سيريادا اساد اۋلەتىنىڭ جارتى عاسىرلىق بيلىگى اياقتالدى. بۇل وقيعا تەك سيريا ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ءۇشىن تاريحي ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ وتىر. ەلۋ جىلعا سوزىلعان اۆتوكراتيالىق باسقارۋ مەن بىرنەشە جىلعا جالعاسقان قاندى قاقتىعىستار جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ، ميلليونداعان ادامدى تۋعان جەرىنەن بەزۋگە ءماجبۇر ەتتى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق بۇل داعدارىستى شەشۋ ءۇشىن ارەكەتتەنگەنىمەن، بۇل ۇدەرىس وتە باياۋ ءجۇرىپ، اۋىرتپالىق سيريالىق حالىقتىڭ يىعىنا ءتۇستى. ەگەر شەشىمدەر جەدەل قابىلدانىپ، جاعداي دەر كەزىندە باقىلاۋعا الىنعاندا، تراگەديانىڭ اۋقىمى الدەقايدا جەڭىل بولۋى مۇمكىن ەدى.

سيريا تاريحى — حالىقارالىق جۇيەنىڭ قازىرگى زامان تالاپتارىنا ساي جاڭعىرتۋدى قاجەت ەتەتىنىن ايقىن كورسەتەتىن قايعىلى مىسال. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، ەگەر ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ساياسي ويىندارىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلىپ، شىنايى بەيتاراپ ءارى جىلدام ارەكەت ەتە العاندا، بۇل قاقتىعىستىڭ زارداپتارى الدەقايدا از بولار ەدى.

بۇۇ-نى رەفورمالاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى پىكىرلەر سوڭعى جىلدارى ءجيى ايتىلا باستادى. بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى — قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ. ول بۇل تاقىرىپتى دوحا فورۋمىندا تاعى دا قوزعاپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءتيىمدى قىزمەت اتقارۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن جانە ورتا دەرجاۆالاردىڭ جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ءرولىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى الەمدە ورتا دەرجاۆالار بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى كۇشكە اينالۋدا. سوندىقتان حالىقارالىق جۇيەنىڭ رەفورمالانۋى، سونىڭ ىشىندە بۇۇ-نىڭ تيىمدىلىگى مەن بەيتاراپتىعىن ارتتىرۋ، ۋاقىت تالابىنا ساي ماڭىزدى قادام بولماق.

«بۇۇ امبەباپ ۇيىم رەتىندە ادامزات ءۇشىن وتە قاجەت. سەبەبى ونىڭ بالاماسى جوق. وكىنىشكە قاراي، ءىرى دەرجاۆالار الەمدەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى تولىق ساقتاي الماي وتىر. ال بۇگىنگى احۋال كوپتەگەن ەلدى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا الاڭداتادى. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى رەفورمالاۋدى قاجەت ەتەدى. ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا ىمىرالاستىق بولۋى كەرەك دەپ سانايمىز. ولاردىڭ كەلىسىمگە كەلە الماۋى سالدارىنان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تىعىرىققا تىرەلدى. قازاقستان سياقتى ورتا دەرجاۆالار ايماقتىق دەڭگەيدە، سونداي-اق جاھاندىق كەڭىستىكتە بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ىلگەرىلەتۋدە وتە ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى»، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

سۋرەت: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

ساراپشىلار قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ۇسىنىستارىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ، ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ وتۋدە. ولاردىڭ پىكىرىنشە، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قازىرگى قۇرىلىمى مەن جۇمىس قاعيداتتارى بۇگىنگى كۇننىڭ كۇردەلى تالاپتارىنا تولىقتاي جاۋاپ بەرە المايدى. بۇل ماسەلەنى زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قازىبەك ءداۋىتالى دە كوتەرىپ، بۇۇ-نىڭ رەفورمالانۋى — زاماننىڭ باستى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن باسا ايتتى.

«بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن قازىرگى تاڭدا مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەك، رەفورمالاۋ كەرەك، قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن سۇراقتىڭ كوتەرىلۋى وبەكتيۆتى. ويتكەنى شىن مانىندە بۇگىنگى كۇنى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى پلاتفورمالار نەگىزىندە الەمدىك گۋمانيتارلىق كريزيستەرگە ىقپال ەتە الماي وتىر، جەتكىلىكتى دارەجەدە. مۇلدەم جوققا شىعارۋعا بولمايدى، ونىڭ قۇرامىندا ءتۇرلى قۇرىلىمدار بار، ءاربىر سالا بويىنشا جۇمىس جاسايتىن. ولار ءوز باعىتتارى بويىنشا كادىمگىدەي، تۇراقتى تەگەۋىرىندە جۇمىس جاساپ وتىر. دەسە دە بۇل ماسەلە، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس بولسىن، باسقا دا قاقتىعىستار بولسىن، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى بۇل جەردە ءبىر ەلەۋلى ىقپال ەتۋشى ورىن دەپ ايتا المايمىز، ول دارەجەگە جەتە الماي وتىر. سوندىقتان دا بۇنى رەفورمالاۋ تۋرالى ۇسىنىس ورىندى دەپ سانايمىن، بۇل ماسەلەنى قاراۋ كەرەك، سونىڭ ىشىندە، مىسالى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاتىستى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ءوز ۇسىنىستارىن ايتتى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە كوبىنەسە ەڭ ۇلكەن، الپاۋىت دامىعان مەملەكەتتەر عانا كىرەتىن. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، داۋىس بەرۋ قۇقىمەن. وسىعان بۇدان بىلاي دامۋشى مەملەكەتتەردى كىرگىزۋ ماسەلەسى، ورتا دارەجەدە دامىپ وتىرعان ەلدەر ماسەلەسىن كوتەردى. مەنىڭشە بۇل دا ورىندى، ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك ساياساتتى تەك دامىعان مەملەكەتتەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دامۋشى مەملەكەتتەر، الدىعا دامىساق دەپ ۇمتىلىپ وتىرعان مەملەكەتتەر دە جاسايدى جانە ولاردىڭ ورىندى ۇسىنىسىن ەسكەرگەن ءجون. سونداي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى، ماسەلەن، قازاقستان. 21 عاسىرداعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا، وكىنىشكە قاراي، تەڭدىك ءپرينتسيپى جوق. ەڭ ۇلكەن الپاۋىت 6-7 مەملەكەت قانا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە داۋىس بەرۋ قۇقىعىنا يە، سولار الەمنىڭ تاعدىرىن شەشۋگە قاتىستى شەشىمدەر قابىلداپ جاتىر. ءيا، ولار 20 عاسىردا جۇمىس ىستەگەن مەحانيزمدەر، بىراق 21 عاسىردا، وكىنىشكە قاراي، قازىر جۇمىس ىستەي الماي وتىرعانىنىڭ ءبىر سەبەبى سوندا. ەكىنشىدەن، تەك پرەزيدەنتىمىز ۇسىنعانداي، مۇمكىن، باستاپقى كەزەڭدە دامۋشى ەلدەردى قاتارىنا قوسۋ كەرەك، الداعى ۋاقىتتا بۇكىل ەلدەردە داۋىس بەرۋ قۇقىعىنا يە بولۋى ءتيىس. ءبىز وسىنداي تەڭ كوممۋنيكاتسيا ورناتۋعا بارماي، تەڭ قاراماي، ارىپتەس رەتىندە ساناماي، ۇساق مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارى بۇزىلادى، دۇرىس ديسكۋسسيا قالىپتاستىرمايدى. 21 عاسىر، مەنىڭشە، وسىنداي ۇلكەن وزگەرىستەردى قاجەت ەتەتىن تاعدىر شەشتى ۋاقىت بولىپ تابىلادى ادامزات تاريحىندا.

الەمدە بولىپ جاتقان جاعدايلارعا زەر سالىپ، تالداۋ جاساعان ازاماتتار ادىلدىك سالتانات قۇرماعان جەردە قاقتىعىستار مەن قايشىلىقتاردىڭ ءجيى ورىن الاتىنىن اتاپ وتۋدە. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اياسىندا ورىن الىپ وتىرعان ماسەلەلەردى شۇعىل ءارى ءتيىمدى شەشۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. بۇل تەك ۇيىمنىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار الەمدە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى. ەگەر وسى تۇيتكىلدەر ءوز شەشىمىن تاپسا، جەر بەتىندە تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر مەن قايشىلىقتار ازايىپ، زارداپ شەگەتىن حالىقتىڭ سانى ەداۋىر قىسقارادى. الەمدىك قاۋىمداستىق بۇل ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرماي، بىرىگىپ ارەكەت ەتۋ ارقىلى وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزە الادى» – دەيدى.

