يا كيۆا 1984 جىلى ۋكراينادا دۇنيەگە كەلگەن. اقىن ءارى اۋدارماشى. «جۇماقتان ءارى قاراي»، «قىستىڭ العاشقى ءساتى» اتتى جىر جيناقتارىنىڭ اۆتورى. ول 2014 جىلدان بەرى شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ كەلەدى. جۋىقتا ونىمەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىسىپ، ەركىن سۇحبات قۇردىق.

يا كيۆا. سوعىس مەنىڭ ويىمدى وزگەرتتى

– العاشقى جيناعىڭىز «جۇماقتان ءارى قاراي» دەپ اتالادى ەكەن، بۇل تاقىرىپتىڭ الدەبىر ماعىناسى بار ما؟

– العاشقى جىر كىتابىمنىڭ «جۇماقتان ءارى قاراي» دەپ اتالۋى كەزدەيسوق ەمەس. وعان ەنگىزىلگەن ولەڭدەردىڭ باسىم كوبى رەسەي-ۋكراينا سوعىسى باستالعاننان كەيىن جازىلعان. قاتىگەز سوعىس كۇن سايىن ءورشي بەرگەن سوڭ، سول جىلدىڭ جازىندا ءبىز كەتۋگە ءماجبۇر بولعان دونەتسك قالاسى وككۋپاتسيالانعاننان كەيىن مەنىڭ كوكىرەگىم شەر-شەمەنگە، وتتى جىرلارعا تولعانى شىندىق. سول جۇرەكجاردى تۋىندىلارىم وسى كىتابىمدا ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ءسوزى بولىپ ەركىن سويلەيدى. ءتىپتى وسى جيناقتا 2010 جىلى اكەمنىڭ ولتىرىلۋىنە بايلانىستى ماتىندەر دە بار. ءسىز اتاپ وتىرعان كىتابىمدا بۇلىڭعىر اسپان، سوعىسقا دەيىنگى جانە كەيىنگى ءومىر، تىنىشتىق اياسىنداعى تىرشىلىك، بەيكۇنا ادامداردىڭ سان الۋان تاعدىرى، ءوز الەمىڭىزدىڭ بەلگىلى ءبىر كىناسىزدىگى، بالالىق شاقپەن بايلانىس ءبارى-ءبارى ءسوز بولادى. كوكەيىمدە قالىپ قويعان بالالىق شاقتىڭ كۋاگەرى ىسپەتتى قالالاردىڭ قازىرگى تىنىس-تىرشىلىگى دا مەنىڭ قالامىما قۋات بەردى. ال تاقىرىپتاعى باعىت، بەيعام ومىردەن قورقىنىشتى الەمگە، سوندا بولاتىن جايسىز وقيعالارعا كوشۋ ومىرىمدە ءالى تالاي سۇرەڭسىز تىرلىكتى كورەتىنىمدى الدىن الا بولجايتىن دا شىعار.

– ءسىزدى اقىن ەتكەن قانداي كۇش؟

– جاۋابىمدى بارىنشا قىسقاشا ايتايىن، ءجاسوسپىرىم شاقتا وزىڭمەن-ءوزىڭ جالعىز قالۋ، مۇڭىڭدى وزگەلەرگە اشىپ ايتا الماۋ سياقتى جاعدايلاردان كوپ زارداپ شەكتىم، سول كەزدەگى ۇمتىلىسىمنىڭ ءبىرى باسقالارمەن سويلەسۋگە، ديالوگقا ءتۇسۋ بولدى. ۋاقىت وتە كەلە پوەزيا مەنىڭ ءومىرىمنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالدى، ءتىپتى مەن ونى قوسىمشا اس قورىتۋ جۇيەسى رەتىندە سەزىندىم: ءسوز بەن مەتافورالاردى ءتىس رەتىندە قولدانىپ، سىرتقى دۇنيەلەردەن، اينالامنان العان اسەرلەردى، تاجىريبەلەردى، ەموتسيالاردى پايدالانىپ، ءوزىمدى جانە الەمدى قورىتۋعا تۋرا كەلدى.  ايتپەسە  جاي ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا تۇسەرى انىق.

– ەسىمىڭىز ادەبيەت مايدانىندا ورىس-ۋكراين سوعىسى باستالعان كەزدە الەمگە تانىلدى، بۇل ءسىز ءۇشىن قيىن بولعان جوق پا؟

– ماعان «ادەبيەت مايدانى» دەگەن ءسوز ۇنامايدى، مەن ءۇشىن بۇل كەڭەستىك يدەولوگيا مەن ءتوتاليتاريزمنىڭ مۇڭكىگەن ءيىسى. ادەبيەت – مايدان ەمەس، مايدان – ادەبي سالون دا ەمەس. ال سۇراعىڭىزعا كەلسەك، 2010 جىلى اكەمدى ءولتىرىپ كەتكەن بولاتىن، ودان ەكى جىل بۇرىن كوشەدە ماعان بىرەۋلەر شابۋىل جاسادى، مەن اۋىر دارەجەدەگى باس-مي جاراقاتىن الىپ، رەتروگرادتىق امنەزياعا ۇشىرادىم... سول ساتتە نەنىڭ قيىن، نەنىڭ وڭاي ەكەندىگى تۋرالى تۇسىنىك تىم بۇلىڭعىر بولدى. تەك كيەۆتە قالۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەۋىمە تۋرا كەلدى. ادەبيەتكە، كىتاپ وقۋعا جانە ءوزىمدى دامىتۋعا كوپ ۋاقىتىم قالماعانى سەزىپ، ۇزدىكسىز قۇلشىنىس جاسادىم. بىراق اركىمنىڭ ءوز تاعدىرى، ءوز جولى بار، بۇل تۋرالى ەشتەڭە ىستەي المايسىز.

– نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى سۆەتلانا الەكسيەۆيچ: «سوعىسقا بارۋ ايەلدەردىڭ مىندەتى ەمەس»، دەيدى، بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

– مەنىڭشە، ول بۇل جاعداي تۋرالى ءوزىنىڭ «سوعىستىڭ سۇرقى ايەلگە جات» رومانىندا مۇلدەم كەرىسىنشە ايتقان سياقتى. بىراق شىنايى فيزيولوگيالىق دەڭگەيدە ايەلدەر ەرلەرگە قاراعاندا ءالسىز جانە ولاردىڭ ءال-اۋقاتىنا اسەر ەتەتىن بەلگىلى ءبىر فيزيكالىق ەرەكشەلىكتەرى بار، ولار ۇرپاق ءوربىتۋ جۇيەسىنە جاعداي جاساۋى كەرەك جانە نازىك جاندىلارعا وق وتكىزبەيتىن جيلەت كيۋ قيىنىراق، ويتكەنى وسى ارقىلى ولاردىڭ سۇيەكتەرى مەن بۇلشىق ەتتەرى السىرەيدى، سوعىسقا ارنالعان كەۋدەشە ولاردىڭ كەۋدەلەرىن كەرى باسادى. دەگەنمەن، ءبىز اركىمنىڭ ءوز تاڭداۋىن ءوزى جاسايتىن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.

جالپى، سوعىس – ەركەكتىڭ دە، ايەلدىڭ دە باسىنا كەلمەسىن. مەنىڭ ويىمشا، ەگەر ايەل جاۋىمەن سوعىسقىسى كەلسە، ونىڭ سولاي ىستەۋگە، قارۋ كوتەرىپ، مايدانعا بارۋعا ءوز قۇقىعى بار. مەن قازىر قارۋلى كۇشتەردىڭ نەمەسە اۋماقتىق قورعانىستىڭ قاتارىندا فەلدشەر رەتىندە جارالىلاردىڭ ءومىرىن امان الىپ قالىپ جۇرگەن ايەلدەر مەن قىزداردى جاقسى بىلەمىن، ولاردىڭ بارلىعىن ءبىلۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. قازىر ۋكراينادا ءماجبۇرلى جۇمىلدىرۋ دەگەن مۇلدەم جوق، سوندىقتان ولاردىڭ سوعىسۋ نەمەسە باسقالاردى قۇتقارۋداعى تاڭداۋى – ەرلىك. سوعىستاعى ايەلدەردىڭ مىندەتتەرى تۋرالى بولجام جاساۋ ەتيكالىق تۇرعىدان ورىنسىز سانالادى.

– 2022 جىلدىڭ 23 اقپانىنا قاراعان ءتۇنى ءسىز Facebook پاراقشاڭىزدا «مەن ءۇش رەت جارىلىس ءۇنىن ەستىدىم», دەپ جازدىڭىز. بۇل ورىس-ۋكراين سوعىسىنىڭ باستالعانىنان دەرەك بەرەتىن ءسوز دەپ ۇعامىز. بۇل سوعىس ءسىزدىڭ رۋحىڭىزعا جاسالعان شابۋىل ما؟

– كەرىسىنشە، كەڭ اۋقىمدى سوعىس مەنىڭ ادام رۋحىنىڭ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى ويىمدى وزگەرتتى. مەن بۇل تۋرالى كىتاپتاردان كوپ دەرەكتەر وقىدىم، بىراق ءسىزدىڭ دوستارىڭىزدىڭ، كورشىلەرىڭىزدىڭ، تۋىستارىڭىزدىڭ نەمەسە بەيتانىس ادامداردىڭ وسى ءبىر سىندارلى ساتتە ۋكرايندىقتاردىڭ ومىرلىك شەشىمدەردى قالاي جاسايتىنىن ءبىلۋ بولماق. ۋكراين تىلىندەگى «پەرەموحا» ءسوزى «كوبىرەك ىستەي ءبىلۋ» دەگەندى بىلدىرەدى، وسىنى مەن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرلەرىنەن كورىپ كەلەمىن. مەنىڭشە، ۋكراينداردىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا سوزىنە ساي ءىس ىستەي الاتىنىن دالەلدەۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. بۇل سوعىستا مەنىڭ رۋحىم سىنعان جوق، ال قازىر سىزگە وسى سۇحباتتى جازىپ وتىرعانداعى كوڭىل كۇيىمدە دە ورنىندا ەمەس، ءتىپتى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەنىڭ تاعدىرىم دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى، سوندىقتان مەن شىنايى دۇنيەتانىمدى ۇناتامىن، ويتكەنى بۇل ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەڭ قىزىقتى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى.

