كونستيتۋتسيا كۇنى قارساڭىندا ءتۇرلى ويلار كەلەدى. 1991 جىلدان باستاپ ەگەمەندى بولدىق. تاعدىردىڭ بەرگەن بۇل ۇلكەن سىيىن دۇرىس پايدالانىپ، وركەنيەتتىڭ سارا جولىنا تۇسۋگە مۇمكىندىك تۋدى. وتكەن توتاليتارلىق كوممۋنيستىك قوعام ادامدى باقىتتى ومىرگە ەمەس، كەرىسىنشە، تىعىرىققا تىرەپ، جاردان قۇلاتاتىن جول ەكەنىن كوردىك. ەندى باعىتىمىزدى دەرەۋ كەيىن قاراي بۇرۋ كەرەك ەدى.

بىراق ولاي بولمادى. وكىنىشكە وراي، بۇرىنعى باعىتىمىز ەپتەپ وزگەرگەنىمەن، تۇبەگەيلى بەت بۇرىس جوق، سول بۇرىنعى جۇيەمەن  ءالى كەلە جاتىرمىز دەۋگە بولادى. بۇل جاعدايدى دەر كەزىندە دۇرىس ءتۇسىنىپ، وي جۇيەمىزدى وزگەرتپەسەك، بۇرىنعى قاتەلىكتى قايتا قايتالاپ، تىعىرىقتان شىعۋ قيىنداپ كەتۋى مۇمكىن.

ول قاتەلىگىمىزدىڭ ءمانى نەدە ەدى؟

اباي ىلىمىنە سۇيەنىپ كورەلىك. سوندا بۇل قاتەلىكتىڭ سەبەبىن دە، ونى قايتادان قايتالاماۋ جولىن دا كورە الامىز.

كوممۋنيستىك يدەيامەن قارۋلانعان توتاليتارلىق جۇيە ەرىكتى شەكتەپ، اباي كورسەتكەن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزدى. سەبەبى جان قۇمارى ەركىندىك ارقىلى عانا قاناعات تاۋىپ، سۋسىنداي الادى. ەرىكتى تەجەپ، تۇنشىقتىراتىن توتاليتارلىق جۇيە جان قۇمارىن ءوشىرىپ تاستايدى. وسىلاي قوعام بولمىستىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنەن شىعىپ كەتتى. تابيعاتتىق بۇل ۇيلەسىمدىلىك زاڭدىلىعىن بۇگىن دە ءالى ەسكەرە الماي، سوندىقتان وتكەن ءداۋىردىڭ قاتەلىگىن تۇسىنبەي، سول جولدان شىعا الماي ءجۇرمىز. ەلىمىزدە سول سەبەپتەن كوپ نارسەنىڭ اتى وزگەرگەنىمەن، زاتى وزگەرمەي، جاعداي سول بۇرىنعى قالپىندا قالدى.

ناتيجەسىندە ەلدىڭ جاعدايى بۇرىنعىدان دا ناشارلاپ كەتتى. كەڭەس داۋىرىندە كوممۋنيستىك پارتيا از دا بولسا ەلدى ءبىر باعىتقا سالىپ، جاۋاپكەرشىلىككە ماجبۇرلەپ، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىپ وتىردى. ال بۇگىنگى كۇندەرى ونداي ماقسات تا جوق. وسىلاي اباي كورسەتكەن تارتىپتەن دە، ەرىكتەن دە ايىرىلىپ، دەموكراتياسى ءالسىز، وركەنيەتى قۇلدىراعان ەلگە اينالىپ وتىرمىز.

ءبىزدىڭ ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى ەلىمىزدىڭ جاعدايى رەسەي يمپەرياسىندا 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن بولعان جاعدايمەن ۇقساس. بۇل ۇقساستىقتى كورە ءبىلىپ، ودان ساباق الىپ، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى قايتالاماۋىمىز  كەرەك.

