«قازاق» گازەتىنىڭ ۇلت رۋحانياتىنداعى ءرولى

ءبىر عاسىر ۋاقىت ارتقا شەگىنىپ، 1913-1918 جىلدارداعى قازاق حالقىنىڭ ۇستانعان ساياساتى مەن نەگىزگى ماقساتىن بۇگىنگى كۇنمەن سالىستىرار بولساق، ايىرماشىلىقتىڭ ۇلكەن ەكەنىن بايقايمىز. سول داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ باستى ارمانى – ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى، ءدىنىمىزدى، اتا-بابا تاريحىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، تاۋەلسىز ەل بولۋ ەدى. وسى يگى ماقسات جولىندا ۇلت زيالىلارى ەرەكشە ەڭبەك ەتتى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى باسشىلىق ەتكەن «قازاق» گازەتى – ۇلتتىق سانانى وياتۋعا باعىتتالعان يدەيالار مەن باستامالاردىڭ التىن دىڭگەگى بولدى. بۇل گازەت بەتتەرىندە قازاق مادەنيەتى مەن ءدىنىن ساقتاپ قالۋعا ارنالعان كوپتەگەن ماقالالار جاريالاندى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ العاشقى ءىرى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – اراب جازۋىنا نەگىزدەلگەن ساحيح جازۋ ۇلگىسىن قۇراستىرۋى. بۇل جازۋ ءتۇرى «قازاق» گازەتىندە ءجيى تالقىلانىپ، حالىققا ۇسىنىلىپ وتىردى. گازەتتىڭ «جازۋ قۇرالى» اتتى تۇراقتى ايدارىندا جارىق كورگەن ماقالالار – وسىنىڭ ايقىن دالەلى. سونىمەن قاتار، «قازاق» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە قازاق حالقىنىڭ دىنگە جاقىندىعى مەن يماندىلىققا دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە بايقالادى. گازەت ارقىلى قازاقتان شىققان ءدىن عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى جارنامالانىپ، حالىقتى وقۋعا شاقىرعان حابارلاندىرۋلار ءجيى جاريالانىپ تۇردى. بۇل دەرەكتەر قازاق قوعامىندا دىنگە دەگەن ىقىلاستىڭ جوعالماعانىن، كەرىسىنشە، ءبىلىم مەن ءدىن سالاسىندا ىلگەرىلەۋدىڭ بولعانىن دالەلدەيدى.

1913-1918 جىلدار ارالىعىندا جارىق كورگەن ءدىني ەڭبەكتەر مازمۇنى جاعىنان دا، ماڭىزدىلىعى جاعىنان دا ەرەكشە قۇندى بولدى. يسلام نەگىزدەرى بويىنشا اقيدا (سەنىم), فيقھ (شاريعات) جانە احلاق (ادەپ) سىندى تاقىرىپتاردىڭ قامتىلۋى، سوناۋ قيىن كەزەڭدەردە دە قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلە جاتقان يسلام دىنىنەن اجىراماعاندىعىن كورسەتەدى. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، بۇل ەڭبەكتەر مەن ولاردىڭ «قازاق» گازەتى ارقىلى حالىققا جەتۋى – قازاق زيالىلارىنىڭ ءوز حالقىنا جاساعان ولشەۋسىز قىزمەتىنىڭ ءبىر كورىنىسى. قازىر دە سول ءبىر عاسىر بۇرىنعى رۋحاني مۇرالارىمىزدان ۇيرەنەرىمىز كوپ.

تومەندە «قازاق» گازەتىندە 1913-1918 جىلدارى جارنامالانعان ءدىني ەڭبەكتەر مەن ولاردىڭ مازمۇنىنا قاتىستى مالىمەتتەردى كەستە تۇرىندە ۇسىنامىز. بۇل كەستە سول زاماننىڭ رۋحانياتىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

«قازاق» گازەتىندە جارنامالانعان ءدىني ەڭبەكتەر ءتىزىمى

«قازاق» گازەتىندەگى ءدىني كىتاپتاردىڭ جارنامالىق دەرەكتەرى

گازەتتە جاريالانعان ءدىني كىتاپتاردىڭ جارنامالارىندا قوسىمشا اقپارات رەتىندە بۇل كىتاپتاردىڭ قاي ساناتتاعى وقىرماندارعا ارنالعانى تۋرالى دا قىسقاشا مالىمەت بەرىلگەن. الايدا مۇنداي اقپارات بارلىق كىتاپتارعا بىردەي ەمەس، تەك بەلگىلى ءبىر ەڭبەكتەرگە عانا قاتىستى بەرىلگەن. بۇل بولىمدە قازاق ءدىن عالىمدارىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ «قازاق» گازەتىندە باسىلعان جارنامالارىنىڭ بىرنەشە ۇلگىلەرى ۇسىنىلعان.

