپ باعالاۋى ورىندى. «ءبىر ءسات» ولەڭىندەگى «بابىمەن باعام ولەڭدى، قانعانىن كۇتەم ءيىنىڭ» دەگەن جولدار راستاسا، «جازىلام دەپ جازىلماعان جىر – قايعى» ەكەنىن «جازىلماعان جىر – قايعى» ولەڭىندە ەسكە سالادى.

اقىن جىرلارىن وقىپ وتىرعاندا، ونىڭ بەينەلى تىركەستەردى كوپتەپ قولداناتىندىعىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، «جۇيكەمدى بىرس-تىرس بولعان ۇتىكتەگەن»، «ءناپسىنى قىلقىندىرماي جۇرە بەرسەم، بىرىنە اينالامىن مەن دە ولىكتىڭ»، «ءناپسىم ۇركەك اڭ سەكىلدى»، «ات تىزگىنىن كەسەم قيىپ، ءناپسى جاۋمەن پىشاقتاسىپ»، «جۇرەگىم وكسىك، ءجۇزىم ءسال، ميىمدى سۇلىك سورعانداي»، «تەرىمدى تەسىپ تەنتەكتەر، ەتىمە قانجار قادايدى»، «جانار-جانباس تىرشىلىك تۇر، بىقسىتقانداي شالانى»، «شورشيدى قايرانىندا قايران قازاق، اجىراپ ايدىنىنان بالىق كولدىڭ...»، «مۇڭى جوق كوڭىل – كەپكەن كول، سەزىمى قاڭسىپ سۋالعان»، «بەرىكسىڭ سەكسەۋىلدەي جارىلمايسىڭ»، «تولدى ادامدىق اۋلاسى ارام شوپكە، شىرماۋىققا ورانعان كوكونىستەي...»، «باستاعى ويلار بىتىستى بايلاۋى جوق، القاش قاتىن شاشىنداي كيىزدەنىپ...» دەگەن بەينەلى تىركەستەر اقىننىڭ جاڭا وبرازدار جاساۋداعى ىزدەنىستەرىن بايقاتسا، «قالا – تۇمان، مەكەمە – مۇز، ءۇي – اقپان» دەگەن تىركەستەر ەپيتەتتى ورىندى پايدالانعاندىعىنا مىسال.

سونىمەن بىرگە ول ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ماعىنالى سوزدەردى قاتار پاراللەل قولدانۋ ارقىلى ولارعا كوڭىل اۋدارا بىلەدى. «ناپسىگە ەرگەن توقتىقتان، سابىرعا ەرگەن اش ارتىق»، «بالىما جاتىر ۋ تامىپ»، «ۋعا اينالدى بال ەكەن دەپ جۇتقانىم»، «كۇيگەلەك بوپ كۇي كەشۋ – سابىرلىقتى جويعان»، «تاكاپپار مەن كىشىپەيىل، ەشقاشاندا ەمەس تەڭ» دەگەن تىركەستەردەگى «اش» پەن «توق»، «بال» مەن «ۋ»، «كۇيگەلەك» پەن «سابىرلىق»، «تاكاپپار» مەن «كىشىپەيىل» ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ۇعىم بولعاندىقتان ولار ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋعا قىزمەت ەتىپ تۇر.

قازاق پوەزياسىنداعى قالىپتاسقان ءداستۇردىڭ ءبىرى – ارناۋ ولەڭدەر بولسا، وسى جانرداعى اقىن ولەڭدەرى وزىندىك بوياۋىمەن ايشىقتالادى. ونىڭ ۇلگى تۇتاتىن رافاەل نيازبەكوۆ، تورەعالي تاشەنوۆ، قۇل كەرىم ەلەمەس، ابدىسادىق راحىمبايۇلى ءتارىزدى اعالارى مەن باۋىرلارى ءبىرىنشى كەزەكتە بەس ۋاقىت نامازبەن اللاعا قۇلشىلىعىن ۇزبەيتىن سەكسەۋىلدەي بەرىكتىگىمەن، راببىعا ادال قۇلدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. اقىن ارناۋلارى كەيىپكەرلەردىڭ قىزمەتى مەن مانسابىنا باعىندىرىلماي، ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى ۇلگى-ونەگە ەتۋىمەن وزگەشەلەنەدى.

داۋلەتبەك اقىننىڭ «تاۋەلسىزدىككە تاعزىم» اتتى ولەڭىنە شابا ادەنقۇلقىزى ءان جازىپ ايتىپ ءجۇر. مۇنى ونىڭ اۆتورىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جاساعان زور قۇرمەتى دەپ قابىلداۋعا بولادى.

قورىتا ايتقاندا، داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى – قازاق پوەزياسىنا ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز ۇنىمەن كەلگەن اقىن. جوعارىداعى زامانداستارى مەن اقىن اعالارى ايتقانداي، ول –  «جانى دا، ارى دا تازا ازامات». يماندى اقىن ادالدىقتىڭ جاقسى ۇلگىسىن ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، ولەڭىمەن، ۇلتقا قىزمەت جاساۋداعى جانكەشتى ەڭبەگىمەن كورسەتىپ كەلەدى. قاسيەتتى قۇران سۇرەلەرى مەن پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وي ءتۇزدى، جۇرەگىنەن شىققان اسىل سوزدەردى زامانداستارىنا جەتكىزدى. جاقسىلىقتى ادامنان ەمەس، اللادان كۇتكەن ليريكالىق كەيىپكەر جۇرەگىن ارامنان اراشالاۋدى ءبىر اللادان سۇرادى. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ومىردە يمانعا دەن قويعان ليريكالىق كەيىپكەر ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ كىرشىكسىز تازا بولعانىن قالايدى. نارىقتىڭ زامانداستارىن پارىقسىز ەتىپ جىبەرگەنىنە كۇيىنگەن ول ادىلدىكتى حاق جولىنان تاۋىپ «ەندى مەنىڭ اسپانىم بۇلتتانبايدى ەشقاشان،  ۇلى اللا يەم بار، جايىم مىنە وسىلاي!» دەگەن ءتۇيىن جاسايدى.

گۇلجاھان وردا،

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى تاۋەلسىزدىك داۋىردەگى ادەبيەت جانە كوركەم پۋبليتسيستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلول.ع.د.

Abai.kz