وركەنيەتى ارتتا قالعان رەسەي ەلى كەڭەس وداعى ورناعاننان كەيىن تەز قارقىنمەن جەتىلىپ، ءتىپتى، الداعى قاتارداعى كاپيتاليستىك ەلدەردى باسىپ وزباق بولعانى بەلگىلى. بىراق، ەل بۇعان بىردەن جەتكەن جوق. قۇلدىراۋ ءداۋىرى مەن قارقىندى دامۋ ءداۋىرى اراسىندا وتپەلى كەزەڭ بولدى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق.

ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەگەمەندى بولعاننان كەيىنگى كەزەڭدى وسى تۇرعىدان شولىپ وتەلىك. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايى  قارقىندى دامۋ ءداۋىرى ەمەس، تەك قانا وتپەلى كەزەڭدى كورسەتەدى.

ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدار. وركەنيەت جولىندا سينۋسويدا زاڭدىلىعى بويىنشا قۇلدىراۋ مەن قايتا وركەندەۋ اراسىندا وتپەلى كەزەڭ بولادى. بۇل كەزەڭ بارلىق توڭكەرىس، رەۆوليۋتسيالار ءۇشىن زاڭدىلىق جانە ولار  ۇقساس. ول ۇقساستىق مىنالار: جاڭا قوعامنىڭ العاشقى كەزىندەگى حاوس; ونى جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ; ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالار جانە تاعى تاعىلار. بىراق كەيبىر ايىرماشىلىقتارى دا بولادى. ولارعا وتپەلى كەزەڭنىڭ ۋاقىتى، رەفورمالار باعىتى مەن  تۇرلەرىن جاتقىزۋعا بولادى. مىسالى، كوممۋنيستەردىڭ وتپەلى كەزەڭى 1917-1932 جىلدار اراسىندا ونبەس جىلعا سوزىلدى، ال ءبىزدىڭ ەلدە بۇل كەزەڭنىڭ باستالعانىنا وتىز جىلدان استى، بىراق قاشان اياقتالاتىنى ءالى بەلگىسىز. ەكەۋىندە دە بوستاندىق العاننان كەيىن ادام ەركىندىككە يە بولدى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل ەركىندىك شەكتەلىپ، ءوزىنىڭ اسەرىن جويىپ الدى. ناتيجەسىندە ادام ءوزىنىڭ ەركىندىگىن دۇرىس پايدالانباي، ەكونوميكا بۇرىنعىدان دا جىلدام قۇلدىراي باستادى. مۇنداي جاعداي ءبىزدىڭ ەل عانا ەمەس، كەڭەس وداعى ىدىراپ، ەركىندىك العان توتاليتارلىق جۇيەگە يكەمدەلگەن ەلدەردىڭ بارلىعىنا ءتان قۇبىلىس. سەبەبى، اتەيستىك، توتاليتارلىق  ومىردەن قالعان رۋحاني مەشەل وي جۇيەسى ادامدارعا ءتارتىپ پەن ەركىندىكتىڭ نە ەكەنىن، ولاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن دۇرىس تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.

سونىمەن، قانداي قوعام بولسا دا ەگەمەندىك العاننان كەيىن بىردەن كوتەرىلىپ كەتپەيدى. وتپەلى كەزەڭ بولادى. بۇل ينەرتسيانىڭ اسەرى. رەسەيدە 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى جاعدايلاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە دە قايتالانۋى سول سەبەپتەن. ءبىز بۇگىن وتپەلى كەزەڭدە وتىرمىز. ايتەۋىر، قۇداي ساقتاپ، رەسەيدەگىدەي ازامات سوعىسى ءبىزدىڭ ەلدە بولعان جوق. ال باسقا جاعدايلاردىڭ بارلىعى ءدال سونداي بولماسا دا، ۇقساس ەكەنىنە كوز جەتكىزە الامىز.

