تاريحي سانا – الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق ۇعىم!

بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتىنداعى قولعا الىنىپ جاتقان نەگىزگى جۇمىس حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ. تاريحي سانا – الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق ۇعىم.  

ول قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا ىقپالى زور قۇبىلىستىڭ ءبىرى. سۋبەكتيۆتى فاكتور رەتىندە تاريحي سانا حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتادى، بيلىك پەن حالىقتىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىنە ءپوزيتيۆتى اسەرىن تيگىزىپ وتىرادى. حالىقتىڭ تاريحي ساناسى دۇرىس قالىپتاسقان مەملەكەتتەردىڭ دامۋى تۇراقتى، ىشكى ساياسي احۋالى مىعىم بولماق.

تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋىنا كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى. سونىڭ ءبىرى  ۇلى تۇلعالارىمىزعا، بەلگىلى قايراتكەرلەرىمىزگە نەمەسە ەلەۋلى تاريحي وقيعا-لاردى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن جاسالاتىن مۇسىندىك تۋىندى.

توبىل-تورعاي وڭىرىندە دە بەلگىلى تۇلعالارعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر بارشىلىق. قوستانايدا سوڭعى جىلدارى بوي كوتەرگەن قوبلاندى، شاقشاق جانىبەك باتىرلار ەسكەرتكىشتەرى مەن بەلگىلى جەرلەسىمىز، قازاقتان شىققان العاشقى ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ اعامىزعا قويىلعان بيۋست قالامىزعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇر.

وسى ورايدا كوپ ايتىلىپ، بىراق شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەردى دە ايتا كەتەلىك. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ايتۋلى ازاماتتاردىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ارمانى جەرلەسىمىز شوقان ۋاليحانوۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ. وڭىرىمىزگە كەلگەن ءاربىر اكىمنىڭ  الدىنا قويىلىپ جۇرگەن وسى ماسەلە وسى كۇنگە دەيىن قۇر ءسوز كۇيىندە قالىپ ءجۇر.

2021 جىلدىڭ قازان ايىندا بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى كەنجەبەك اعا ۇكىۇلى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى بوريس كنيازەۆ، اقىن، دراماتۋرگ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اقىلبەك شاياحمەت، قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى ءاسيا بەركەنوۆا قول قويعان قارا-كەرەي قابانباي باتىرعا قالامىزدا ەسكەرتكىش ورناتۋ جونىندە ءوتىنىش بەرىلگەن. وبلىس اكىمى تاراپىنان قولداۋ تاپقان ءوتىنىش باسقا دا قۇجاتتارمەن بىرگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيستىرلىگىنە جولداندى. 2022 جىلدىڭ 17 ماۋسىمىندا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ مونۋمەنتتىك ونەر قۇرىلىستارىن ورناتۋ جونىندەگى كوميسسياسى قوستاناي قالاسىندا قاراكەرەي قابانباي باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى يدەيالىق ۇسىنىسقا قولداۋ كورسەتتى. سودان بەرى ەكى جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى. ەسكەرتكىش ورناتىلاتىن جەر بىرنەشە رەت وزگەرتىلدى. تاڭ قالدىراتىن جاعداي مەملەكەت ەسكەرتكىش ورناتۋعا كوك تيىن شىعارىپ وتىرعان جوق. قاجەتتى شىعىندى وتان سۇيگىش ازاماتتار ءوز مويىندارىنا الىپ وتىر. ءتىپتى ەسكەرتكىشتىڭ ءوزى دە دايىن، تەك قالا باسشىلارىنىڭ كەلىسىمى قاجەت.

وسىدان ونشاقتى جىلدار بۇرىن مەڭدىقارا اۋدانىنىڭ ورتالىعى بوروۆسكوە سەلوسىندا قالتالى ازاماتتاردىڭ ىقىلاسىمەن تۇرسىنباي باتىرعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلىپ ەدى. ەكى كوشەنى بىرىكتىرىپ، اكىمدىك وعان تۇرسىنباي ەسىمىن بەردى. بۇگىندە ول جەر سەلو تۇرعىندارىنىڭ دەمالاتىن سۇيىكتى ورىنعا اينالدى. قازاعى از سەلو تۇرعىندارىنا ەسكەرتكىشتىڭ ءوزى «ءبۇل جەر اتام زامانىنان بەرى قازاقتىكى» دەپ تۇرعانداي. ەل شەتىندەگى قوستاناي سياقتى وڭىرلەردە وسىنداي ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپ بولعانى ءلازىم. وكىنىشتىسى اتالعان ەسكەرتكىش وسى كۇنگە دەيىن تىركەۋگە الىنباعان. اۋدانداعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە تالاي رەت ەسكەرتۋ جاسادىق. ناتيجە جوق. شاماسى سول قىزمەتكەردىڭ تاريحي ساناسى مەن مادەنيەت دەڭگەيى ءوزىنىڭ لاۋازىمىنا سايكەس ەمەس سياقتى بولۋى كەرەك.

بيىلعى جىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تورعاي تىڭىن كوتەرۋگە زور ەڭبەك ىستەگەن ورازالى قوزىباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. وسىعان بايلانىستى ونىڭ تۋعان جەرى مەڭدىقارادا ءبىرشاما ءىس-شارالار وتكىزىلدى. ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشەگە بيۋست قويۋ ماسەلەسىن وبلىس باسشىلارى قولداعانىمەن قالا باسشىلارى وڭ قاباق تانىتپاي وتىر.

قالا اكىمى كاسىبي تاريحشى. قالانى كوركەيتۋگە قوسىپ جاتقان ۇلەسى شاش ەتەكتەن. ول اكىم بولعالى قالا تۇبەگەيلى وزگەردى. بيىلعى سۋ تاسقىنىمەن كۇرەسى ەرلىككە بالاعانداي. ال ەندى كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ، توبىل-تورعاي ءوڭىرىنىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسىندە ءبىز ەلىمىزدەگى وبلىستاردىڭ ەڭ سوڭىندامىز. كەيدە ادام تاڭقالارلىق فاكتىلەردى بايقاپ قالامىز. الەمگە تانىمال عالىم، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان، قوستاناي وڭىرىنە ەڭبەگى سىڭگەن، جەرلەسىمىز اكادەميك، قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولعان كەنجەعالي اعا ساعاديەۆتىڭ ەسكەرتكىشىن ادام بارا بەرمەيتىن وزەن جاعاسىنا ورناتۋ كىمنىڭ ويىنا كەلدى ەكەن.

اڭگىمەمىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، حالقىمىزدىڭ تاريحي ساناسى ونىڭ تۇتاسىتىعىنىڭ كەپىلى. جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ تەك مەكتەپتىڭ، اتا-انانىڭ، راديو-تەلەارنالاردىڭ، ينتەرنەتتىڭ عانا ۇلەسىندە ەمەس. ەسكەرتكىش - ۇلتتىق تاريح پەن مادەنيەتتىڭ قۇندى جادىگەرى. سوندىقتان بارىمىزدى قادىرلەپ، تاعى دا باسقا ۇلى تۇلعالارىمىزعا ەسكەرتكىش ورناتۋ بىزگە پارىز. قالامىزداعى كورنەكتى عيماراتتارىمىزدىڭ قابىرعاسىنا ونىڭ ارحيتەكتورى مەن تۇرعىزعان قۇرىلىسشىنىڭ ەسىمدەرى جازىلعان تاقتايشا قويىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

امانجول كۇزەمبايۇلى

توبىل-تورعاي ءوڭىرى

Abai.kz