سوڭعى كەزدەرى قازاقستاندا ۇلتتىق تاريح پەن مادەني مۇرانىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالعان قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ باس سۇيەگىنىڭ ورنى تۋرالى ماسەلە ءجيى تالقىلانۋدا. بۇل تاريحشىلار مەن ارحەولوگتاردى تولعاندىرىپ قانا قويماي، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋدارىپ، ساياسي-مادەني پىكىرتالاس تاقىرىبىنا اينالىپ وتىرعان ماسەلە. بۇل تاريحي جادىگەردىڭ تاعدىرىن انىقتاۋعا بىرنەشە رەت تالپىنىس جاسالعانىمەن، ونىڭ ناقتى ورنالاسقان جەرى تۋرالى رەسمي دەرەكتەر شەكتەۋلى بولىپ قالۋدا.

سونىمەن، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن قازاقستانعا قايتارۋ ءۇشىن قانداي شارالار اتقارىلۋدا؟ قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى، عىلىم كوميتەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا حاننىڭ باس سۇيەگىنىڭ ناقتى جاعدايى مەن ورنى تۋرالى رەسمي اقپارات شەكتەۋلى.

وسىعان دەيىن:

«بۇگىنگە دەيىن باس سۇيەكتىڭ رەسەي اۋماعىندا ورنالاسقانى تۋرالى پىكىر ساقتالۋدا، دەگەنمەن ونىڭ ورنالاسقان جەرى تۋرالى راستالعان دەرەكتەر جوق»، - دەلىنگەن كوميتەت حابارلاماسىندا.

كوميتەت مادەني قازىنالاردى، ونىڭ ىشىندە حان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى مەن مىلتىعىن قايتارۋ ماسەلەسى شىنىمەن دە وزەكتى جانە كۇن تارتىبىندە تۇرعانىن اتاپ ءوتتى.

«ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتبەك سماعۇل بۇل جادىگەرلەردىڭ ماسكەۋ مۇراجايىندا بولجامدى ورنىن اتاپ ءوتتى. رەپاترياتسيا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندار دەڭگەيىندە، ونىڭ ىشىندە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ديپلوماتيالىق ءوزارا ءىس-قيمىل شەڭبەرىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە. الايدا جادىگەرلەردى قايتارۋدىڭ ناقتى قادامدارى مەن مەرزىمى ءالى انىقتالعان جوق»، - دەگەن ەدى ءبىر جىلدارى كوميتەت وكىلدەرى.

قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىنە قاتىستى ناقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر قولجەتىمدىلىك شەكتەۋلى بولعاندىقتان جۇرگىزىلمەگەن.

«دەگەنمەن، زەرتتەۋشىلەر جادىگەردىڭ شىنايىلىعىن جانە ونىڭ كەنەسارى حانعا تيەسىلىلىگىن انىقتاۋعا كومەكتەسەتىن ساراپتامالار جۇرگىزۋگە مۇددەلى. سونداي-اق تاريحي جادىنى ساقتاۋ ماقساتىندا ونى ودان ءارى زەرتتەۋدە»، - دەپ قورىتىندىلاعان ەدى كوميتەت.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن تاۋىپ، ونى قازاقستاندا جەرلەۋ ءۇشىن بىرنەشە ىزدەستىرۋ ەكسپەديتسيالارى قۇرىلعان.

«قازاقستان ەگەمەندىك العاننان بەرى قوعامدا كەنەسارى حان قاسىموۆتىڭ باس سۇيەگى مەن جەرلەنگەن جەرى تۋرالى ماسەلە ءجيى كوتەرىلىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى مينيسترلىك تاريحي زەرتتەۋ باعدارلاماسى اياسىندا باس سۇيەكتى ەلگە قايتارۋ ارەكەتىن قولعا العان. وسىعان بايلانىستى قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى حانىنىڭ سۇيەگىنىڭ قاي جەرى تۋرالى مالىمەتتەرى بار  ءتۇرلى ۇيىمدارعا سۇراۋلار جىبەرىلدى. «مۇراعاتتار مەن جۋرناليستىك زەرتتەۋلەردە ىزدەستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، دالالىق ەكسپەديتسيالار مەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلدى»، - دەلىنگەن وسىعان دەيىنگى حابارلامالاردا.

وسىعان دەيىن:

الايدا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بار گيپوتەزالاردى عىلىمي قاۋىمداستىق راستاعان جوق. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى حان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنىڭ ورنالاسقان جەرى جانە ونىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋ مۇمكىندىگى تۋرالى اقپارات بەرۋگە قاتىستى رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى ساۋال جولداعان.

«الايدا، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ (رف) سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي جاۋابىنا سايكەس، «رەسەي فەدەراتسياسىنداعى مۇراجاي قورى جانە مۇراجايلار تۋرالى» فەدەرالدىق زاڭنىڭ 11-بابىنا سايكەس، رەسەيدىڭ مۋزەي قورىنا ەنگىزىلگەن مۇراجاي زاتتارى مەن كوللەكتسيالارى ەلدەن اكەتىلمەيدى.وسىعان بايلانىستى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، حان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنىڭ ورنالاسقان جەرى جانە باسقا دا مادەني قۇندىلىقتار تۋرالى مالىمەتتەردى زەرتتەۋدى جالعاستىرادى»، - دەپ حابارلاعان ەدى ءبىر جىلدارى قۇزىرلى ۆەدومستۆو.

2021 جىل: «كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى قازاقستانعا قايتارىلادى» دەگەن اقپارات شىقتى. بۇل تۋرالى تاريحشى زيابەك قابۋلدينوۆ «Facebook» پاراقشاسىندا حابارلادى. زيابەك قابۋلدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، ول رەسەي مادەنيەت مينيسترلىگى جانىنان قۇرىلعان ارنايى كوميسسياعا شاقىرىلعان.

ونىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى حانىنىڭ باس سۇيەگىن قايدان جانە قالاي تاپقانى تۋرالى مالىمەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا كۇيىندە قالىپ وتىر.

«ۇلى حاننىڭ باس سۇيەگىن قايتارۋ ءۇشىن قۇرىلعان ساراپتاما كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. بۇگىن ۇلتتىق تاريحىمىزدا مۇلدە جاڭا كەزەڭ باستالادى. بۇگىن ءبىز ەكى ەل، رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تاريحىنداعى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەمىز، دوستىعىمىز ودان ءارى نىعايىپ، بەيبىت قارىم-قاتىناسىمىز تەرەڭدەي تۇسەدى. مەن رەسەي مادەنيەت مينيسترلىگىنەن كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن قايتارۋ جونىندەگى رەسەيلىك ساراپتاۋ كوميسسياسىنا قاتىسۋعا شاقىرتۋ الدىم. مەن كەلىستىم. قۇتتىقتايمىز! كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى تابىلدى! ونىڭ قالاي تابىلعانىن، قايدا ساقتالعانىن ناقتى ايتا المايمىن. بۇل بەلگىلى ءبىر فورمالدىلىقتى تالاپ ەتەدى جانە ديپلوماتيالىق دەڭگەيدى تالاپ ەتەدى. بىراق بۇل باستامانى رەسەيدىڭ ەڭ جوعارعى بيلىگى كوتەرگەنى انىق!» – دەپ جازدى سول كەزدە تاريحشى زيابەك قابۋلدينوۆ.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كاسىبي تاريحشىسى ە. ب. بەكماحانوۆ كورنەكتى كەڭەستىك ورىس تاريحشىسى م. س. پانكراتوۆامەن بىرگە 1943 جىلى جارىق كورگەن «قازاق كسر تاريحى» ەڭبەگىن جازدى. بۇل كىتاپ كسرو-داعى ۇلتتىق تاريحقا ارنالعان العاشقى ىرگەلى عىلىمي ەڭبەك بولدى. سونىمەن بىرگە ول «19 عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» اتتى تاعى ءبىر كىتاپتى ءوز بەتىنشە جازدى. بۇل ەڭبەگىن 1946 جىلى كسرو عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە قورعاۋعا ۇسىنىپ، 1947 جىلى جەكە كىتاپ ەتىپ شىعاردى. شىعارما پاتشا وتارلاۋىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندەگى قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارعا ارنالعان.

بۇل زەرتتەۋلەردە بەكماحانوۆ تۇڭعىش رەت قازاقتاردىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسىلىعىن «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس» دەپ سيپاتتادى. بەكماحانوۆ رەسمي كەڭەستىك يدەولوگياعا قايشى، قارۋلى كوتەرىلىستەردىڭ دەم بەرۋشىسى كەنەسارى قاسىموۆتى ۇلت كوسەمى رەتىندە كورسەتتى. كوپ ۇزاماي بۇل كىتاپ تۋرالى تەرىس پىكىردى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ا. ي. ياكوۆلەۆ جازدى. بۇعان اننا ميحايلوۆنا پانكراتوۆا بىردەن جاۋاپ بەردى. ول كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىندا ارنايى جيىن وتكىزدى. الماتىدان كەلگەن وكىل ح. ايداروۆا دا بولدى. ايداروۆا بەكماحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتتى قارسى شىقتى. ونىڭ سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «...كەنەسارى مەن ونىڭ توڭىرەگىنىڭ قىزمەتى فەودالدىق-مونارحيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ بەلگىسى، ولاردا جالپىحالىقتىق سيپات بولماعان، سوندىقتان كەنەسارى قوزعالىسىن جالپىۇلتتىق ۇلت-ازاتتىق پروگرەسشىل قوزعالىس دەپ باعالاعان اۆتور (بەكماحانوۆ) ءىس جۇزىندە بۋرجۋازيالىق قوزعالىستىڭ ىقپالىندا بولادى».

بەكماحانوۆتى، اسىرەسە، ن. درۋجينين، م. ۆياتكين سياقتى كورنەكتى كەڭەس تاريحشىلارى قورعادى. ولاردىڭ بارلىعى وسى ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىن ايتتى. 1946 جىلى جۇمىسىن جەتىلدىرىپ، بەكماحانوۆ ونى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنە ۇسىنادى. سول جىلى ول «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، ونىڭ ءبىر تاراۋى قايتادان كەنەسارى قاسىموۆقا ارنالعان.

ۋاقىت وتە كەلە بۇل كىتاپتىڭ توڭىرەگىندەگى قايشىلىقتار تولاستاعان جوق.  ال 1948 جىلى  الماتىدا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا 5 كۇنگە سوزىلعان پىكىرسايىستار ءوتتى. بۇل پىكىرتالاستاردىڭ ستەنوگرامماسى 552 بەتتى قۇرايدى. ولار كەيبىر عالىمداردىڭ، اسىرەسە قازاق عالىمدارىنىڭ بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن جويۋ ماقساتىندا شابۋىل جاساعانىن ايعاقتايدى.

1950 جىلى «پراۆدا» گازەتىندە بەكماحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ايىپتاۋ ماقالا جاريالاندى. سول جىلدىڭ 16 قاڭتارىندا پارتيادان شىعارىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىلدى. ءبىر اپتادان كەيىن ول بارلىق عىلىمي دارەجەلەرى مەن اتاقتارىنان ايىرىلدى. بىراق ارتىندا ايەلى مەن كىشكەنتاي بالالارى بولعاندىقتان، ول كۇرەستى جالعاستىرا بەردى.

بەكماحانوۆ اۋىل مەكتەبىندە ساباق بەرۋگە رۇقسات الۋ ءۇشىن ءتۇرلى قۇزىرلى ورىنداردىڭ ەسىگىن قاعۋعا ءماجبۇر بولدى. اۋەلى الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنا جىبەرىلدى. ودان كەيىن ولار جامبىل وبلىسى شۋيا اۋدانىنا قاراستى نوۆوترويتسك اۋىلىنا اۋىستى. 1952 جىلى 5 قىركۇيەكتە بەكماحانوۆ نوۆوترويتسكىدە تۇتقىندالىپ، الماتىعا جەتكىزىلدى. تەرگەۋ ءۇش ايعا سوزىلدى. ەرماحاندى قورقىتىپ، ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ، ق. ساتباەۆ پەن م. اۋەزوۆتى جامانداۋدى تالاپ ەتتى.

ءسويتىپ، 1950 جىلداردىڭ باسىندا، ءستاليننىڭ تۇسىندا كسرو-دا پاتشالىق رەسەيدىڭ قارۋلى كۇرەس ارقىلى تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن حالىقتارعا قاتىستى وتارشىلدىعىن اقتاۋ ءۇشىن كەڭ اۋقىمدى ناۋقان باستادى. اتاقتى باتىس تاريحشىسى سولومون شۆارتس جازعانداي: «...كەڭەس وداعىندا تاريح عىلىمىنا قارسى شابۋىل باستالدى. كوممۋنيستىك پارتيا «وبەكتيۆيزم مەن كوسموپوليتيزمگە قارسى شايقاستا» بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەڭىسكە جەتۋدە.

كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ الدىنا قويىلعان سوڭعى مىندەت – پاتشالىق وتارشىلدىقتى قالپىنا كەلتىرۋ. باتىس ەلدەرىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن «اشۋ» تۇرعىسىنان ولاردىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلگەنى بۇل مىندەتتى ودان سايىن قيىنداتا ءتۇستى. جوعارىدا ايتىلعاندارعا بايلانىستى بۇگىندە «شىعىستانۋشى» دەپ اتالاتىندار ءجىتى باقىلاۋدا».

ولاردىڭ زەرتتەۋ اياسى وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا، تاياۋ جانە قيىر شىعىسقا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەڭەستىك كاۆكاز مەن ورتالىق ازيانى قامتيتىندىقتان، باسقا ەلدەردىڭ «شىعىستانۋشىلارىمەن» سالىستىرعاندا كەڭىرەك. بۇل سالا سوڭعى كەزدەرى كسرو عىلىم اكادەمياسى شىعاراتىن «ۆوپروسى يستوري» كەڭەستىك باستى تاريح جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە ءجيى ايتىلىپ ءجۇردى. مىسالى، 1949 جىلعى ساۋىردەگى سانىندا «كەڭەس شىعىستانۋشى تاريحشىلارىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەرى تۋرالى» دەگەن ماقالا بار، وندا مىنالار ايتىلعان:

«نەوبحوديمو پولنوستيۋ رازۆەيات ميف، كوتورىي سەگودنيا ۋسيلەننو پروپاگانديرۋيۋت پراۆىە سوتسياليستى، چتو ۆ رامكاح بريتانسكوي، فرانتسۋزسكوي ي امەريكانسكوي كولونيالنىح سيستەم سوزدانى ي سوزدايۋتسيا ۋسلوۆيا دليا پوستەپەننوگو پەرەحودا ك رازۆيتيۋ ناتسيونالنوي نەزاۆيسيموستي ۋ مالورازۆيتىح نارودوۆ، كوتورىە نادو تسيۆيليزوۆات. دولجنو پوكازىۆات، چتو بريتانسكوە پراۆلەنيە پرينەسلو ۆ ينديۋ نە كۋلتۋرۋ ي تسيۆيليزاتسيۋ، ا نيششەتۋ، گولود ي زاپرەدەلنىي ۋروۆەن سمەرتنوستي. سكلوننوست يدەاليزيروۆات بريتانسكوە پراۆلەنيە موجنو پروسلەديت ۆ نەكوتورىح رابوتاح پروگرەسسيۆنىح يستوريكوۆ زاپادا، كوتورىە ني ۆ كوەي مەرە نە پرينادلەجات ك لاگەريۋ يمپەرياليستوۆ، پريداەت ەششە بولشە ۆاجنوستي ەتومۋ زادانيۋ. تاكيم وبرازوم، ناپريمەر، داجە سام پالم داتت (ۆيدنىي بريتانسكي كوممۋنيست ينديسكو-شۆەدسكوگو پرويسحوجدەنيا، ۆەرنىي سويۋزنيك سوۆەتسكيح يدەولوگوۆ، يستوريكوۆ ي ۆوستوكوۆەدوۆ) ۆ سۆوەم ترۋدە «ينديا سەگودنيا» نە يزبەجال پودوبنوگو زابلۋجدەنيا. ۆ تەكۋششەي سيتۋاتسي نا ساموم دەلە سلۋچيلسيا كاردينالنىي پەرەلوم، كوگدا داجە تاكيە ناشي توۆاريششي كاك پالم داتت – ودين يز سامىح ورتودوكسالنىح بريتانسكيح كوممۋنيستوۆ ي ينديەتس پو پرويسحوجدەنيۋ — بولەە نە سووتۆەتستۆۋەت ترەبوۆانيام نوۆوگو پوليتيچەسكوگو كۋرسا».

1934 جىلى تامىزدا ستالين، جدانوۆ جانە كيروۆ «ءبىلىم بەرۋ تاريحي ادەبيەتىنىڭ مازمۇنى تۋرالى جازبالاردى» جاريالاعانىن ەسكە ءتۇسىرۋ كەرەك، وسى كۇننەن باستاپ رەسەي - كسرو حالىقتارىنىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى وتكەنىن سوتسياليستىك ءتۇسىندىرۋ باستالادى. بۇل جازبالاردا اۆتورلار پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىققا قارسى باعاسىن ۇستاندى جانە اسىرەسە وقۋ ادەبيەتىندەگى كەيبىر پوستۋلاتتاردى ايقىن سىنعا الدى، ويتكەنى «ولار ورىس پاتشالىعىنىڭ اننەكتسيونيستىك-وتارشىلدىق ءرولىن اتاپ كورسەتپەيدى».

سوت 1952 جىلى 2 جەلتوقساندا ءوتتى. «ول ءوزىنىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق كوزقاراستارىن اقتاۋ ءۇشىن رەاكتسياشىل اقىنداردىڭ، سونداي-اق كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن حالىق جاۋلارى – الاشورداشىلاردىڭ شىعارمالارىن پايدالاندى» – بۇل سوت قۇجاتتارىنان ءۇزىندى عانا. سوت قك-ءنىڭ 58-10-بابىنىڭ 2-بولىگىمەن 58-2-باپتىڭ سانكتسياسىمەن ەرمۇحان بەكماحانوۆتى 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىن تۇزەۋ لاگەرىندە وتەۋگە ۇكىم ەتتى.

وسىدان كەيىن عالىم يركۋتسك وبلىسىنداعى بودايبو قالاسىنا جىبەرىلدى. ازاتتىق ماسەلەسىن تاريحشى پانكراتوۆا كوتەردى. الايدا عالىمعا ەركىندىك ي. ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن عانا اننا پانكراتوۆا ن. حرۋششەۆكە وتىنىشپەن جۇگىنگەن كەزدە بەرىلگەن. 1954 جىلى 16 اقپاندا كسرو ءىىم لۋبيانكادا ە. بەكماحانوۆقا ءىستى توقتاتقانى تۋرالى انىقتاما بەرىلەدى. ونىڭ دەنساۋلىعى كۇننەن-كۇنگە ناشارلاپ، ءوزىنىڭ سوڭعى جاڭا جىلىن، ياعني 1966 جىلىن وتباسىمەن قارسى الدى، سودان كەيىن بىردەن اۋرۋحاناعا ءتۇستى. ە. ب. بەكماحانوۆ تۇرمەدەن شىققان سوڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قايتا قورعاۋعا ءماجبۇر بولدى. ارينە، بۇرىنعى قاتەلەر «تۇزەتىلدى». كەيىنگى ەڭبەكتەرىندە ول «ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيادان اۋىتقىعان جوق».

اۆتورلارى ەرمۇحان بەكماحانوۆ پەن ونىڭ قىزى نايليا بەكماحانوۆ بولعان 7–8-سىنىپتارعا ارنالعان «قازاق كسر تاريحى» وقۋلىعىنىڭ «1837–1838 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىسى» دەگەن 29-پاراگرافى ءبىر بەتكە عانا سىيدى. بۇل تارماقتا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ «رەاكتسيالىق» قوزعالىسى «قازاق اقسۇيەكتەرىنىڭ فەودالدىق-مونارحيالىق قوزعالىسى» رەتىندە بەرىلگەن.

«بۇل قوزعالىس قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنا كەدەرگى بولدى» دەگەن تۇجىرىم «پراۆدا» گازەتىندەگى سوزبەن بىردەي بولدى. ودان كەيىن وقۋلىق تالاي رەت قايتا باسىلىپ، قازاقستاندىق مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىر بۋىننان استامى ونى پايدالانا وتىرىپ وقىتىلدى. «حالىق كوسەمىنىڭ» قايتىس بولۋىمەن عانا وڭالتۋ باستالدى، ال بەكماحانوۆ قايتادان سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك الدى.

ءوزى قۇرعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاق كسر تاريحى كافەدراسى وعان قايتارىلىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلى ول ءۇشىن ەڭ جەمىستى بولدى. ونىڭ ارتىندا «قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى» جانە «ءحىح عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنىڭ وچەركتەرى»، «19 عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» سىندى تۇعىرلى مونوگرافيالار، قازاقستان تاريحى بويىنشا مەكتەپ وقۋلىقتارى بار جۇزدەن استام ەڭبەك قالدى. ول رەسپۋبليكانىڭ جيىرماعا جۋىق الدىڭعى قاتارلى تاريحشىلارىنا، مىڭداعان ستۋدەنتتەرىنە ۇلكەن عىلىمعا جول اشتى، اسپيرانتتار مەن جاس ىزدەنۋشىلەردىڭ جاقسى ونداعان تومدىق ەڭبەكتەرىنىڭ رەداكتورى بولدى، سول ارقىلى رەسپۋبليكامىزداعى تاريح عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى.

قايسىبىر جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتبەك سماعۇل كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى مەن مىلتىعى ماسكەۋدەگى مۇراجايدا ەكەنىن مالىمدەدى.

تاريحي-انتروپولوگيالىق، مۇراجايلىق جانە مۇراعاتتىق زەرتتەۋلەر كەشەنىنىڭ ناتيجەسىندە مىلتىق 100 پايىز حاندىكى، ال باس سۇيەگى كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى، تۇلعاسى 90 پايىزدان استام ەكەنى انىقتالدى. باقىتبەك سماعۇل ولاردى قازاقستانعا قايتارۋعا شاقىردى.

ەسكە سالايىق، 2013 جىلى جەلىدە «حان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنىڭ فوتوسى» جاريالانعان بولاتىن. بۇل رەتتە باق فوتوسۋرەتتە بەينەلەنگەن باستىڭ كەنەسارى تۋرالى فيلم تۇسىرۋگە ارنالعان مۋلياج ەكەنىن ايتتى.

ەل پرەزيدەنتى سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى تاربيەلەۋ، وقىتۋ، ناسيحاتتاۋ ارقىلى ۇلتتىق-تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋعا شاقىرادى. مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق مۇددەمەن جازىلعان شىنايى تاريح ۇرپاق ساناسىن وياتىپ، ۇلت جادىن جاڭعىرتا تۇسەتىنىن اتاپ ءوتتى. ۇلتتىق تاريحي تانىم، تاريحي جادى، تاريحي سانا تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحاني تىرەگى ەكەنىن ەسكەرسەك. قازاقستان پرەزيدەنتى وتاندىق تاريحشىلارعا قازاقستاننىڭ جاڭا اكادەميالىق تاريحىن جازۋعا كىرىسۋدى تاپسىردى. بىراق مۇنى تاريحي قۇجاتتارسىز جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس.

مەملەكەت تاريحتا ءجيى بولعانداي بايلىعىنان، قازىناسىنان ايىرىلۋى مۇمكىن. بىراق مۇنىڭ ءبارىن ۋاقىت وتە كەلە تولىقتىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. بىراق جوعالعان مۇراعاتتىق ماتەريالداردى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مۇراعات – كورنەكتى تۇلعالاردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تۋرالى بىرەگەي ماتەريالدار مەن تاريحي وقيعالاردىڭ دەرەكتەرى ساقتالعان باعا جەتپەس دەرەككوز. مۇراعاتتىڭ تاريحي وقيعالاردى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەت جەتىستىكتەرىن، ءاربىر حالىقتاعى ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىستار ساباقتاستىعى مەن قوعامدىق ءومىردىڭ الەۋمەتتىك پروگرەسىن عىلىمي تانىم مەن الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق ۇعىنۋدىڭ قاينار كوزى رەتىندەگى ماڭىزى وسىندا.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى 

Abai.kz