سۋرەت: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

«كەيبىر دۇنيەجۇزىلىك جانە حالىقارالىق قۇجاتتار تەك قاعاز جۇزىندە قالىپ قويعان جاعدايلار بار. كەيبىر پرينتسيپتەر ورىندالماي جاتىر. مىسالى، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز سوڭعى ۋاقىتتا «ادىلەتتى قازاقستان قۇرامىز، ادال ازامات تاربيەلەيمىز» دەپ ايتىپ ءجۇر. وسىعان سۇيەنسەك، دۇنيەجۇزىندە ادالدىق پەن ادىلەتتىلىك بىرتىندەپ جوعالىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. مەن بۇرىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا ەرەكشە قۇرمەتپەن جانە سەنىممەن قارايتىن ەدىم. الايدا سوڭعى ۋاقىتتاعى گەوساياسي احۋالدار، قاقتىعىستار، سوعىستار جانە پاندەميا كەزىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ السىزدىگىن بايقاعانداي بولدىم. مۇنداي سىن ساعاتتاردا ۇيىمنىڭ السىزدىك تانىتىپ قويعانى بايقالادى.بىزدە ۇيعىرلاردا ماقال بار: «مىلقاۋ بولسا دا بايدىڭ بالاسى سويلەسىن»، دەيدى. قازىرگى جاعداي دا وسىعان ۇقساس بولىپ كورىنەدى. مىسالى، ءبىر ەل ەكىنشى ءبىر ەلگە شابۋىل جاساسا، شابۋىل جاساۋشى ەل دامىعان مەملەكەت بولسا، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى سول دامىعان ەلدىڭ مۇددەسىن قولداپ سويلەپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى. ادىلەتسىز جەردە ارقاشان قاقتىعىس بولادى، ادىلەتسىزدىك بار جەردە سوعىس بولماي قويمايدى» – دەيدى «ۇيعىر اۆازي» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەرشات اسماتوۆ.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى تاڭدا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءوز الدىنا قويىلعان مىندەتتەردى تولىققاندى ورىنداي الماي وتىر. ۇيىمنىڭ تيىمدىلىگى تومەندەپ، الەمدەگى نەگىزگى ماسەلەلەردى شەشۋدە ىقپالدىلىعى ازايىپ بارادى. بۇل جاعدايدىڭ باستى سەبەبى – گەوساياسي مۇددەلەردىڭ باسىمدىققا يە بولۋى جانە ورتاشا دەرجاۆالار مەن ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى تەڭگەرىمسىزدىك. وسى تۇرعىدا ورتاشا دەرجاۆالاردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ وتىر.

ورتاشا دەرجاۆالار، ونىڭ ىشىندە قازاقستان، تۇركيا، مالايزيا، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەر، حالىقارالىق ارەنادا بەيتاراپتىقتى ساقتاي وتىرىپ، ماڭىزدى دەلدالدىق ميسسيالاردى اتقارۋعا قابىلەتتى. مىسالى، قازاقستان ءوز تاريحىندا بىرنەشە رەت يادرولىق قارۋسىزدانۋ بويىنشا باستامالار كوتەرىپ، جاھاندىق تۇراقتىلىققا ۇلەس قوسقان. سول سياقتى تۇركيا حالىقارالىق كەلىسسوزدەردە بەلسەندى ءرول اتقارسا، وڭتۇستىك كورەيا ەكونوميكالىق يننوۆاتسيالار ارقىلى تۇراقتىلىققا ىقپال ەتىپ كەلەدى.

ءدال وسى ورتاشا دەرجاۆالار بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى رەفورمالارىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋى مۇمكىن. ولار بەيتاراپتىق پەن ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن العا تارتا وتىرىپ، ۇيىمنىڭ السىرەگەن بەدەلىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جانە جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ءتيىمدى تەتىكتەردى ىسكە قوسۋعا كومەكتەسەدى. ورتاشا دەرجاۆالاردىڭ بىرىگۋى مەن بەلسەندىلىگى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى كوپپوليارلى جۇيەگە ءبىر قادام جاقىنداتىپ، بۇۇ-نىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سۋرەت: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

«الەمدە كۇردەلى ماسەلەلەر تۋىنداپ وتىر. بۇل ۋكرايناداعى سوعىس پەن تاياۋ شىعىستاعى قاقتىعىستارعا بايلانىستى، سونداي-اق بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءوز مىندەتتەرىن تولىققاندى اتقارا الماۋىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى. مۇنىڭ سەبەبى – ورتاشا دەرجاۆالار مەن ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى بايلانىستىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. بۇل پروبلەمالاردى شەشۋ جانە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى ورتاشا دەرجاۆالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دا ءرولىن كۇشەيتۋدى تالاپ ەتەدى.

سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ساۋدا كەدەرگىلەرىنە قاتىستى ماسەلەلەردى ەرەكشە نازارعا الىپ كەلەدى. بۇل كەدەرگىلەر ەلدەر اراسىنداعى ساۋدا مەن ەكونوميكالىق الماسۋدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتپەيدى، كەرىسىنشە، ەلدەردىڭ وركەندەۋىنە كەرى اسەر ەتەدى. قازاقستان ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تيىمدىلىگىن تومەندەتەتىن ءتۇرلى ەكونوميكالىق جانە تەحنيكالىق كەدەرگىلەرگە قارسى ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. سوندىقتان قازاقستان ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا جانە ەلدەردىڭ ءوزارا ءتيىمدى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇددەلى»،- دەيدى وزبەكستاندىق ساياساتتانۋشى زاكير ۋسمانوۆ.

گۇلميرا سىزدىققىزى

Abai.kz