– ءسىز جازعان ولەڭدەردە كوبىنەسە سوعىس زاردابى ءسوز بولادى. بۇل ايەل اقىنعا قيىن تاقىرىپ ەمەس پە؟

– بىلەسىز بە، سوعىستان گورى ماحاببات تۋرالى جازۋ الدەقايدا قيىن. ويتكەنى، قازىرگى ادامدار ماحابباتتىڭ قادىر-قاسيەتى، ونىڭ سالماعى مەن قۇندىلىعى تۋرالى ۇلكەن ماسەلەلەرگە ءدوپ كەلدى. مەن بۇل سوزىمدە سۇيىسپەنشىلىكتىڭ جىنىستىق ولشەمىن عانا ەمەس، وزىنە، ادامدارعا، جانۋارلارعا، وسىمدىكتەرگە جانە مىنا جايساڭ الەمگە دەگەن قارىم-قاتىناستىڭ كۇندەلىكتى تاجىريبەسى تۋرالى ماحابباتتى ايتىپ وتىرمىن. سۇراعىڭىز قىزىقتى ەكەن، شىنىن ايتسام، مەن بۇل تاقىرىپتى تاڭداعان جوقپىن; 2014 جىلى رەسەي تۋعان جەرىمە، اتاپ ايتقاندا دونەتسكىگە شابۋىل جاساعاندا، مەن الداعى تاعدىرىم تۋرالى ەشتەڭەنى بىلگەن جوقپىن. مەن تەك ءوز تاجىريبەممەن جانە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان شىندىقپەن جۇمىس ىستەيمىن. بىلايعى ءومىر ءبارى كامپيت الاتىن بالالار كەشىنە مۇلدە ۇقسامايدى.

– جاڭا ولەڭدەر جازا الدىڭىز با؟ ولار قانداي تاقىرىپتا؟

– مەنىڭ قارتايىپ تۇرعان تۇگىم دە جوق، الدا جاڭا جىرلار جازا الاتىنىم ءسوزسىز (كۇلدى). وتكەن جىلدىڭ اقپانىنان كەيىن مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ كوبى سوعىستى ارقاۋ ەتتى. بىراق سوعىس مەن ءۇشىن «جاڭالىق» بولعاندىقتان ولەڭ جازعان جوقپىن. مەن ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى دونەتسك قالاسىندا تۋىپ، سوندا 30 جىل ءومىر ءسۇردىم. بۇل ءوڭىر وسى ۋاقىتقا دەيىن توعىز جىل بويى رەسەيدىڭ باسقىنشىلىعىندا تۇر. بىراق قالاي بولسىن، ۋاقىتتىڭ ۇزدىكسىز العا جىلجي بەرەتىنى مەنى بەيجاي قالدىرادى جانە سول تۋرالى جىرلار جازعىم كەلەدى.

– قالاي بولعاندا دا، ۋكراين اقىندارىنىڭ شىعارمالارى ەندى بۇل تراگەديانى اينالىپ وتە المايدى， بۇل ءسىزدى ويلاندىرا ما؟

– مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام، سوعىس تۋرالى ويلاۋدى قالاي توقتاتۋ كەرەكتىگىن سۇرار ەدىم. بۇل تولعانىس مەن ءۇشىن توعىز جىلعا جالعاسقان ازاپپەن بىردەي بولدى. الەم ءوزىنىڭ ۇجىمدىق كۇش-جىگەرى، ىمىرالارى مەن كاپيتاليستىك پايداسى ءۇشىن ءپۋتيندى بيلىككە قالاي اكەلگەنى جانە ءححى عاسىردا ەۋروپادا بولاتىن كەڭ اۋقىمدى سوعىس جاساعانى ءۇشىن ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ويلانسا، مەن قۋانار ەدىم، ءتىپتى باقىتتى بولار ەدىم.

– قازاق ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسسىز با؟ كىتابىڭىزدىڭ قازاقستاندا شىققانىن قالايسىز با؟

– قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ۋكراين تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالارى ەسىمدە جوق. بۇل مەنىڭ نازار اۋدارماعانىم با، الدە ءبىزدىڭ مادەنيەتتەر اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستاردىڭ السىزدىگى مە، بىلمەيمىن. ايتەۋىر سىزدەردىڭ ادەبي شىعارمالاردىڭ بىزگە اۋدارىلعان نۇسقالارىن كورگەن جوقپىن، وكىنىشكە قاراي قازاقشا بىلمەيمىن. كىتاپقا كەلەتىن بولساق، بۇل ماعان ەمەس، الەۋەتتى اۋدارماشىنىڭ قالاۋىنا بايلانىستى. مەنى قازاقشاعا اۋدارىپ، جارىققا شىعارعىسى كەلەتىندەر بولسا، شىنايى قۋانار ەدىم.

اعىلشىن تىلىندە سۇحباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz