قازىر اقش پەن رەسەي اراسىندا داۋلى ەكى ايماق بار. ونىڭ ءبىرى – ۋكراينا بولسا، ەكىنشىسى – اركتيكا. استى تۇنىپ تۇرعان بايلىق اركتيكانى كسرو باۋىرىنا باسىپ كەلدى. ونىڭ شالىعى پۋتلەرلىك رەسەيگە جۇقتى.

جاعدايمەن تانىس ادامداردىڭ ايتۋىنشا، امەريكالىق جانە رەسەيلىك رەسمي تۇلعالار اركتيكانى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن ىقتيمال سالا رەتىندە ايقىندادى. بۇل پرەزيدەنت دونالد ترامپتىڭ ماسكەۋمەن وتكىزۋدى كوزدەپ وتىرعان كەڭ اۋقىمدى پىكىر تالاستىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.

تاياۋ ۋاقىتقا دەيىن كرەملدىڭ اقشپەن «اركتيكانى اشۋ» جونىندەگى ۇستانىمى ءۇزىلدى-كەسىلدى بولىپ كەلدى. ءسوز قوزعالمايتىن جابۋلى تاقىرىپ ەدى. رەسەي سولتۇستىك فلوتىنىڭ قولباسشىسى الەكساندر مويسەەۆ: ء"وزىمىز يگەرەتىن بولامىز، ءوزىمىز ازىرلەيتىن بولامىز، ال بىرەۋ قولىن سوزاتىن بولسا، ويلانباي-اق شاۋىپ تاستايمىز. «اركتيكا - بولاشاق قاقتىعىستىڭ الەۋەتتى ءوڭىرى»، - دەپ مالىمدەدى.

ونىڭ ۇستىنە مۇنداي قاتاڭ ۇستانىم «دوس ەمەس» باتىسقا عانا ەمەس، ءتىپتى تونىڭ ىشكى باۋىرىنداي بولىپ كەتكەن بەيجىڭگە دە قاتىستى بولدى. قحر مەن سولتۇستىك تەڭىز جولىن (ستج) بىرلەسە يگەرۋدەگى ىنتىماقتاستىق  جوبالارىنىڭ بارلىق «باقىلاۋ پاكەتى» رەسەيگە تيەسىلى بولماسا، كرەمل اشىقتان-اشىق سابوتاج جاساپ كەلدى.

جاقىندا عانا رەسەي سولتۇستىك فلوتىنىڭ قولباسشىسى الەكساندر مويسەەۆ رەسەي اركتيكادا يمپەرياليزممەن بەتپە-بەت كەلەتىنىن ەسكەرتىپ ءبىر شابىنىپ الدى.

ال اركتيكانىڭ رەسەيلىك جاعالاۋىن نىعايتۋعا اقشانى اياماي سالۋ باستالىپ، ناتيجەسىندە ماڭگىلىك توڭدا جانە قار باسقان تۋندرادا اۋەايلاقتار، رلس جانە زقق (پرو) ستانتسيالارى، گارنيزوندار، زىمىران باتارەيالارى جانە وزگە دە اسكەري ينفراقۇرىلىم پايدا بولدى. پۋتين رەجىمى وعان جىل سايىن 1,9 ميلليارد دوللار جۇمساپ كەلەدى. وعان  رەسەيلىك ماماندار "بىزگە سونشالىقتى شابىلىپ كەرەگى نە؟ قۇيىلعان اقشا ءوزىن اقتامايدى عوي!؟", - دەپ، زار قاقساعانىمەن بيلىك باسىنداعىلار "كەرەك! "دەپ قاتتى جاۋاپ بەرىپ اۋىزدارىن جاپقىزدى.

كرەملدىڭ بۇل كەزدەگى ۇكىلەپ العا تارتقان نەگىزگى جوسپارى - اركتيكاداعى مەندەلەەۆ كەستەسىن تولىق قامتيتىن بايلىقتىڭ بارلىعى قانشا قارجى جۇمساساڭ دا، ەش ارتىق بولمايدى، ءبارى ءوزىن اقتايدى دەگەن كوزسىز سەنىمى بولدى.

ماسكەۋدىڭ اركتيكاعا قاتىستى وسىنداي بىربەتكەي ۇستانىمىنا بەرىك  نەگىز بار ما؟ تۋرا ايتاتىن بولساق - ءيا، بار. بولعان جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى. كەيبىرەۋلەر الەمنىڭ وسى بولىگىندەگى مۇزدىڭ ەرۋىن «جاھاندىق جىلىنۋ» دەسە، ەندى بىرەۋلەر «شاعىن مۇزدىق كەزەڭنىڭ» اياقتالۋى دەپ اتايدى. تابيعاتتىڭ وسى وقىسى قىلىعى  جاڭا تەڭىز ساۋدا باعىتتارىن ومىرگە اكەلىپ، ءارى بۇرىن قول جەتىمسىز بولعان اركتيكالىق قايراڭنىڭ قازبالارىنا قولجەتىمدىلىك ءداۋىرىنىڭ ەسىگىن اشادى.

سول سەبەپتى، الەمنىڭ ازۋلىلارى مەن مىقتىلارى وسى ايماق ءۇشىن كۇرەسكە شىنداپ دايىندالۋدا. سوندىقتان ترامپتىڭ گرەنلانديانى يگەرۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن تەك وسى جاعىنان عانا ءتۇسىندىرىپ ۇعىنۋىمىزعا بولادى. وسى ۇلى كوشتەن قالعىسى كەلمەگەن قىتاي 2018 جىلى ءوزىن «اركتيكاعا جاقىن قاعانات (دەرجەۆا)» دەپ جاريالاپ، حالىقارالىق اركتيكا كەڭەسىندە وزدەرىنە تيسەلى ورىندى تالاپ ەتتى. ءتىپتى وتكەن ايدا اقش قولباسشىلىعى جاڭا 267 پاراقتى «اركتيكاداعى وپەراتسيالار جونىندەگى نۇسقاۋلىقتى» قابىلدادى.

ءبىز جوعارىدا ورىستاردىڭ ءوز جاعالاۋىن قالاي بەكەمدەپ جاتقانىن ءسوز ەتتىك. سونىمەن ءۇش ەل ازىرشە ءوز الەۋەتىنە وراي ساياسي تىرلىك ەتىپ جاتىر. ازۋى مەن تىرناعى بار وزگە ەلدەر دە ارتيكالىق بالىشتەن ءۇمىتتى. بىراق باستارى ءبىر قازانعا سىيمايتىن ءۇش قوشقار ءبولىنىپ تە شىققانى الەمگە ايان بولدى.

اقش، كانادا، فينليانديا، دانيا جانە نورۆەگيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ «اركتيكالىق» بولىمشەلەرى قاتىساتىن ناتو-نىڭ «Joint Viking» اسكەري جاتتىعۋى داعدىلى Nordic Response, Arctic Forge, Arctic Dolphin جانە Joint Warrior سياقتى تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالىپ وتىرعان جايى بار.

اركتيكا، دالىرەك ايتساق، ونىڭ رەسۋرستارى مەن جاڭادان اشىلىپ جاتقان مۇمكىندىكتەرى بارشاعا قاجەت بولۋدا. اركىم پوليارلىق ءبالىشتىڭ وزدەرىنە تيۋگە ءتيىس مولشەرىن شامالارىنا قاراي باعالاپ جاتىر. ءتىپتى بىرنەشە جىل بۇرىن ءوزىنىڭ اركتيكالىق امبيتسياسىن جاريا ەتكەن ءۇندىستاندى بۇل ۇلى كوشتەن قاعىس قالدىرا المايسىڭ.

وعان قوسا، رەسەي اركتيكادا ءوزىن تىم ورەسكەل ءارى اگرەسسيۆتى ۇستاۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنىڭ باستى سەبەبى ماسكەۋ مۇزجارعىش فلوت بويىنشا دا، اركتيكالىق سىنىپتاعى باسقا دا كەمەلەرى بويىنشا دا، اركتيكالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ بويىنشا دا ءتىپتى اقش-تان دا اسىپ ءتۇستى. امەريكالىقتار ءار تسەنتى ءۇشىن امالسىزدان كونگرەسسپەن كەلىسۋى كەرەك بولسا، ال رەسەيدە بۇل بۇيرىقپەن ءبىر كۇندە جۇزەگە اسىرىلا سالادى. ءارى پرەزيدەنتتىك باعدارلامالاردىڭ ارنايى قورىنان اقشا جۇمسالادى. نە ىستەلىنىپ نە قويلىاتىنى بۇكىل الەم ءۇشىن تولىق قۇپيا كۇيىندە قالىپ وتىرادى.

بىراق رەسەيلىك اركتيكالىق باعدارلامالار ءۇشىن التىن عاسىردىڭ جەلكەسىن ۋكرايناداعى سوعىس ءۇزىپ، پوليارلىق اسكەري ينفراقۇرىلىمدى ۇستاۋ ءبىر مەزگىلدە بيۋدجەت ءۇشىن اۋىر جۇك بولىپ شىقتى. جالپى تەحنولوگيالىق ارتتا قالۋشىلىق ءوز دەگەنىن ىستەپ، مۇزجارعىشتارداعى، زەرتتەۋ كەمەلەرىندەگى ەلەكتروندىق جابدىقتار وڭتۇستىك كورەيادان بولعاندىقتان، ولاردى رەسەيدە جاساۋعا تىرىسۋشىلىق داعدارىسقا ۇرىندىردى.

الەۋەتتى جوعارى ناتو رەسەيلىك اركتيكالىق قاتەرگە «Joint Viking» ءداستۇرلى اسكەري جاتتىعۋىمەن جاۋاپ بەردى.

جاقىندا تەڭىز القاسىنىڭ توراعاسى نيكولاي پاترۋشەۆ: «رەسەيلىك عىلىمي-زەرتتەۋ فلوتىنىڭ قۇرامى مەن جاي-كۇيىنىڭ تەڭىزدەگى عىلىمي زەرتتەۋلەر سالاسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەر اۋقىمى مەن قازىرگى زامانعى تالاپتارعا سايكەس كەلمەۋى – ەلىمىزگە اركتيكالىق زەرتتەۋلەر سالاسىنداعى كوشباسشىلىعىنان ايرىلۋ قاۋپىن توندىرەدى»،-دەپ جاريا تۇردە مالىمدەدى. بۇل رەتتە، «سوڭعى 30 جىلدا فلوت ەسكىرىپ، ادام ايتقىسىز دەڭگەيگە دەيىن قىسقاردى. عىلىمي كەمەلەردىڭ ورتاشا جاسى شامامەن 34 جاستى قۇراپ،  80%-دان استامىنىڭ ابدەن توزىعى جەتىپ وتىر. ولاردى پايدالانۋ قازىرگى زامانعى شەتەلدىك انالوگتارعا قاراعاندا ەداۋىر قىمباتقا تۇسەدى» دەگەن توراعانىڭ ءسوزىنىڭ استارىندا كوپ نارسە بۇعىپ جاتىر.

بىراق مۇنىڭ ءبارى دە وسىمەن بىتپەك ەمەس. ءدال قازىر پۋتيندىك رەسەي ءۇشىن اركتيكالىق قايراڭدا گەولوگيالىق بارلاۋ جانە پايدالى قازبالاردى الۋ تەحنولوگيالارىنا بايلانىستى ءتۇرلى پروبلەمالار تۋىندادى. قولعا الىنعاننىڭ بارىدە كەرەمەت ءھام عاجايىپ بولىپ كورىنگەنىمەن تۇپتەپ كەلگەندە رەسەيدە ونداي تەحنولوگيالاردىڭ جوقتىعى انىقتالدى. ورەكەڭدەر قىسىلعان شاقتا جۇگىنەتىن قىتايلىقتاردا دا جوق، سەبەبى ولار اينالىسپاعان، مۇرىندارىنا ءيسى دە بارمايدى. ونىڭ ۇستىنە، مىسالى، رەسەيلىك سولتۇستىك تەڭىزدەردىڭ قايراڭىنداعى مۇنايدىڭ كوممەرتسيالىق قورىنا قاتىستى ناقتى دالەل جوق.

الەمگە ايگىلى ساراپشى ميحايل كرۋتيحين: «ەنەرگەتيكا ءمينيسترى سەرگەي تسيۆيلەۆ رەسەيدەگى قايراڭداعى مۇناي قورى 32 جىل بويى وندىرىسكە جەتەدى، ال اركتيكاداعى بارلانعان مۇناي قورى شامامەن 17 ملرد توننانى قۇرايدى، دەپ سايراعان كەزدە ول نە ايلاكەرلىك جاسايدى، نە تەڭىزدەگى قورلاردى جاعالاۋ وڭىرلەرىندەگى قورلارمەن ارالاستىرادى، نە قورلاردى دالەلدەنبەگەن گيپوتەتيكالىق رەسۋرستارمەن شاتاستىرادى",-دەپ جازادى.

مۇناي قورى قانشا جانە رەسەي ونى اركتيكادا وندىرە الا ما؟

ەكىنشىدەن، رەسەيلىك اركتيكانىڭ قايراڭدىق مۇنايى ايتارلىقتاي سالىق جەڭىلدىكتەرى جاعدايىندا دا ءتيىمسىز، دەمەك ينۆەستورلار ءۇشىن تارتىمسىز بولىپ قالا بەرەدى. «لۋكويل» كومپانياسىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جونىندەگى بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنتى لەونيد فەدۋن 2019 جىلى بىلاي دەپ ايتقان بولاتىن: «ءبىزدىڭ بولجامىمىزعا سۇيەنسەك، بۇل ەڭ قىمبات مۇناي بولادى. رەنتابەلدىلىك بولۋ ءۇشىن مۇناي $100 پليۋس بۇگىنگى تەحنولوگياعا نەگىزدەلۋى ءتيىس».

ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى بۇگىندە رەسەي اركتيكانى ءوز بەتىنشە يگەرە المايدى. ماسكەۋ ترامپقا ەكونوميكالىق نەگىزدەمە بەرمەي، باسى ءبۇتىن كوزدى جۇما كىرىسىپ كەتكەن جاعدايدا امەريكالىق پرەزيدەنت قالاي ارەكەت ەتەتىنىن كورە جاتارمىز.

قىتايدىڭ دا ءوز ەسەبىنەن جاڭىلمايتىنىن قاپەردە ۇستايىق.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz