مۇقاعالي ماقاتاەۆ ‒ 94

مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ قاينار كوزى، شابىت تۇعىرى ‒ تۋعان ەلى، وسكەن جەرى، وتان تاعدىرى، مۇڭ، ساعىنىش، ءداۋىر تىنىسى، قاتارلاستارىنىڭ ارمان-اڭسارى. جازۋشى، عالىم مۇحتار ماعاۋين: «تىرشىلىگىندە بىتىسپەگەن قادىردان وزسا، ارىداعى قاسىممەن قاتار تۇرسا، وسىنىڭ ءوزى بيىك مارتەبە ەمەس پە؟! الدا ءبىراز زامان وتەدى. سودان سوڭ كەرى تولقىن باستالماق. بىراق ول دا ارتىق. قايتكەندە مۇقاعالي XX عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا قالا بەرمەك»، ‒ دەپ مۇزبالاق اقىنعا ءادىل باعاسىن بەرگەن-ءدى. وسى رەتتە، 1955 جىلى الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى، قاراساز اۋىلىندا تۋعان اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «قارلىعاش» (توپتاما، 1982 ج.), «اڭساپ كۇتكەن ارمانىم» (2010 ج.), «مەنىڭ سىرشىل جۇرەگىمنەن تامعان تامشىلار» (2012 ج.), «بولاشاققا حات» (2016 ج.), «عاجايىپ الەم ‒ جىر الەم» (2020 ج.), «جىر وتىنان جۇرەگىم ورتەنەدى» (2023 ج.) سياقتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى مۇحتارحان قاليۇلىمەن كەزدەسىپ، از-كەم سۇقبات قۇرعان ەدىك. سونى ىزگى نيەتپەن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

‒ م. ماقاتاەۆپەن تۋىستىعىڭىز بار ەكەن. اۋەلگى اڭگىمەنى وسىدان باستاساڭىز...

‒ ءيا، ءبىز ‒ ءبىر اتانىڭ بالالارىمىز. ءبىز ‒ الجان دەگەن ەلدەن بولامىز. الجان الباننان تارايدى. الجان اتادان: سىرىمبەت، شاعىر، الامان، قيعىلىق تارايدى. سونىڭ ىشىندە ءبىز ‒ سىرىمبەت بالالارىمىز. سىرىمبەت ‒ تاريحتا ۇلكەن بەدەلدى بي بولعان ادام. ءبىز ‒ سىرىمبەتتىڭ قانكەلدى* دەگەن بالاسىنانبىز. قانكەلدى ‒ باتىر بولعان ادام. اتاقتى رايىمبەك باتىردىڭ اتاسى. قانكەلدىنىڭ موڭكە، توڭكە، تۇكە، تىلەۋكە جانە قويباس دەگەن ۇلدارى بولعان. رايىمبەك باتىر ‒ تۇكە اتامىزدىڭ بەل بالاسى. ال، قويباس اتادان: ەسەكە، سولتى، اعاشاق، ءمانجى، بۇقا بالالارى تارايدى. م. ماقاتاەۆتىڭ رايىمبەك پوەماسىنداعى ابىز قاباي جىراۋ وسىنداعى بۇقا اتامىزدان تۋعان. سول بۇقا اتامىزدان قاباي جىراۋ، قاساباي قالپە دۇنيە ەسىگىن اشقان. ەندى وسىنداعى ءمانجى اتامىزدان: ءدالى، بىلعاۋىش تۋعان. دالىدەن قامىسباي، ودان ماقاتاي، ودان سۇلەيمەن، ودان مۇقاعالي ومىرگە كەلگەن. بىلعاۋىش اتامىزدان اسانوۆ ابدىكە اعامىز ‒ مۇقاعالي اعامىزدىڭ دوسى، قۇرداسى ءارى باۋىرى.

‒ 2024 جىلى «جۇرەكتەگى جازۋلار» دەگەن كىتابىڭىز جارىق كورىپتى. سونىڭ ىشىندەگى «جازىلار ەستەلىكتەر...» بولىمىندە نۇرعيسا تىلەنديەۆ، ەركىن ءىبىتانوۆ، حاسەن ساماتىروۆ، ورازالى دوسبوسىنوۆ، سونىمەن قاتار مۇقاعالي ماقاتاەۆقا ارنالعان ولەڭدەر توپتاماسى بار ەكەن. وسى كىتاپ جايىندا بايانداپ بەرسەڭىز...

‒ ءيا، بۇل كىتاپتى شىعارعانداعى ماقساتىم ‒ ءوز شىعارماشىلىعىمدى ەل نازارىنا ۇسىنۋ. مەن ءار-ءار جىلدارى جازىلعان، بۇرىن جۇرتشىلىق تەك الەۋمەتتىك جەلى جانە گازەت-جۋرنالداردان عانا وقىعان ولەڭ-جىرلارىمدى توپتاستىرىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا نيەتتەندىم. بۇل نيەتىمدى قۇپتاپ، كىتاپ ەتىپ باستىرۋعا ۇلكەن كومەك كورسەتكەن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى مەن اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرىنە العىسىمدى ايتامىن. كىتاپ ءتورت بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى ءبولىم ‒ «جازىلار ەستەلىكتەر...»، ەكىنشى ءبولىم ‒ «جاراتۋشىم! قولدا ءوزىڭ...»، ءۇشىنشى ءبولىم ‒ «ءومىر، سەنى سۇيەمىن...»، ءتورتىنشى ءبولىم ‒ «كيەلى ەلىم مەنىڭ...». وسى ءتورتىنشى بولىمگە «جەتىسۋ ‒ جاننات مەكەنىم!..»، «اسپانتاۋىم، ازاماتتارىم، اتاتەگىم!»، «ۇلى دالا داۋىسى»، «ەلگە ساپار»، «جىل ‒ بەرەكەم، شۋاعىم!» دەگەن ءار جىلداردا جازىلعان پوەمالارىم ەندى.

‒ «مەنىڭ تويىم بولعان كۇن» پوەماسىندا مىنانداي ولەڭ جولدارى بار:

دەدى دە جادىراتىپ شاتتىق ءوڭىن،
قولىمدى قىسىپ تۇرىپ قاتتى مەنىڭ.
‒ بۇگىننەن باستاپ ءىنىم، پيونەرسىڭ،
دەپ گالستۋك موينىما تاقتى مەنىڭ.

سول مۇقاعالي ءوز قولىمەن تاققان گالستۋك ساقتالدى ما؟ وسى ىسپەتتەس تاعى قانداي ەرەكشە ەستەلىكتەر ەسىڭىزدە قالدى؟

‒ مەن ‒ و كەزدە ءالى وڭ-سولىن تانىماعان بالامىن عوي. ول گالستۋكتى ساقتاۋ ويىما كىرىپ-شىقپاعان بولۋ كەرەك. مەندە سول ساتتە مۇقاعالي اعام ءبىزدىڭ تۋىسقان دەگەن تانىم عانا بولعان عوي. ءوزى دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن عانا دۇركىرەپ اتى شىعا باستادى عوي. ۇيگە جىلدا كەلەتىن. كەيدە كوكتەمدە، قوي تولدەپ جاتقان كەزدە، كەيدە جازدىڭ بەل ورتاسىندا، جايلاۋعا شىققاندا كەلەتىن. جاڭاعى گالستۋكتى ماعان تاققان جىلى جانىندا توقاش بەردياروۆ اعا بولدى. مۇقاعالي ماقاتاەۆ ول كىسىنى قاتتى سىيلايدى ەكەن. «اعا، اعا!» ‒ دەپ بايەك بوپ ءجۇردى. باستىعى شىعار دەپ ويلاعام، كەيىن ءبىلدىم، مىقتى دوستار ەكەن.

‒ مۇقاعاليدىڭ بولمىسى، مىنەزى، ايرىقشا قاسيەتتەرى قانداي ەدى؟

‒ مەن بىلەتىن مۇقاعالي اعا ‒ وتە قاراپايىم، ادامگەرشىلىگى جوعارى جاراتىلعان جان بولاتىن. وزەۋرەپ سويلەۋ، كوكىرەكتەنۋ جوققا ءتان ەدى. بالا بولسام دا، ادام تارتىمدىلىعىن بىلەمىز عوي. شىركىن، مەن دە سونداي بولسام-اۋ دەگەن ارمان قۇشاعىندا جۇرەتىن ەدىم. تىم جاس بالا كەزىمىزدە قالاعا اۋىسىپ كەتتى دە، اعا جايىندا كوپ ەستەلىكتەر ەستە قالماپتى. ولەڭ وقىعان كەزىن كورمەدىم. بىرەۋگە جاعداي ايتىپ شاعىنعان كەزدەرىن دە كورمەدىم. اكەممەن بىرگە ۇنەمى اتقا ءمىنىپ، كورشى-كولەمدى ارالاپ، قىمىز ءىشىپ، قوناققا بارىپ جۇرەتىن. اكەم اعانى ۇنەمى: «ناعىز جىگىت، بۇل!» ‒ دەپ ماقتاپ وتىراتىن. ويتكەنى، مەن مەكتەپ ءبىتىرىپ، ەرجەتكەن كەزىمدە اعانى ءتورت-بەس رەت قانا كوردىم. وندا دا جاي تۋىستىق جۇزدەسۋ عانا بولدى. ول كىسىنىڭ ولەڭ جازعان نەمەسە جىر وقىعان كەزدەرىن كورمەدىم. مەن اسكەردە جۇرگەن كەزىمدە اعا قايتىس بولىپتى. ال، مىقتى، دارابوز اقىن بولاتىنىنا كامىل سەنگەنمىن. ەڭ العاشقى ارناۋ ولەڭىمدى سول 1978 جىلى جازعانمىن:

اعاتاي، الىپ تۇلعا ءور ەڭسەلى،
                                      ۇلىلىقتىڭ ەلىنەن كورەم سەنى.
                                      مەنىڭ بالعىن داۋسىمدى ەستيمىسىڭ،
                                      ەي، ولەڭنىڭ بۇرقانعان تەرەڭ سەلى.

                                      قاراسازدا سەن سۇيگەن تاڭ سامالىن،
                                      ەرتەڭگىلىك مەن تۇرىپ قارسى الامىن.
                                      سەنى كۇتىپ تۇرعانداي تاۋلارىڭ دا،
                                      سەنى كۇتىپ تۇرعانداي ارشالارىڭ.

                                      سەنى كۇتىپ تۇرعانداي مايسا دالا،
                                      گۇلدەر دە بوي تۇزەپتى ساي-سالادا.
                                      سەن ەندى كەلمەيسىڭ-اۋ، كەلمەيسىڭ سەن،
                                      ومىرگە ءبىر-اق كەلگەن جايساڭ اعا!

                                      تۋدىڭ بارشا قازاقتىڭ ءبىرى بولىپ،
                                      بىرەۋگە اعا، بىرەۋگە ءىنى بولىپ.
                                      سەن ولەڭدە جاسادىڭ ءىرى جورىق،
                                      پوەزيا ءتاڭىرى، ءپىرى بولىپ.

                                      سەن جايلى سالاتىنداي قىراتتار ءان،
                                      جىرىڭنان قۋات تابام، شۋاق تابام.
                                      جان اعا، سەنى جوققا قيا المايمىن،
                                      وزىڭمەن جولىعاتىن سياقتانام.

دەمەك، اعانىڭ الەمدىك تۇلعا بولاتىنىنا كۇمانىم بولعان ەمەس. ال، قالعان ەستەلىك-ولەڭدەردى وقىرمان جازعان كىتابىمنان تاۋىپ الادى دەگەن ويدامىن.

*حانگەلدى باتىر.

‒ اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇقباتتاسقان: الىبەك بايبول،

جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى-عالىم، مانسۇر ءسادىر، جاس عالىم، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ستۋدەنتى

Abai.kz