قازاق حالقى رۋحاني جۇتاڭدىقتىڭ تابالدىرىعىندا تۇر. بۇل – اياق استىنان كەلگەن داعدارىس تا، سىرتقى شابۋىلدىڭ ناتيجەسى دە ەمەس.
بۇل – جۇيەلى، كوزگە كورىنبەيتىن اۋىستىرۋ. ءبىزدىڭ داستۇرلەرىمىز، عۇرىپتارىمىز، ءتىپتى سوزدەرىمىز بەن دۇعالارىمىز – قازاقشا ءتۇرىن ساقتاعانىمەن، كوبىنە ىشكى مازمۇنى جات دۇنيەگە اينالۋدا.

بىراق بۇل اۋىستىرۋلار شىنايى يمان ەمەس.
مۇنىڭ اتى – ينكۋلتۋراتسيا.

ينكۋلتۋراتسيا دەگەن نە؟

ينكۋلتۋراتسيا – جات قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ جەرگىلىكتى مادەنيەتكە ەنىپ، سىرتقى فورما سول قالپىندا قالسا دا، ىشكى مازمۇنى وزگەرەتىن ۇدەرىس.
بۇل – ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ءۇنسىز جوعالتۋىنا الىپ كەلەتىن، جاسىرىن ءارى تەرەڭ رۋحاني باسىپ كىرۋ.
بۇل – ۇلت رۋحىنىڭ بۇرمالانىپ، ۇلتتىڭ ۇلتتىعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتۋ ارقىلى ەڭ قاۋىپتى قۇلدىق تۇرىنە ءتۇسۋى. قۇل ءوز تاڭداۋىم دەپ ويلاعان كەزدە – ناعىز قۇلدىق باستالادى.

سەن تانىس سوزدەردى ەستيسىڭ، بىراق ولار ەندى سەنىكى ەمەس:
– باتا – دۋاعا اينالدى
– ءتاڭىر – اللامەن اۋىستىرىلدى
– ارۋاق – شىرككە (شيرك) تەڭەلدى
– ۇيات – كۇنامەن الماستىرىلدى
– ۇران – حارام دەپ تانىلىپ، ورنىنا «اللاحۋ اكبار» كەلدى
– تاڭبا – قۇلىپتاستان دا، داستارحاننان دا، تۇرمىستان دا جوعالدى

ءبىز ەندى اتا-بابالارىمىزدى ەرلىكتەرىن ايتىپ، ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ شىعارىپ سالمايمىز – ءبىز بوگدە عۇرىپقا، مولدانىڭ نۇسقاۋىنا بويۇسىنىپ ءۇنسىز قالامىز.
رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كەتىپ جاتقانىن سەزبەيمىز.

نەلىكتەن حالىق مۇنى بىلمەدى؟

ويتكەنى ءبارى “يمان”، “تاربيە”، “يسلام مادەنيەتى” دەگەن اتپەن كەلدى.
سەبەبى ەشكىم يمان مەن ينكۋلتۋراتسيانىڭ ەكى ءتۇرلى دۇنيە ەكەنىن تۇسىندىرمەدى. اتا-بابالارىمىز بەن اقساقالدار ۇستانعان عۇرىپتار بۇگىندە سىرتتان تاڭىلعان شابلوندارمەن بۇرمالانۋدا.

سەبەبى “رۋحانيات” دەگەن اتپەن كەلگەن بۇل جۇيەدە: – باتا – ساتىلادى
– ءولىم – ساۋداعا اينالعان
– مولدا – سەن مەن ارۋاقتىڭ اراسىندا دەلدال.
ول ءولىمدى قىزمەت كوزىنە اينالدىرعان.

ءبىز ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ جاتىرمىز دەپ ويلاعاندا، قاسيەتتىمىزدى جات قولىنا بەرىپپىز.

بۇل نەگە قاۋىپتى؟

سەبەبى بۇل – ءدىن ەمەس، بۇل – باسقارۋ قۇرالى. بۇل – رۋحانيات ەمەس، قورقىنىشقا، تاۋەلدىلىككە جانە قازاق عۇرپىنىڭ كوممەرتسيالانۋىنا نەگىزدەلگەن يندۋستريا.

بۇگىندە جانازا، اس، شەلپەك، داستارحان – وتباسى مەن رۋ ەمەس، بوتەن جۇيەنىڭ باقىلاۋىندا.
ول سەنمەن قازاق تىلىندە ەمەس، اتا-بابا ەستەلىگى ارقىلى ەمەس، بوتەن تىلدە، حاديسپەن جانە توزاق قورقىنىشىمەن سويلەيدى.
مولدا رۋ اقساقالىن ىعىستىرىپ، توردە وتىرادى، راسىمدەردى ارابشا دۇعامەن باستاپ، اياقتايدى.
بۇل دۇعالاردىڭ مازمۇنى مەن ءمانى – قازاقتىڭ قۇندىلىقتارىنا جات.

بۇل – رۋحاني ينتەرۆەنتسيا.
كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق ەڭ جويقىن. ونىڭ سالدارى – جەردى وتارلاۋدان دا اۋىر. ويتكەنى بۇل ۇلتتىڭ وزەگىن – رۋحاني كودىن جويادى.

ەگەر بۇل رۋحاني اۋىستىرۋ جالعاسا بەرسە – قازاق ساناسى مۋتاتسياعا ۇشىرايدى. ۇلت جادىنان، تىلىنەن، باعدارىنان ايىرىلادى.
ونداي حالىق – ەندى سۋبەكت ەمەس، وبەكت. ول ءوزىن قورعاي المايدى – سەبەبى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى.

بۇل – ۇلتتى ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ جولى.
دەنە بار، رۋح جوق.
ءان بار، ماعىنا جوق. ءتىل بار، كود جوق.
بۇل – مۋتاتسيالانعان ۇلت: سىرتتاي قازاق، بىراق جات ۇرەيمەن، تۇسىنىكپەن، قۇندىلىقپەن باسقارىلاتىن.

الدىمەن ىستەۋ كەرەك نارسە — قازاق عۇرپىن دىننەن اجىراتۋ

قازاق داستۇرلەرى — يسلامنىڭ ءبىر بولىگى ەمەس.
ولار يسلامنان دا كونە — ار، رۋ جادى مەن ارۋاققا تىكەلەي قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن رۋحاني جۇيە.
بۇل قۇندىلىقتاردى ءدىني قۇرىلىمدارعا تاپسىرۋعا بولمايدى — ولار ولاردى بۇرمالاپ، بىرتىندەپ يسلام عۇرپىنا اينالدىرادى.

قازاقتار مەن ولاردىڭ اتالارى دۇعا ءۇشىن ەشقاشان اقشا تولەمەگەن.
ولار اتا-بابالارىن جۇرەكپەن، رۋ اتىنان، شىن كوڭىلمەن باتامەن شىعارىپ سالعان. قاناعاتپەن.

مەملەكەت نە ىستەۋى كەرەك:

1. ينكۋلتۋراتسيانى رۋحاني ەگەمەندىككە قاۋىپ دەپ تانۋ
بۇل – مادەني قاقتىعىس ەمەس، ۇلتتىق جادى مەن ساناعا جۇيەلى قاۋىپ.

2. رۋحاني مۇرانى قورعاۋ تۋرالى زاڭ قابىلداۋ

وعان ءتاڭىر، ارۋاق، ۇيات، ۇران، تاڭبا، باتا، شەجىرە، ءداستۇر ۇعىمدارىن بەكىتۋ.

3. ءدىندى ۇلتتىق عۇرىپتان اجىراتۋ
مەملەكەت قالاي دىننەن بولىنگەن بولسا، ۇلت تا ءدىني ديكتاتتان ءبولىنۋى ءتيىس. زايىرلى مەملەكەت تەك بيلىك پەن ءدىندى بولۋمەن شەكتەلمەي، ءدىندى ۇلتتىق كودتان دا بولۋگە ءتيىس.

4. ءدىني قۇرىلىمداردى ىشكى جانە سىرتقى قارجىلاندىرۋدى تولىق توقتاتۋ
بيۋدجەتتەن ءبىر تەڭگە دە تاڭىرلىكتى ىعىستىراتىن ارەكەتكە جۇمسالماۋى كەرەك.

5. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە رۋحاني كودتاردى ەنگىزۋ

مىندەتتى وقىتۋ: – تاڭىرلىك جۇيەسى
– ار-نامىس
– باتالار
– ۇران
– تاڭبا
– شەجىرە

6. مادەني قاۋىپسىزدىك ورتالىعىن قۇرۋ
رۋحاني ينۆازيانى باقىلاۋ، تالداۋ جانە وعان قارسى ارەكەت ەتۋ ءۇشىن.

كنب نە ىستەۋى كەرەك:

1. ءدىني ىقپالدى باقىلاۋ
قاي جەردە يسلام ءداستۇردى الماستىرىپ جاتىر، قاي جەردە جات يدەولوگيا ەنگىزىلىپ جاتىر — قاداعالاۋ.

2. جاسىرىن جانە سىرتتان قارجىلاندىرىلاتىن ءدىني جوبالاردى توقتاتۋ
اسىرەسە مەكتەپتەردە، اۋىلداردا، جانازالاردا، باق-تا.

