بۇگىندە حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى ماڭىزدى دۇنيە. ءاربىر ازامات زاڭ مەن قۇقىقتارىن ءبىلۋى كەرەك. قازىرگى تاڭدا قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا ارنالعان باعدارلامالار مەن ءىس-شارالار ءجيى وتۋدە.

وسى ورايدا، ءبىز تۇركىستان وبلىسى ادىلەت دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بەيسەن سمايىلۇلىمەن سۇحباتتاسىپ، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز نە؟ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدىك.

– بەيسەن سمايىلۇلى ەڭ الدىمەن قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز نە؟ ازاماتتارىمىزعا  ەڭ الدىمەن وسى ۇعىمدى تەرەڭىرەك ايتىپ بەرسەڭىز.

– حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى – بۇل ءاربىر ازاماتتىڭ ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋى، سونداي-اق ءوز مۇددەلەرىن ءارتۇرلى دەڭگەيدە جانە بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا ءوز بەتىنشە قورعاي الۋى جانە مەملەكەتتىك باسقارۋعا بەلسەندى قاتىسۋ مۇمكىندىگى. مەملەكەتتەگى ءاربىر ادامنىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن قوعامنىڭ كۇشتىلىگى اراسىنداعى بايلانىس تەرەڭ جانە جان-جاقتى. ءادىل، تۇراقتى جانە فۋنكتسيونالدى قوعامدىق ءتارتىپتى قۇرۋعا قۇقىقتىق حاباردار ازاماتتار ءوز ۇلەسىن قوسۋدا

بىرىنشىدەن، زاڭداردى ساقتاۋ جانە قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى قورعاۋ. قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق ازاماتتارعا زاڭداردى تۇسىنۋگە جانە ساقتاۋعا كومەكتەسەدى، بۇل قىلمىس پەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتى ازايتادى. ادامدار ءوز قۇقىقتارىن بىلەتىن بولسا، ولار قيانات پەن ادىلەتسىزدىكتەن جاقسى قورعالادى جانە ولاردى قورعاۋعا قابىلەتتى بولادى. وسى جەردە مەن زاڭدى بىلمەۋ ءسىزدى جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپايتىن ماڭىزدى قۇقىقتىق قاعيدالاردىڭ ءبىرىن ەسكە سالعىم كەلەدى.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك باسقارۋعا قاتىسۋ، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق رەفورمالار، حالىقارالىق قاتىناستار جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اشىقتىعى مەن ەسەپتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ساۋاتتى ازاماتتار ساياسي ۇدەرىستەرگە، سونىڭ ىشىندە سايلاۋلار مەن قوعامدىق تىڭداۋلارعا بەلسەندى تۇردە قاتىسادى، بۇل دەموكراتيانى نىعايتادى. قۇقىقتىق ساۋاتتى ازاماتتار ەكونوميكالىق ءوسىم مەن دامۋعا ىقپال ەتەتىن ەكونوميكالىق قىزمەتكە تابىستىراق قاتىسا الادى.

قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق ازاماتتارعا رەفورمالاردىڭ قاجەتتىلىگى مەن قۇندىلىعىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل زاڭناما مەن قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋگە ىقپال ەتەدى. ەڭ باستىسى، حاباردار ازاماتتار مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن جاقسىراق باقىلاپ، اشىقتىق پەن ەسەپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى، بۇل سىبايلاس جەمقورلىقتى ازايتادى جانە مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىمدى ارتتىرادى.

ۇشىنشىدەن, بۇل – قوعامدىق تۇراقتىلىق پەن قۇقىقتىق تاربيە. قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق جانجالداردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى جانە داۋلاردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە ىقپال ەتەدى، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ارتتىرادى.

– ايتىڭىزشى، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

– قۇقىقتىق ءبىلىمى بار اتا-انا ۇرپاقتارىنا ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداپ، بولاشاق ۇرپاقتى سانالى ازامات ەتىپ وسىرەدى. وسىلايشا، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق كۇشتى،  قوعام مەن مەملەكەت قۇرۋدا ورتاق ءرول اتقارادى.

مەملەكەت ءۇشىن بۇل قىلمىس دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى، زاڭداردى جەتكىلىكسىز ءتۇسىنۋ ولاردىڭ ادەيى ەمەس بۇزىلۋىنا اكەلۋى مۇمكىن، بۇل جالپى قىلمىس دەڭگەيىن ارتتىرادى. قۇقىقتىق ماسەلەلەردى بىلمەۋ سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تارالۋىن ارتتىرۋى مۇمكىن، ويتكەنى ازاماتتار ءوز قۇقىقتارىن جانە تەرىس ارەكەتتەرمەن كۇرەسۋ جولدارىن از بىلەدى. سونداي-اق زاڭداردى قولدانۋ تيىمدىلىگىنىڭ تومەندىگىن جانە سوت جۇيەسىنە، جالپى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا سەنىمنىڭ تومەندەۋىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءاربىر ازامات ءۇشىن بۇل ەڭبەك قاتىناستارى سالاسىنداعى، تۇتىنۋشى، كاسىپكەر رەتىندە ءوزىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋداعى، قاجەتتى اقپاراتقا قول جەتكىزۋدەگى جانە ت.ب. ءتۇرلى كۇندەلىكتى ماسەلەلەرمەن بايلانىستى جەكە كەمشىلىك. جالپى، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندىگى ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن ءتيىمدى قورعاي الماۋىنا ءجيى اكەلەدى. جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىنە كەلەتىن بولساق، قازىرگى ۋاقىتتا شامامەن اقپارات الۋ ءۇشىن وسى تاقىرىپقا قاتىستى زەرتتەۋلەرگە، ساۋالنامالارعا نەمەسە ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ وتەمىن.

جالپى، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق قاي ەلدە تۇراتىنىنا قاراماستان، ءاربىر ازامات ءۇشىن ماڭىزدى داعدى ەكەنىن تاعى دا اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل اركىم زاڭگەر بولۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى، بىراق زاڭدار، قۇقىقتار مەن مىندەتتەر تۋرالى قاراپايىم تۇسىنىك ادامدارعا كۇندەلىكتى ومىردە ۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى.

تالاپ ەتىلەتىن قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ادامنىڭ جەكە جاعدايىنا، كاسىبى مەن مۇددەلەرىنە بايلانىستى وزگەرۋى مۇمكىن، بىراق ءاربىر ادام ەلدىڭ قۇقىقتىق ومىرىنە دۇرىس قاتىسا الۋى ءۇشىن نەگىزگى تۇسىنىك بارلىعىنا ورتاق بولۋى كەرەك.

ءبىرىنشىسى، ارينە، ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قۇرىلىمى مەن زاڭدىلىق قاعيداتتارىن ايقىندايتىن كونستيتۋتسيانى ءبىلۋ. بۇل ازاماتتارىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

ەكىنشىسى – ازاماتتىق قۇقىق، ول جەكە جانە مۇلىكتىك قاتىناستاردى رەتتەيتىن نورمالاردى قامتيدى (مىسالى، وتباسى قۇقىعى، مۇراگەرلىك قۇقىق، كەلىسىم-شارت قۇقىعى).

ءۇشىنشىسى – ەڭبەك زاڭناماسى. ەڭبەك زاڭناماسىن ءبىلۋ جۇمىستاعى، ەڭبەك جاعدايلارىن تالقىلاۋ كەزىندە، دەمالىس جانە جۇمىستان بوساتۋ كەزىندەگى قۇقىقتارىڭىز بەن مىندەتتەرىڭىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت.