مىسالى، رەسەيدەگى 1917 جىلداعىداي  ەگەمەندىك العان سوڭ ءبىزدىڭ ەلدە دە توقسانىنشى جىلدارى ءتارتىپ السىرەپ، ءتۇرلى توپتار قوعام بايلىعىن تالان-تاراجعا سالدى. ەلدە زورلىق-زومبىلىق، رەكەت، رەيدەرلىك ارەكەتتەر ءتارىزدى ءتۇرلى باسسىزدىقتار ۇلعايىپ، ادامدار كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، سول كەزدە قالىپتاسقان رەيدەرلىك كورىنىستەر ءتىپتى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ زامانى اياقتالعانشا سوزىلدى. ەركىندىك العان قارا كۇشتەر سول كەزدە ەل باسشىلىعىن قولدارىنا الىپ، حالىق بايلىعىن توناۋعا كىرىستى. ادىلەتتىلىك اياققا باسىلىپ، قوعامداعى ءتارتىپ كەڭەس وداعىنىڭ داۋىرىنەن دە جىلدام قۇلدىرادى. رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسى ىدىراپ، حالىق ازىپ كەتتى.

قالاي دەگەنمەن، ەكونوميكا قانشا قۇلدىراسا دا، ادامدار ەركىندىك الىپ، بۇرىنعى جان كۇيزەلىسىنەن ارىلۋعا مۇمكىندىك تۋدى. رۋحاني بوستاندىق ورنادى. ەلىمىزدىڭ وركەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋ نۇكتەسى 1991 جىلعا جەتىپ، قۇلدىراۋ قارقىنى سايابىرلاي باستادى. وسىلاي وتپەلى كەزەڭ باستالدى.

1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كوممۋنيستەر ءتارىزدى ءبىزدىڭ ۇكىمەت تە قوعامداعى وزگەرىستەردى كەزىندە قولعا الىپ، تالان-تاراجبەن قاتتى كۇرەسىپ، قوعامداعى ءتارتىپتى ءبىر قالىپقا كەلتىردى. قوعامنىڭ تومەنگى توپتارىنداعى ماسكۇنەمدىك، ۇرلىق، رەكەت ءتارىزدى ۇساق زاڭبۇزۋشىلىقتار اۋىزدىقتالىپ ءتارتىپ ورنادى. بىراق قوعامنىڭ جوعارى دەڭگەيىندەگىلەردى اۋىزدىقتاۋ وڭاي ەمەس ەدى. ولاردى تارتىپكە كەلتىرەتىن سايكەس كۇشتەر بولمادى. دەموكراتيالىق كۇشتەر ءالى ءالسىز، كوپشىلىك قاۋىم ساياسي ويانىپ، ءپىسىپ-جەتىلمەگەن ەدى. ال اتەيستىك داۋىردەن كەلە جاتقان باسشىلاردا حالىق قامى، نەمەسە قۇدايدان قورقۋ دەگەن سەزىمدەر جوقتىڭ قاسى، نە بولماسا جەتىلمەگەن. ۇيات ءتارىزدى ىشكى تىرەگىنەن ايىرىلعان جانە ءالى رۋحاني دەڭگەيى تومەن وسىنداي بۇرىنعى باسشىلار بيلىككە كەلىپ، ەل بايلىعىن ءوزارا بولىسۋگە كىرىستى. دەموكراتيا ءالسىز بولعاندىقتان، ولار حالىق قاھارىنان قورىقپادى. وسىلاي ەلدى توناۋ تومەندە باسىلعانىمەن، ەندى ول جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، جەر بايلىعىن، ەل بايلىعىن توناۋ ۇيىمداسقان جاڭا كورىنىس تاپتى. بيلىك وسىلاي ەلدى جۇيەلى تۇردە توناۋعا مۇمكىندىك الدى دەۋگە بولادى.