3. رۋحاني قارسى بارلاۋ قىزمەتىن قۇرۋ
قازاق ۇعىمدارىنىڭ جوعالۋىن باقىلاۋ — بۇل رۋحاني كاپيتۋلياتسيانىڭ بەلگىسى.

حالىق نە ىستەۋى كەرەك:

1. اۋىستىرۋ اۋقىمىن ءتۇسىنۋ
ءبىز تەك ءتىلدى نەمەسە عۇرىپتى جوعالتپايمىز. ءبىز رۋلىق كودىمىزدى جوعالتىپ، تامىرسىز، مۋتاتسيالانعان ۇلتقا اينالامىز.

2. عۇرىپ ءتىلىن قايتا جاڭعىرتۋ
«ءتاڭىر جارىلقاسىن»، «ارۋاق جەبەسىن» دەۋ. شەجىرەنى ءبىلۋ. باتانى جۇرەكتەن بەرۋ، اقشاعا ەمەس.

3. رۋحاني قىزمەتتەن باس تارتۋ
اقشاعا دۋا – بۇل يماندىلىق ەمەس. بۇل – ۇيات.

4. باستامالار قۇرۋ

ءبىلىم بەرۋ، مەديا، مادەني جوبالار: – «جاندى باتالار»
– «ۇرانمەن تانىسۋ»
– «تاڭىرلىك مەكتەبى»
– «جاڭا شەجىرە»

ينكۋلتۋراتسيا – جاي عانا ءدىن ەمەس. بۇل – حالىقتى ءوز عۇرپى ارقىلى جويۋ. بۇل – جادىنىڭ مۋتاتسياسى. بۇل – ۇلتتى تەك قاڭقاسى قالعان قابىققا اينالدىرۋ.

ەگەر ءبىز وزىمىزدىكىن بولمەسەك — ءبىزدى وشىرەدى.
ەگەر بيلىك ءۇنسىز قالسا — مادەنيەت جوعالادى.
ەگەر كنب ارەكەت ەتپەسە — ەگەمەندىك جويىلادى.
ەگەر حالىق كەلىسسە — حالىق جوعالادى.

ءدىندى مەملەكەتتەن بولدىك، ال ۇلتتىق قۇندىلىقتار قورعالماي قالدى.
بيلىك ءوزىن ءدىننىڭ ىقپالىنان قورعادى،
بىراق حالىقتى رۋحاني اۋىستىرۋدان قورعاي المادى.
ول مەشىت پەن اكىمدىكتىڭ اراسىن ءبولدى —
بىراق قازاق مادەنيەتىن، شەجىرەسىن، تاڭىرلىكتى، باتانى
جات، اگرەسسيۆتى، ورتاعاسىرلىق جۇيەمەن بەتپە-بەت قالدىردى.
ول ءوزىن «يمان» مەن «تاربيە» دەپ كورسەتەدى.

بۇل – زايىرلىلىق ەمەس.
بۇل – ساتقىندىق.
بۇل – رۋحاني كاپيتۋلياتسيا:
ءدىندى بيلىكتەن شىعاردىق،
بىراق، ونى جانىمىزعا، عۇرپىمىزعا، مەكتەبىمىزگە، جانازامىزعا، تويىمىزعا، تىلىمىزگە، سانامىزعا كىرگىزدىك.
ماقساتى – قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءوسۋىن ءدىن ارقىلى تۇنشىقتىرۋ.

ورتاعاسىرلىق دىنمەن جانشىلعان حالىق ەشقاشان ۇلتتىق مۇددەنى ايتا المايدى.
رۋحاني اداسقان ەل ۇلتتىق يدەيانى جەتكىزە المايدى.

ۇلتقا وپاسىز بيلىك ميللياردتاپ قارجى سالىپ، يسلام ينفراقۇرىلىمىن قۇرىپ، ءوزى تاربيەلەگەن الەۋمەتتىك توپقا – باعىنىشتى دىندارلارعا – سۇيەنەدى.

نازارباەۆ سياقتى ەسكى ديكتاتوردىڭ مەشىتكە بارۋى مەن ءدىندارلار تاراپىنان قابىلدانۋى – رۋحاني اداسقان حالىقپەن وڭاي مانيپۋلياتسيا جاساۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى.

قۇل – ەركىندىك ورنىنا ارقاشان توستاعان مەن شىنجىردى تاڭدايدى!

ۋاقىت جەتتى، رۋىمىزدى قايتارالىق.
ءتاڭىرىمىزدى قايتارالىق.
ار-نامىسىمىزدى قايتارالىق.
وزىمىزگە ءوزىمىزدى قايتارالىق. ءالى كەش ەمەس.

ءتاڭىر جارىلقاسىن.
ارۋاق جەبەسىن.
قازاق رۋحى قايتا ءتىرىلسىن!

Arzhan Bori

Abai.kz