ءتورتىنشى – قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك زاڭناما. وسى سالالاردى ءتۇسىنۋ ازاماتتارعا قانداي ارەكەتتەر قىلمىس بولىپ تابىلاتىنىن جانە ولار ءۇشىن قانداي جازالار قاراستىرىلعانىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى، بۇزۋشىلىقتاردى بولدىرماۋعا جانە ايىپتالسا، ءوز قۇقىقتارىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.

ول سونداي-اق ازاماتتارعا ازاماتتار مەن مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى، سونىڭ ىشىندە لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ارەكەتتەرىنە شاعىمدانۋ، ايىپپۇلدار، سالىقتار جانە ليتسەنزيالاۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بەسىنشىدەن, تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى زاڭدار. تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى ساتىپ الۋ كەزىندە ءوز قۇقىقتارىڭىزدى، سونداي-اق ساتۋشىلارمەن نەمەسە وندىرۋشىلەرمەن قايشىلىقتار تۋىنداعان جاعدايدا ولاردى قورعاۋ مۇمكىندىكتەرىن ءبىلۋ ماڭىزدى.

التىنشىدان ءارتۇرلى مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى، مىسالى، جول قوزعالىسى ەرەجەلەرى جانە ت.ب.

– قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق تۇسىنىگىن، ونىڭ ماقساتتارى مەن سالدارىن، سونداي-اق قۇقىقتىق ءبىلىم قاجەت سالالارىن انىقتاي وتىرىپ، كەلەسى سۇراق تۋىندايدى ءار ادام  قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن قالاي ارتتىرۋعا بولادى؟

– ەڭ الدىمەن ءاربىر ازامات  – قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن سالاداعى قۇقىق بويىنشا ءبىلىم بەرۋ كۋرستارى، ۆەبينارلار، سەمينارلارعا قاتىسۋى كەرەك. ينتەرنەتتە وقۋ بەينەلەرىن كورۋگە، زاڭگەر بلوگتارىن وقۋعا جانە ونلاين فورۋمدارعا قاتىسۋعا بولادى. ەكىنشىدەن، زاڭناما مەن قۇقىقتىق ادەبيەتتەردى وقۋ. كوپتەگەن مەملەكەتتىك ۆەب-سايتتار قولدانىستاعى زاڭدارعا جانە ولارعا تۇسىنىكتەمەلەرگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

جاعداي تۋرالى ناقتى سۇراعىڭىز بولسا، زاڭگەردىڭ كەڭەسىنە جازىلا الاسىز. بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق ماسەلە تۋرالى ءبىلۋدىڭ ەڭ جاقسى جولى - پراكتيكالىق كەڭەس بەرە الاتىن ماماندارمەن تىكەلەي سويلەسۋ، دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم.

سونىمەن بىرگە، مەملەكەت كەلەسى باعىتتار بويىنشا حالىقتىڭ قۇقىقتىق جانە سوت ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن بىرقاتار شارالاردى قابىلداي الادى:

ء*بىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنا قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق كۋرستارىن ەنگىزۋ. وقۋدى باستاۋىش مەكتەپتەن باستاپ، ورتا جانە جوعارى سىنىپتاردا جالعاستىرۋ ۇسىنىلادى.

ء*بىلىم بەرۋ ناۋقاندارىن ۇيىمداستىرۋ – زاڭدار مەن قۇقىقتار تۋرالى حاباردارلىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان اقپاراتتىق باعدارلامالاردى تاراتۋ ءۇشىن تەلەديداردى، راديونى جانە ينتەرنەتتى پايدالانۋ.

*زاڭناماعا، ماقالالارعا، نۇسقاۋلىقتارعا جانە باسقا رەسۋرستارعا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ينتەرنەت-اقپاراتتىق رەسۋرستاردى – ۆەب-سايتتار مەن قوسىمشالاردى قۇرۋ جانە قولداۋ.

*اعىمداعى قۇقىقتىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋ ءۇشىن جەتەكشى زاڭگەرلەر مەن ساراپشىلاردىڭ اشىق دارىستەرىن جانە سەمينارلارىن وتكىزۋ.

*قوعامنىڭ بارلىق توپتارىنىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى تۋرالى بىلىمگە قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وسال توپتار ءۇشىن ارنايى وقىتۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ.

*ازاماتتار تەگىن زاڭگەرلىك كەڭەس پەن پراكتيكالىق كومەك الا الاتىن زاڭ كلينيكالارى مەن كونسۋلتاتسيا ورتالىقتارىن قولداۋ.

بۇل شارالار ازاماتتار ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرىن ەسكەرەتىن جانە ۇزاق مەرزىمدى اسەر ەتۋدى كوزدەيتىن كەشەندى باعدارلامانىڭ ءبىر بولىگى بولۋى كەرەك. قازاقستاندا نەمەسە كەز كەلگەن باسقا ەلدە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ايتارلىقتاي ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى ۋاقىتتى انىقتاۋ قيىن، ويتكەنى بۇل جوعارىدا اتالعان شارالاردى مەملەكەتتىڭ دە، ازاماتتاردىڭ وزدەرى دە جۇزەگە اسىرۋىنا بايلانىستى.

– مامان رەتىندە ايتىڭىزشى ەلىمىزدە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا ارنالعان قانداي دا ءبىر باعدارلامالار بار ما؟ وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ كوردىڭىزدەر مە؟

– كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاريحىندا ءبىر ۇرپاقتىڭ ىشىندە (20-30 جىل) باعىتتالعان كۇش-جىگەردىڭ ارقاسىندا ايتارلىقتاي جاقسارتۋلارعا قول جەتكىزىلگەن مىسالدار بار. دەگەنمەن، اۋقىمدى ءارى ءتيىمدى باعدارلامالار ەنگىزىلسە، العاشقى ناتيجە الدەقايدا ەرتەرەك، بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە پايدا بولۋى مۇمكىن دەيدى پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىنىڭ وكىلى.

قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋعا قاجەتتى ۋاقىتتى باعالاۋ ءۇشىن سپيكەردىڭ ايتۋىنشا، قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋدىڭ قازىرگى جاعدايىنا، باستامالار مەن باعدارلامالاردىڭ قولجەتىمدىلىگىنە، سونداي-اق كوپتەگەن باسقا اينىمالىلار مەن كورسەتكىشتەرگە تالداۋ جاساۋ قاجەت بولادى.

زاڭگەرلەر، سۋديالار، زاڭ پروفەسسورلارى جانە باسقا دا ساراپشىلار اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزۋ، سونداي-اق ولاردىڭ كاسىبي تاجىريبەسى، قۇقىقتىق ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن ازاماتتاردىڭ جاعدايىن تالداۋ جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن ءتيىمدى قورعاۋ مۇمكىندىكتەرىن تالداۋ نەگىزىندە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ جالپى دەڭگەيىن باعالاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلۋى مۇمكىن.

مۇنداي باعالاۋدى جۇرگىزۋ كوبىنەسە وقۋ ورىندارىمەن، مەملەكەتتىك ورگاندارمەن، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن جانە عىلىمي ورتالىقتارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەدى. وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا حالىقتى قۇقىقتىق وقىتۋ بەلسەندى جۇرگىزىلمەيدى، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان باعدارلامالىق قۇجاتتار جوق. حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ جۇمىستارىنا كومەكتەسۋ ماقساتىندا انىقتامالىق (100 الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە جانە ولاردى رەتتەيتىن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر) جانە سوزدىك (الەۋمەتتىك سالادا ءجيى قولدانىلاتىن 800 تەرميندەر مەن انىقتامالار) ازىرلەنگەن  بولاتىن. وسى جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا ءاربىر ازامات قۇقىوقتىق ساۋاتتىلىق ماسەلەسىن ارتتىرۋ جولدارىمەن تانىسا الادى.

Abai.kz