ءتىل قۇرالى – مەكتەپتە 2-ءشى جىلى وقىلاتىن قازاق ءتىلىنىڭ سارفى (قازاق گازەتى، № 105. 18 اقپان 1915).

يمان ءھام ناماز – باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەكىنشى جىلىنا ارنالعان جاڭا عىلىمحال كىتابى (قازاق گازەتى، № 105. 18 اقپان 1915).

يمان – يتيقاد – ءتىلى تازا قازاقشا، يملاسى (جازىلۋى) ءتۇزۋ. ماعىناسى ءۋسۋلى-تاعليم جاعىنان بالالاردىڭ اڭعارۋىنا جاتىق. ءبىرىنشى عىلىمحال كىتابىنىڭ جازۋشىسى ءجۇسىپ تەمىربەكوۆ (قازاق گازەتى, № 115. 31 ناۋرىز 1915).

پايعامبار زامانى – ءتىلى قازاقشا، يملاسى «قازاق» يملاسى. باسىلۋى ادەمى. باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ سوڭعى جىلىندا وقىتۋ ءۇشىن ارنالىپ جازىلعان. «قازاق» يملاسىمەن الىپپە جانە قىراعات ءتىلى كىتاپتارىن وقىعان قازاق بالالارى ءۇشىن «پايعامبار زامانى» ەڭ پايدالى ءھام كەرەكتى كىتاپ. بۇل كىتاپ مەكتەپ كىتابى بولۋىمەن بىرگە ءار تۇركىشە تانيتىن الاش ازاماتىنىڭ الىپ وقۋىنا تۇراتىن كىتاپ. كىتاپتا پايعامبار الەيحيس سالامنىڭ تۋعانىنان ولگەنىنە شەيىن بولعان قال-جايى، تۇرمىسى، مىنەزدەرى تۇگەل جازىلعان (قازاق گازەتى, № 130. 22 مامىر 1915).

قۇران قۇرالى – بۇل كىتاپ قازاقشا الىپپەنى ابدەن ءتۇسىنىپ، وقىپ شىققاننان كەيىن باستاۋىش ەكىنشى ءبولىم شاكىرتتەرىنە قۇران وقۋ جايىن ۇيرەتەتىن كىتاپ. كىتاپتىڭ يملاسى قازاقشا، جازىلۋ رەتى ءۋسۋلى-تاعليم بويىنشا جازىلعان (قازاق گازەتى, № 147. 29 تامىز 1915).

يمان – يسلام – باستاۋىش مەكتەپتىڭ 2-ءشى جىلى ءۇشىن قازاقشا عىلىمحال باسىلىپ شىقتى (قازاق گازەتى, № 159. 1915).

قورىتىندى

XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ جولىنداعى ەرەن ەڭبەكتەرى ءوز ناتيجەسىن بەردى. سول كەزەڭدە ولاردىڭ قازاق دالاسىنداعى يسلام ءدىنىن ساقتاپ، دامىتۋعا قوسقان ماڭىزدى ۇلەستەرىن گازەت بەتتەرىندەگى دەرەكتەردەن ايقىن اڭعارامىز. وسى قاجىرلى ەڭبەكتەردىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى قازاق ەلى اتا-بابادان قالعان ءداستۇرلى ءدىنىن ساقتاپ، ونى ودان ءارى دامىتۋدا. سونىمەن قاتار، جاس ۇرپاقتىڭ دۇرىس تاربيە الىپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرۋى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋ قاجەت. قورىتا ايتقاندا، قازاق حالقى تەك قازىرگى ۋاقىتتا عانا ەمەس، تاريحتان بەرى يسلام ءدىنىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، شاريعات قاعيدالارىن بەرىك ۇستانىپ كەلگەنىن كورەمىز.

باتىرجان تەميرحانوۆ

حادجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتىءنىڭ PhD دوكتورانتى

انكارا

Abai.kz