سوعان قاراماي، ەركىندىككە ۇمتىلعان حالىق جەكە شارۋاشىلىققا ۇمتىلىپ، 2000 جىلداردان كەيىن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن جانداندىرا باستادى. جاسامپازدىققا جول اشىلىپ، بوستاندىق پايدا بولدى. ەلىمىزدىڭ بۇل كەزەڭى كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىمەن ۇقساس (نەپ) ەدى. نەپ-ءتىڭ بۇل ۇقساستىعى ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعدايدى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

نەپ كەڭەس وداعىندا  وركەندەۋ ءداۋىرىنىڭ وتپەلى كەزەڭىنىڭ باسى بولدى. ءبىز دە سونداي داۋىردەن وتتىك. بۇل كەزەڭنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى ءوزارا ۇقساس. ولاردىڭ ۇقساستىعى – ەكى جاعدايدا دا ەركىندىك پايدا بولىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ جاندانا باستاۋى جانە سونان كەيىنگى قۇلدىراۋى.

سونىمەن، ەركىندىك العان سوڭ حالىق جىگەرلەنىپ، ءوزىنىڭ بارلىق ىنتاسىمەن ءومىرىن جاقسارتۋعا كىرىستى. اركىم قولىنان كەلگەنشە ارەكەت جاساپ، جەكە شارۋاشىلىق اشۋعا ۇمتىلدى. وسىلاي حالىق شارۋاشىلىعى وركەندەپ، ەكونوميكا تۇزەلە باستاپ ەدى. جەكە مەنشىك تەز جەتىلە باستادى. ەل جىگەرىنىڭ ويانعانى سونشالىقتى، ءتىپتى ول كەزدە سالىق ءبولىمى حالىققا تولى، قۇجات الۋ ءۇشىن بىرنەشە ساعات كۇتۋ كەرەك بولاتىن.

بىراق بۇل قۋانىشتى كەزەڭ ۇزاققا سوزىلمادى. نەپ ءداۋىرى قالاي قۇلدىراسا، بۇل ءداۋىر دە سولاي قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى. ەكەۋىنىڭ سەبەپتەرى دە – ەكونوميكانىڭ جەتىلۋىنە جاساندى كەدەرگى كەلتىرۋ. نەپ داۋىرىندە بۇل كەدەرگى كوممۋنيستەردىڭ كاپيتاليستىك قاتىناستان قورقىپ، ودان ساقتانۋ بولسا، ال ءبىزدىڭ ەلدە رۋحاني مەشەۋلىك، سودان شىعاتىن كوررۋپتسيا، قاعازباستىق، جەمقورلىق ءتارىزدى قوعام كەمشىلىكتەرىنەن بولدى. ادامنىڭ جەتىلۋگە دەگەن ىنتاسى، جاسامپازدىق قاسيەتىنە توسقاۋىل قويىلدى. بۇل كەمشىلىكتەر ەركىندىككە شەك قويىپ، ادامنىڭ جەتىلۋىن تەجەپ تاستادى. جەكە شارۋاشىلىق سانى كۇرت تومەندەدى. ەندى ادامدار جەكە شارۋاشىلىق قامىنان باس تارتىپ، ونىمەن اينالىسۋدان قاشا باستادى. ولار وزدەرىنە سەنۋدىڭ ورنىنا، ۇكىمەتكە قارايلايتىن بولدى.  ناتيجەسىندە ەلىمىز ەكونوميكالىق تىعىرىقتا، ال ءوندىرىس قۇلدىراپ، سىرىڭكەگە دەيىن شەت ەلدەن الاتىن بولدىق. وسىلاي نەپ كەزىندەگى قاتەلىكتى تاعى قايتالادىق.

