ءسۇيىنشى، قازاقتىڭ «بەتاشار» ءداستۇرى يۋنەسكونىڭ «مادەني مۇرالار» تىزىمىندە!

ءيا، بۇل كەرەمەت جاڭالىق!

«بەتاشار» ءداستۇرىنىڭ يۋنەسكو-نىڭ مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزىلۋى – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعانىنىڭ جارقىن مىسالى.

بەتاشار – قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى، ول جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن اشىپ، ونى جاڭا وتباسى مەن قوعامعا تانىستىرۋ ءراسىمى. بۇل ءداستۇر كوبىنەسە اقىن-جىراۋلاردىڭ نەمەسە سالت-جورالعىنى جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلەدى. ءداستۇر بارىسىندا كەلىنگە جاڭا اۋلەتتەگى مىندەتتەرى ايتىلىپ، وعان ىزگى تىلەكتەر تىلىنەدى.

بەتاشار كەزىندە بۇكىل قاۋىم قوسىلىپ «جار‑جار» ايتادى. قازاقتا ەرلى‑زايىپتىلار اتاۋى نەشە ءتۇرلى تۇرلەنىپ ايتىلادى. ماسەلەن، «قوساعىڭمەن قوسا اعار» دەگەن باتادا «قوساق» ءسوزى قولدانىلادى. نەگە دەسەڭىز، قازاق كوشىپ‑قونىپ ءومىر سۇرگەن، ونىمەن قاتار، قازاق حالقى جاۋگەرلىك زامانعا دا ءجيى ۇشىراعان. سوندىقتان، ءاربىر قازاق جىگىتى ۇيىندە جاراۋلى ات ۇستاپ، «جاۋ كەلدى» دەگەن حابار كەلگەندە اتقا قونۋدى ءوز  مىندەتى ساناعان. سول كەزدە، جورىق ۇزاققا سوزىلاتىنىن، نە بارار جەر شالعايلىعىن ەسكەرگەن ەل، جورىققا اتتانعان ۇلاندارىنا بەلى بوس ءبىر ات جەتەكتەتكەن. ونى قازاق «قوساق» دەپ اتاعان. قوساق ات – ونى جولدا قالدىرماعان، ءوز اتى شارشاعاندا اۋىسىپ ءمىنىپ، جەتەر جەرىنە جەتكىزگەن...

مىنە سول «قوساق» اتى جاڭا ۇيلەنگەن جاستارعا دا قاتىستى باتا تۇرىندە ايتىلعان: «قوساعىڭمەن قوسا اعار» ‑ دەپ، ياعني، ۇزاق ءومىر جولىندا، شاڭىراق كوتەرگەن ەكى جاس بىر‑بىرىڭە دەمەۋ بولىڭدار دەگەنى...

ودان ءارى «بىر‑بىرىڭە جار بولىڭدار» دەپ «جار‑جار» ايتقان. ياعني، ءومىردىڭ نەبىر قيىنشىلىقتارىندا بىرىڭە•بىرىڭ ارقا سۇيەر جار بولىپ، ودان امان‑ەسەن وتىڭدەر دەپ...

ودان ءارى، قازاق  جاڭا تۇسكەن كەلىنگە «جۇبايى» دەپ ايدار تاققان. ياعني، ول بويىنشا «ەر جىگىتتىڭ ءبىر باسى ەكەۋ بولىپ، وتاۋ كوتەرىپ – جۇپتالدى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن...

مىنە، وسىنداي استارلى دا تەرەڭ ماعىنالى قازاق دانالىعىنىڭ باستاۋى – ۇيگە تۇسكەن كەلىننىڭ بەتاشارىنان باستاۋ الىپ وتىرعان. كەلىننىڭ بەتىن اشۋ اۋىلداعى سىيلى جەڭگەلەرىنە، (ولار دا كەلىندەر), قادىرلى وت انالارعا مىندەتتەلەتىن بولعان.

سونىمەن بىرگە، «بەتاشار» جاڭا تۇسكەن كەلىنگە بۇكىل اۋلەتتى تانىستىرۋدىڭ قۇرالدى بولدى. وسى بەتاشار كەزىندە اۋلەتتەگى جانە اۋىلداعى ادامداردى كەلىنگە «تانىستىرۋ» ءراسىمى قوسا جۇرەدى. ماسەلەن، «مىناۋ قايناعاڭ، شالقىعان باي اعاڭ»، «مىناۋ قاينىڭ بولادى، ەرتەڭ ىزدەرىڭدى باسىپ اتقا قونادى» ت.ت. دەگەندەي ۇيقاستى سوزدەرمەن ايتىلعان...

سوڭىرا كەلىنگە اۋىل بولىپ باتا بەرىپ، ومىرىنە قۋانىش، وتباسىنا ءۇبىرلى‑شۇبىرلى بولۋدى تىلەگەن...

بەتاشاردان كەيىن، «بەتى اشىلعان» كەلىن، وسى اۋىلدىڭ، وسى اۋلەتتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە سانالاتىن بولعان. ودان كەيىن، كەلىننىڭ تاعدىرى دا تەك وسى اۋلەتپەن بايلانىستى بولۋى دا «بەتاشاردان» باستالعان.

مىنە، ەندى يۋنەسكو-نىڭ مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگەن بۇل تاماشا ءداستۇرىمىز قازاق حالقىنىڭ مادەني بايلىعى مەن رۋحاني ەرەكشەلىگىن بۇكىل الەمگە پاش ەتەتىن بولدى. بۇل جاڭالىق ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى ساقتاپ، ولاردى بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋدە ۇلكەن ماڭىزعا يە.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz