قاي حالىقتىڭ بولسىن تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعالار سول حالىقتىڭ بولاشاعىنا ايتارلىقتاي وزگەرىس اكەلەدى، كەلەشەگىن ايقىندايدى، تاعدىرىندا ايشىقتى ءىز قالدىرادى. قازاق تاريحىنداعى سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرى – 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا بۇكىل قازاقستاندى قامتىعان قازاق جاستارىنىڭ قوزعالىسى. بىرەۋلەر ونىڭ كولەمىن تارىلتىپ، تەك الماتى قوزعالىسىمەن شەكتەيدى، ەكىنشىلەرى ونىڭ ساياسي ءمانىن تومەندەتىپ، جاي عانا «وقيعا» دەپ سانايدى، ال ەندى ۇشىنشىلەرى ونى حح عاسىردىڭ ءماندى قۇبىلىسى دەپ اتاپ، كسرو سياقتى سۋپەردەرجاۆانىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستاۋى سانايدى.

وكىنىشكە وراي، ايگىلى وسى پروتسەسكە نە ساياساتكەرلەر تاراپىنان، نە عالىمدار تاراپىنان تۇششىمدى باعا ءالى بەرىلگەن جوق. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، تاريحي وقيعاعا باعا بەرەتىن – حالىق. ويتكەنى تاريحتى جاسايتىن – سول حالىقتىڭ ءوزى. ال عالىمدار تەك سونىڭ تۇجىرىمىن جاسايدى. جەلتوقسان قوزعالىسىنا ۇكىمەتتەن رەسمي باعا كۇتۋدىڭ رەتى جوق سياقتى. ال حالىقتىڭ اراسىندا جەلتوقسان-86-عا كوتەرىلىس دەگەن باعا بەرىلىپ قويعان. وتكەن عاسىردىڭ سوناۋ ءدۇبىرلى جىلدارى تۋرالى جازىلعان كوركەم تۋىندىلار دا، عىلىمي شىعارمالار دا – سونىڭ ايقىن دالەلى.

بۇكىلوداقتىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە الاڭعا شىققان جاستار «بۇزاقىلار»، «ارامتاماقتار»، «قوعامعا جات ادامدار»، «ناشاقورلار»، «شەكتەن شىققان ۇلتشىلدار» دەپ باعالانىپ، ولاردىڭ ارەكەتى «وقيعا» دەپ تىرناقشاعا الىندى. جاڭا زاماندا ەل ىشىندەگى قۇبىلىستى جاسىرىن ۇستاۋ مۇمكىن بولماي قالدى. كەڭەس وداعىندا بولعان مۇنداي وقيعا الەمدى ءدۇر سىلكىندىردى. حەلسينكي توبى مۇنى «تولقۋ» دەپ اتاپ، ونى تىرناقشاعا الدى.

1986 جىلعى وقيعانىڭ بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان قازاق سسر جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ ۇزاق جانە جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءبىراز دۇنيەنىڭ بەتى اشىلدى. جەلتوقسان قۇبىلىسىن كوميسسيا «تولقۋ»، «قاقتىعىس» دەپ باعالاپ، جوعارىدا اتالعان حەلسينكي توبىنىڭ پىكىرىنە قوسىلدى.

سول جىلدارى جەلتوقسان-86 وقيعاسىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان بەلگىلى جۋرناليست قايىم-مۇنار تابەەۆ ونى رەسەي تاريحىنداعى 1825 جىلعى دەكابريستەر بۇلىگىمەن سالىستىرىپ، العاش رەت «كوتەرىلىس» تەرمينىن پايدالاندى.

جازۋشى اعامىز ءابىش كەكىلباەۆ تا تۇڭعىش رەت جەلتوقساننىڭ ستاتۋسىن انىقتاۋعا تىرىستى. ونى جەلتوقسان پروبلەماسىن زەرتتەپ جۇرگەن قوستاناي پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى امانجول كۇزەمبايدىڭ تۇجىرىمداماسىنان بايقاۋعا بولادى.

– 1986 جىلعى جەلتوقسانعا انىقتاۋىش رەتىندە «جەلتوقسان تولقۋى»، «جەلتوقسان وقيعالارى» «جەلتوقسان وقيعاسى» سياقتى ۇعىمدار اتالۋدا. ال كەكىلباەۆ كوكەمىز جەلتوقسان 1916 جىلعىداي «ورتالىقتىڭ ءبىر عانا وزبىرلىعىن پايدالانىپ، كۇللى ۇلتتىق بولمىستى تۇگەلىمەن شايقاپ، جاڭا ساپالىق ورەگە كوتەرگەنى ءۇشىن «1986 جىلدىڭ جەلتوقسان وقيعاسىن كوتەرىلىس دەپ تە پايدالانۋعا بولادى» دەگەن بولجام جاسادى. وقيعانىڭ ۇيىمداستىرىلماعانىنا قاراماستان، سالدارى جاعىنان وزىنەن كەيىنگى بۇكىل ءبىر ۇلت، ءبىر ەلدىك اۋقىمداعى الەۋمەتتىك پروتسەستەردى الدىن الا انىقتاپ بەرە الادى دەپ سانايدى جازۋشى اعامىز. ابەكەڭنىڭ مۇنداي پايىمى ءبىزدى «كوتەرىلىس» دەگەن تۇجىرىمعا سىلتەگەندەي كورىندى.

وسى تاقىرىپقا العاشقىپاردىڭ ءبىرى بولىپ قالام تارتقان كاسىبي تاريحشى، اكادەميك ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ ەدى. اكادەميك 1986 جىلعى قازاقستان جەلتوقسانىن رەسەيدەگى 1905 جىلعى سانك-پەتەربۋرگتاعى قاندى جەكسەنبى مەن موسكۆاداعى جەلتوقساندا بولعان قارۋلى كوتەرىلىس اراسىنا انالوگيا جۇرگىزدى. «1986 جىلدىڭ 16–18 جەلتوقسانىندا قازاقستان استاناسىندا بولعان قاندى شايقاس حالقىمىزدىڭ تاريحىنا توڭ-توڭ بولعان شەرى مەن مۇڭى بار، قاتپار-قاتپار سىرى بار كۇندەر بولىپ ماڭگى حاتتالادى» دەپ جازدى ول. وسى ءبىر تاريحي قۇبىلىس پەردەسى ءالى تولىق اشىلماۋ سەبەپتەرىنە توقتالدى. «بىرىنشىدەن، بەيبىت دەمونستراتسياعا، مانيفەستاتسياعا شىققان شىن مانىندەگى رەفورماتور ۇرپاقتىڭ وكىلدەرىن قانعا بوكتىرۋ پروتسەسىنە قاتىسقاندار ءالى ارامىزدا. ەكىنشىدەن، جۇيە العاشقى جىلدارى جەلتوقسان قوزعالىسىنا بايلانىستى نەگىزگى دەرەكتەردى قۇرتىپ ۇلگەردى. ۇشىنشىدەن، 1986 جىلعى جەلتوقسان پروبلەماسىن زەرتتەۋگە تاريحشىلار، قوعامتانۋشى عالىمدار ءالى ارالاسقان جوق. ويتكەنى فاكتىلەر جينالىپ، ودان وقيعا، وقيعالاردان قۇبىلىس، قۇبىلىستاردان تاريحي زاڭدىلىق ءوربىتۋ ءۇشىن، ۋاقىتتىڭ ۇزارۋى كەرەك» دەدى ول. ماناش قاباشۇلى شىعارماسىندا قوزعالىس پەن كوتەرىلىس انىقتاۋىشتارىن قاتار پايدالانعان.

وسى قوزعالىستىڭ ەڭ باستى زەرتتەۋشىسى جانە 2016 جىلى استانادا وتكىزىلگەن «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» كونفەرەنتسياسىن ۇيىمداستىرۋشى، قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سابىر قاسىموۆ سوناۋ 1996 جىلى وتكەن جەلتوقسان-86-نىڭ ون جىلدىعىنا ارنالعان ءبىرىنشى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا بۇل تاريحي قۇبىلىسقا «كوتەرىلىس» دەگەن تولىقتاي عىلىمي انىقتاما بەردى.

وسى پىكىرىن ءوزىنىڭ گازەت تىلشىلەرىنە بەرگەن سۇحباتى مەن ماقالالارىندا بىرنەشە رەت قايتالادى. ول جەلتوقسانعا تەك قۇقىقتىق باعا مەن قورىتىندى بەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ماڭىزدى ساياساتتانىمدىق ۇسىنىستار مەن تۇجىرىمدامالار جاسادى. مىسالى، ول «جەلتوقسان» فەنومەنىن جاستاردىڭ كورسەتكەن جاپپاي باتىرلىعى جانە وتانسۇيگىشتىك سەزىمنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى دەپ ەسەپتەيدى. سايىپ كەلگەندە، جەلتوقساننىڭ سول ءبىر ىزعارلى كۇندەرىندە حالقىمىز، ونىڭ ىشىندە قازاق جاستارى بوستاندىققا ۇمتىلۋدىڭ جان اياماس سەرپىلىسىن كورسەتتى. قازاق جاستارىنىڭ ىزعارلى جەلتوقسان كەزىندەگى ەرلىگى تۋرالى جازباعان گازەت-جۋرنال جوق شىعار. ول ونداعان عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ تاقىرىبىنا اينالدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، بىردە-ءبىر ديسسەرتاتسيا قورعالماعان، بىردە-ءبىر مونوگرافيا جازىلماعان. ۇلتىمىزدىڭ ەرلىگىن بۇكىل الەمگە پاش ەتكەن قازاق جاستارىنىڭ تاريحي ەرلىگى وسىلايشا ەلەنبەي قالا بەرە مە؟

ماسكەۋلىك بيلىك قازاق قوعامىن باسقارۋ، سونداي-اق ونىڭ قوعامدىق ءومىرىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ ءىسىن بۇتىندەي ءوز مىندەتىنە الا وتىرىپ، ونى جۇزەگە اسىراتىن جوسپارى دا بولمادى، وعان نيەت تە بىلدىرمەدى. ورتالىقتىڭ مۇنداي كۇردەلى ىسكە دايارلىقسىزدىعىن كوپ ۇزاماي ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ بەردى. 1929–1932 جىلدارى قازاقستاندا كەڭەستىك رەفورمالىق شارالارعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان 372 قارۋلى باس كوتەرۋلەر، كوتەرىلىستەر – كەڭەستىك بيلىكتىڭ نەگىزسىز رەفورمالارىنا قاراپايىم حالىقتىڭ كورسەتكەن قارسىلىعى بولاتىن.

كەزىندە 1920 جىلى 17 مامىردا ا.بايتۇرسىنۇلى لەنينگە جولداعان حاتىندا سوۆەت ۇكىمەتى ورتالىق پەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا ءوزارا سەنىم ورنىقتىرا الماي وتىر دەگەن ويدى اشىق بىلدىرگەن بولاتىن. ال 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان كۇندەرى الماتىداعى ورتالىق الاڭدا جانە بۇكىل ەل كولەمىندە بولىپ وتكەن قاندى قاقتىعىستار مەن تولقۋلار، قانشا جىلدار وتسە دە، كەڭەس ۇكىمەتى مەن قازاق ۇلتى اراسىندا ءوزارا سەنىمسىزدىكتىڭ سول كۇيىندە قالعاندىعىنىڭ ناقتى ايعاعى بولىپ تابىلدى.

قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى ەلىمىزگە سىرتتان اكەلىنگەن باسشىنىڭ ورىس بولعاندىعىنان ەمەس، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ ەسكەرىلمەۋىنەن تۋىندادى. مۇنى 17 جەلتوقسان كۇنى شەرۋگە شىققان جاستاردىڭ قولدارىنا ۇستاعان «ەشقانداي ۇلتقا ەشقانداي ارتىقشىلىق بولماسىن!»، «ۇلت ساياساتىنىڭ لەنيندىك ۇستانىمىن سىيلاۋدى تالاپ ەتەمىز!» دەگەن ۇراندار ايعاقتايدى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى – كەڭەستىك قازاقستان تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن بەتبۇرىستى كەزەڭ. ول ۇلتتىق رۋحتىڭ جاڭعىرۋ، قايتا تۇلەۋ ۇدەرىسىنىڭ باسى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەنى. ول حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنا، ومىرىنە اسەر ەتىپ، ۇلتتىق سانانى ءوسىردى، ازاتتىققا ۇمتىلىستى جانداندىردى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى قازاقستاندى جاڭا الەمدىك كەڭىستىككە الىپ شىقتى. باتىستىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرى كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن ايىپتادى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى وداق كولەمىندە جالعاسىن تاپتى. وداقتىڭ قۇلدىراۋىنا، ىدىراۋىنا اكەلدى. وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن جاريالاۋىنا مول مۇمكىندىك بەردى. تبيليسيدە، باكۋدە، ۆيلنيۋستە، ريگادا، سۋمگايتتە جانە ءوزىمىزدىڭ باسقا قالالاردا توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى وقيعالار ءوربىدى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ جەلتوقسان رەسپۋبليكا شەڭبەرىنەن شىعىپ، ەۆرازيالىق سيپات الدى. جوعارىدا اتالعان حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار – پولشانىڭ قازاقستانداعى بۇرىنعى ەلشىسى ۆلاديسلاۆ سوكولوۆسكي، تۇركياداعى ەردجيەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدۋلكادير يۋۆالى، ۆەنگريا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى اندراش باراني «كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردى بيلىك اياۋسىز قۋدالاۋمەن بىرگە ازاپتاپ تۇرمەگە جاپتى. 1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا سونداي جاعداي بولدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى – سونىڭ دالەلى» دەگەن تۇجىرىم جاسادى جانە ولار ءبىراۋىزدان وزدەرى قابىلداعان قاراردا قازاق جاستارىنىڭ ارەكەتىنە كوتەرىلىس دەگەن انىقتاما بەردى.

اتالعان كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسىن بىلايشا سيپاتتاپ ءوتتى:

– يا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلت تاريحىنىڭ قاستەرلى دە قاسىرەتتى بەتتەرىن جازدى. ول عاسىرلارعا سوزىلعان وتارلاۋ مەن توتاليتارلىق زورلىق-زومبىلىقتان قازاق حالقىنىڭ سۇرىنسە دە جىعىلماعانىن، ءورشىل رۋحتى ازاتتىقتى اڭسايتىنىن بارشا الەمگە پاش ەتتى. ول ۇلت مۇراتى مەن مۇددەسىنەن، جەر مەن ەلدى ساقتاۋدان بيىك ەشقانداي قۇندىلىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن دالەلدەدى. جەلتوقسان حالىقتىڭ ۇيىتقىسى دا، قورعانى دا ءوز ورتاسىنان شىعاتىنىنا، سىن ساعاتىندا سىنباعاندار شىن اسىل ەكەنىنە كوز جەتكىزدى.

ول قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى دا، بولاشاعىنا ەسىكتى اشقان دا جاستار ەكەنىن مويىنداتتى. وتكەن عاسىر باسىندا ۇلى اقىن ماعجان جۇماباەۆ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ، ساۋەگەيلىكپەن جار سالعان بولاتىن. عاسىر سوڭىندا قازاق جاستارى سول سەنىم ۇدەسىنەن شىعا ءبىلدى. ۇرپاقتار ساباقتاستىعى دەپ وسىنى ايتۋعا بولادى.

ءسوز جوق، قازاق جاستارىن تالاي ۇلتتىق ماسەلەلەر ويلاندىرعان. «نەگە مەن انا تىلىمدە ءبىلىم الا المايمىن؟ نەگە قازاق مەكتەپتەرى از؟ نەگە قازاق ءتىلى ءومىردىڭ كوپتەگەن سالالارىندا قولدانىستان ىعىستىرىلعان؟» دەگەن سياقتى ساۋالدار توتاليتارلىق بيلىككە قارسى ىشتەي نارازىلىق تۋعىزعانى جاسىرىن ەمەس.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ساباعى سول قوردالانعان ۇلت ماسەلەسىن جاريا ەتىپ قويماي، سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك تاڭىنىڭ اتۋىن دا تەزدەتتى.تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ۇلتىمىزعا قاتىستى ماسەلەلەر شەشىمىن تابا باستادى. ۇلت ءۇشىن، ءتىل ءۇشىن ءبىراز شارۋالار ىستەلىنىپ جاتىر. دەگەنمەن، قازاق قارنىنىڭ اشقانىنان گورى، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە قادىرىنىڭ قاشقانىنا رەنجۋلى.

ەگەر قازاق مەملەكەتىندەگى وتكىر ۇلت ماسەلەسىن ايتاتىن بولساق، قازاق مەملەكەتى جونىندە پروبلەما تۋىندايدى. مۇنداي پروبلەما كوپشىلىككە وي سالارى انىق. بۇكىل ۇلتتى ويلاندىرىپ، تولعاندىرعان پروبلەما بىرتە-بىرتە ءىس-ارەكەتكە اكەلەتىنى زاڭدىلىق. سوندىقتان جەلتوقسان وقيعاسىن – بەيبىت سيپاتتاعى كوتەرىلىس دەپ ايتۋعا نەگىز بار. الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنا شىققان جاستاردىڭ قولىندا ەشقانداي قارۋ بولعان جوق.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىن وسىلاي اتاۋىمىزعا البەرت ەينشتەين ينستيتۋتى وسىنداي قۇبىلىستى «ازاماتتىق كوتەرىلىس» نەمەسە «كۇش قولدانباۋ كوتەرىلىسى» دەپ انىقتاۋى سەبەپ بولىپ وتىر. وكىنىشكە وراي، كوتەرىلىس تاريحشىلار تاراپىنان دا، مەملەكەت تاراپىنان دا ءالى كۇنگە دەيىن لايىقتى باعاسىن العان جوق. جەلتوقساننىڭ اقيقاتى بۇگىنگە دەيىن «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالۋدا.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەڭەستىك وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى العاشقى كوتەرىلىس ەدى. بۇدان 38 جىل بۇرىن ول ۇلكەن تاريحي سىلكىنىس بولدى. ونى سول زاماندا وي ەلەگىنەن وتكىزۋ وڭاي ەمەس-ءتى. سول كەزدەگى جاريالىلىق، دەموكراتيالىق يدەياعا سەنگەن قازاق جاستارى قارا كۇش يەسى كەڭەس ارمياسىنىڭ تەپكىسىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى تاپتالعانىنا انىق كوز جەتكىزدى. بۇل كوتەرىلىس – كەڭەس وداعىن قۇردىمعا كەتىرۋگە باستاۋ بولعان جانە قۇرامىنداعى بودان حالىقتاردىڭ ازاتتىق قوزعالىستارىنا دەم بەرگەن تاريحي قۇبىلىس. ۇلتتىق رۋحتى كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتۋىمىزگە سەرپىن بەرگەن بۇل كوتەرىلىستىڭ تاريحتاعى ورنىن جوعارى باعالاۋىمىز كەرەك. جەلتوقسان كوتەرىلىسى – بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىنداعى جانكەشتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ساباقتاستىق جالعاسى جانە بيىك شىڭى. ويتكەنى جەلتوقسان ءبىزدى تاۋەلسىزدىككە جەتكىزدى. مۇنى ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى.

قازىر قازاقتىڭ تاريحى ۇلتتىق كوزقاراستا جاڭاشا جازىلۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويىلۋدا. ەندەشە جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە بايلانىستى بۇرمالانعان فاكتىلەردى قايتادان زەردەلەۋ، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى قايتا قاراپ، تاريحي باعاسىن بەرۋ، جەلتوقسانشىلاردىڭ مارتەبەسىن انىقتاۋ سياقتى ماسەلەلەردى قولعا الىپ، ءبىر شەشىمگە كەلەتىن ۋاقىت جەتتى. ۇلتتىق ماڭىزى بار وسىنداي ماسەلەدە سامارقاۋلىق پەن سالعىرتتىققا جول بەرۋگە بولمايدى.

ال وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ دەرەكتەرىن مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا نە سەبەپتى ەنگىزبەيمىز؟ وعان كىمدەر كەدەرگى جاساۋدا؟ سان سالالى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جاتقان سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى جەلتوقسان-86 ماسەلەسىن كوتەرۋگە نەگە مۇرىندىق بولا المايدى؟ ادەتتەگىدەي سۇراق كوپ، بىراق ونىڭ ناقتى جاۋابىن الۋ – قيىننىڭ قيامەتىنە اينالماق پا؟

مەيرام بايعازين،

كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ بۇرىنعى ءباسپاسوز حاتشىسى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

"DAT". 04.12.2024.

Abai.kz