سونىمەن، ۇكىمەت ادامنىڭ ەركىنە ءتۇرلى كەدەرگىلەر جاساپ، شەك قويىلىپ، ونىڭ قالاۋ-نيەتىن، جاسامپازدىق ىنتاسىن تەجەدى. ۇكىمەت توتاليتارلىق جۇيەگە اينالىپ، دىننەن باستاپ ءبىلىم الۋ، مەديتسينا سالالارى، سوت-پروكۋراتۋرا جۇيەلەرى ءبىر ورتالىققا، جوعارى جاققا باعىندىرىلىپ، كەڭەس داۋىرىندەي سولاردىڭ نۇسقاۋىنان شىعا المايتىن بولدى. ادام ەركىنەن ايىرىلىپ، ادىلەتتىلىك اياققا باسىلا باستادى. ناتيجەسىندە ادامنىڭ ىنتاسى جويىلىپ، تۆورچەستۆالىق، ياعني جاسامپازدىق قۋاتى السىرەدى. ونىڭ العاشقى جىگەرى ەنجارلىققا اۋىستى. ۇكىمەت تاراپىنان ءوز قالاۋىن الا الماعان حالىق بۇگىنگى كۇندەرى ۇلكەن قوبالجۋ ۇستىندە دەۋگە بولادى. بىراق بۇل تىعىرىقتان شىعاتىن جول ەمەس ەكەنى بەلگىلى.

توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قانداي ەكەنىن وتكەن داۋىردەن بىلەمىز. مۇنداي ەلدە ادامدار رۋحاني جانە زاتتىق تىعىرىققا جولىعىپ، ار-نامىس، قايرات-جىگەردەن ايرىلىپ، قوي مىنەزدى بولىپ كەتتى. ناپسىقۇمارلىق كۇش الادى. اۋىلدا ەل ماسكۇنەمدىككە، قالادا ويىن-ساۋىققا جول بەرىلدى. وسىلاي ابايدىڭ ەسكەرتكەن «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق – بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز»  دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ، بۇل دۇشپاندارعا جول اشتىق. قوعامدا ادىلەتتىلىك اياققا باسىلسا، كوررۋپتسيا، جەمقورلىق ۇلعايىپ، مەملەكەت قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى.

ال ەندى ەلىمىزدىڭ قۇلدىراۋى قاشان اياقتالىپ، وتپەلى كەزەڭ ءوزىنىڭ تومەنگى نۇكتەسىنەن ءوتىپ، قاشان جوعارى قاراي بەت الادى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءالى ەشكىم تولىق بەرە المايدى. سەبەبى، ول ءۇشىن ەلىمىزدە كۇرت وزگەرىس بولۋ كەرەك.

ەگەمەندىكتى تاعدىردىڭ بەرگەن سيىنداي، ەشبىر كۇرەسسىز، وڭاي الدىق. سوندىقتان رەۆوليۋتسيالىق جاعداي بولمادى. حالىقتى بىرىكتىرىپ، شابىت بەرەتىن يدەيا دا جوق. سول سەبەپتەن ەگەمەندىكتىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، دۇرىس پايدالانا الماي وتىرمىز.

بىراق، قازىرگى كۇندەرى ەلىمىزگە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى حالىق تۇسىنە باستادى. ەلدەگى قوزعالىستار قازاقتىڭ ساياسي كوزى اشىلىپ، ويانا باستاعانىن كورسەتەدى. حالىق دايىن بولسا، سوعان سايكەس كەزىندە باسقارۋشى ادام دا كەلەدى. سول كەزدەن باستاپ وتپەلى كەزەڭ ءوزىنىڭ تومەنگى نۇكتەسىنە جەتىپ، ەلىمىز ءارى قاراي ورلەۋ جولىنا اياق باسادى دەۋگە بولادى. ول ءۇشىن دەموكراتيا دەگەنىمىز ەركىندىك قانا ەمەس، جاۋاپكەرشىلىك تە ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. اباي ءىلىمى وسىعان ۇيرەتەدى.

دوسىم وماروۆ،

فيلوسوف-عالىم

Abai.kz