ءومىر دەگەن قىزىق قوي. ءبىر ادامدار بولادى كۇندە كورەسىڭ، تىلدەسەسىڭ بىراق تانىم-تۇسىنىك جاعىنان الىستا. تىم الىستا.بىرەۋلەر بولادى الىستا، بولمىس-بىتىمىمەن، وي-ولشەمىمەن، جانىڭا جاقىن. قىزىق، ءيا؟بالا كۇنىمنەن جىر جازىپ، وزىمدە وتتى ولەڭدەردىڭ قىزۋىنا «جىلىنىپ» وسكەندىكتەن بولار، جۇرەككە جىلى تيەر پوەزيا قۋاتىن سەزىنسەم، سول اقىندى «قۋالاپ» ءجۇرىپ وقيتىن ادەتىم بار.

ۇمىتپاسام، 2000 جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا تەلەديداردان ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق تۋرالى باعدارلامانى كورىپ وتىرىپ، جينالعان كوپشىلىك اراسىنان قوڭىر ءوڭدى، قوڭىر ءۇندى، ويلى جانارى تۇپ-تۇنىق قاعىلەز جىگىتتىڭ ءسوز ساپتاسىن ۇناتتىم. سول باعدارلاما كوتەرگەن تاقىرىپتىڭ «وڭ جامباسىنا كەلەتىن» يماني جىر وقىعانى ەسىمدە. سوزبە-ءسوز كوكەيىمدە جاتتالىپ قالماسا دا، ولەڭنىڭ كوتەرگەن جۇگى قوعامداعى ارسىزدىقتار مەن ۇلتتىق سالت-داستۇردەن الىستاي باستاعان جاستار تۋرالى بولاتىن. كادىمگىدەي توسەلگەن، كەڭ تىنىستى اقىن ەكەنى كورىنىپ تۇر. ەسىم-سويى دا جادىمدا ساقتالىپ قالدى – داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى.

ادام ەسىمىن كوكەيگە ساقتاۋدا مەنىڭ ءوز ءادىسىم بار. مىسالى نەمەرە ءىنىمنىڭ اتى داۋلەت. وسىنى ساناما بىرنەشە رەت قايتالاپ ءسىڭىرىپ الامىن. داۋلەتتىڭ ارتىنا «بەك» جالعاۋىن قوسۋ قيىن ەمەس. ءوزىم احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋعان ولكەدەنمىن. التى الاشقا ەسىمى تانىس احاڭنىڭ تەگىن ۇمىتىپ نە كورىنىپتى.

ول كەزدە بۇگىنگىدەي ينتەرنەت سايتتاردىڭ، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ءالى كۇشىنە مىنە الماي شاتقاياقتاپ تۇرعان كەزى. حالىق ءالى دە بولسا باسپانىڭ بوياۋىنىڭ ءيىسى بۇرقىراعان گازەت-جۋرنالعا جۇگىنىپ، سودان رۋحاني كۇش الىپ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ، جۋرناليستەردىڭ اياق الىسىنا زەر سالىپ، باقىلاپ وتىراتىن زامان. سول جىلى «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتىنىڭ ءبىر نومەرىنەن داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىنىڭ يماني شۋاقتىڭ «نۇرىنا شومىلعان» توپتاماسىن وقىپ جانىم جادىرادى. مەنى ءتانتى ەتكەنى، ولەڭدەرىندەگى شۇرايلى ءتىلى مەن شىنايى بولمىسى. ورەلى وبراز ارقىلى، ساليقالى وي تۇيە ءبىلۋى. جىلعا-جىلعامەن جىلاپ اققان قار سۋىنداي جۇعىمسىز اقىل مەن تاتىمسىز ءپالساپا ايتۋدان ادا اقىن ەكەن. قايتا، دارياداي اعىسىن ىشىنە جاسىرىپ اعاتىن قاراپايىمدىلىعى باسىمداۋ ما دەدىم. بىتىك شىققان كوك شالعىنداعى تاڭعى شىقتاي مولدىرەگەن ءسوز سيقىرى باۋراپ الدى ما؟ بالكىم كىرپيازدىعى قولايىما جاقتى م، ەسىمە تۇسپەي تۇر، تەك جادىمدا ساقتالعانى، كوزىمىزدەن عايىپ بولىپ بارا جاتقان قازاقى تىرشىلىكتەن اجىراماعان بولمىس-ءبىتىمى مەن قوپسىپ تۇرعان ساناسىنا سىڭگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ عاجاپ ءۇنى ەدى...

بۇعان دەيىن اسقاق اقىن، مارقۇم ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ:

« - قوش بول، - دەدىم قۇمدارعا، -

ەسەن جۇرسەم، ءبىر كەلەرمىن، مۇڭدانبا.

ات تاعالاپ، اتان قومداپ ەر جەتكەن

ەڭ سوڭعى اقىن مىنا مەن ەم بۇل ماڭدا» دەگەن ولەڭىنىڭ اسەرىنەن ارىلا الماي جۇرگەندە، داۋلەتبەك اقىننىڭ:

«وعاشتىقتى كورمەيتىن وزىمە ءمىن،

جاس كۇنىم-عوي ول كەزدە نە بىلەمىن.

كۇندىزىمدى وتكىزىپ مال سوڭىندا،

«اق سۇيەكپەن» تاڭ اتا كوز ىلەمىن.

جاتپايتىنمىن بولدى دەپ ۇيقىم شالا،

جىلقى قۋىپ كەتەمىن قيقۋ سالا...

اساۋ تايمەن الىسىپ ءجۇرۋشى ەدىم،

پارە-پارە كيىمىم جىرتىلسا دا.

ەرتە ويانىپ جۇرەكتە ارايلى ءۇمىت،

سان ۇيرەندىم قوزىنى ساناي ءجۇرىپ.

اجەمىزدىڭ ەرتەگىن الىپپە عىپ،

تالاي جىلاپ، قىزىقتان تالاي كۇلدىك.

ءومىر ءوزى ەكەن-عوي سۇراق، قۇربىم،

سان سيقىرلى اۋەنگە قۇلاق ءتۇردىم.

كەشە ۇيرەنگەن، كوپ كورگەن بىلىمدەرىم،

ءىس باسىندا ازدىعىن بىراق ءبىلدىم.

شىندىقتارعا سولاي دا اينالدى ارمان،

جەڭىس تاپتىم ارپالىس مايدانداردان.

ءۇمىتىمنىڭ تىزگىنىن بەرىك ۇستاپ،

تۇيىندەدىم وي ءجىبىن بايلانباعان.

كۇنىن كەشتىم ەرلەنۋ، جاسۋلاردىڭ،

ازابىندا ورتەندىم اشۋلاردىڭ.

بوي تۇزەگەن سۇلۋداي جىگىتىنە،

وي تۇزەدىم ورىندە اسۋلاردىڭ!» دەپ جازۋى – كوڭىلىمە قۋانىش ۇيالاتىپ-اق تاستادى.

گازەتكە شىققان توپتاما ولەڭدەرىن وقىعاسىن، اقىننىڭ جىرىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ كىتابىن ىزدەي باستادىم. ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا. تاپتىم. «كۇناسىز مەكەن» دەپ اتالاتىن العاشقى جيناعى قاتەلەسپەسەم. اقىن مۇزافار الىمباەۆ اق باتاسىن بەرىپ العى ءسوز جازعانىن ۇمىتپاپپىن.

كىتاپتىڭ ورتان بىلىنەن اشىپ وقي باستادىم:

«ءوزىم وقىپ سارعايتتىم جۇرەگىمنىڭ كىتابىن،

ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتى قايتىپ قانا ۇتامىن؟

قۇلا دۇزگە كەتسەم بە تىنىشتىقتىڭ ەلىنە،

قۇلازىدىم ۋ-شۋدان كوڭىلىمنەن جۇتادىم.

الدا نەنىڭ بولارىن اللا عانا بىلەدى،

وتكەندى اڭساپ تابىلار جۇرەگىمنىڭ ءبىر ەمى.

جارامسىز بوپ جارالساق مىناۋ جارىق جالعانعا،

لاقتىرۋعا دايىن تۇر ۋاقىتتىڭ كۇرەگى».

جۇرەك باۋرايتىن نازىك ليريزممەن تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتىپ، ەپيكالىق ارىنمەن كۇزگى نوسەردەي توكپەلەتىپ جىبەرگەندە، كونە كوز قاريالاردىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورگەنىن، قيسسا-داستانداردى جاتتاپ وسكەنىن، قۇنان قىمىزدىڭ قۋاتىن سەزىنگەندەي بىردەن تۇسىنە قالاسىڭ. ءسوزدى ويناتىپ، ءار جولدى توتىداي تۇرلەنتىپ، مەتافوراعا سابىلىپ، تەڭەۋ ىزدەپ جانىعىپ، «قيىننان قيىستىرىپ»، «ءاپ-بارەكەلدى» دەگىزەتىن وي-تولعامداردى «جيىستىرىپ» ابىگەرگە تۇسەتىندەردەن جىر-قوسىن اۋلاقتاۋ تىككەنىن كوزى قاراقتى جىر سۇيەر قاۋىم بىردەن اڭعارادى.

اقىن ولەڭدەرى اق پاراق بەتىنە ويلى جاناردان كۇن شۋاعىنداي توگىلىپ تۇسكەندەي اسەرگە بولەيدى. شىپ-شىمىر. جىپ-جيناقى. جەر قويناۋىنان تۇتاس تابىلعان اسىل مەتال ءتارىزدى. بولشەكتەۋگە، بولەكتەۋگە كەلمەيدى. ءبىر جولىن الىپ تاستاساڭ، يىق تىرەسكەن وزگە بۋىندار «جەتىمسىرەپ» قالاتىنداي. وقىپ كورىڭىز!

تاۋعا ۇقساپ

التىن تاباق، كۇمىس نۇرلار تاراتا،

بيىك تاۋدى ايمالايدى تاڭ اتا.

ءبىر جاعىندا قاراۋىتسا كولەڭكە،

ءبىر جاعىندا بالقىپ جاتار كەڭ، ولكە.

ءبىر قاپتالى نۇرعا بوكسە جىلىنىپ،

ءبىر قاپتالى تىتىرەتكەن سۋىق، ىق،

سوندىقتان دا كۇنگەي مەنەن تەرىسكەي،

كەلە جاتىر ءبىر-بىرىمەن كەلىسپەي.

تۋىلىپپىن كوش جولىندا تاۋداعى،

ءتورت ادىمداي كۇركەشەنىڭ اۋماعى.

بوران ۇدەپ تۋىرلىقتى جۇلقىلاپ،

قار دا سوندا تۇرعان دەيدى جاۋعالى.

كۇنگەيى مەن تەرىسكەيى ءبارى ايقىن،

بار ادامدار شالقاسىنان قارايتىن.

ءۇيسىنتاۋدىڭ ەتەگىندە تۋىپپىن،

«تاۋداي بول» دەپ انام جانى قالايتىن.

سودان بولار دوستارىما كۇنگەيمىن،

بوكتەردەگى الۋان-الۋان گۇلدەيمىن.

سودان بولار دۇسپانىما تەرىسكەي،

بولامىن دا -

جاقتىرمايمىن سۇيمەيمىن.

ولار ءۇشىن ەسىركەۋدى،

شاپاعاتتى بىلمەيمىن!» -دەيدى اقىن.

جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، پەندە بويىندا كەزدەسەتىن قاراما-قايشىلىقتاردى «كۇنگەي مەن تەرىسكەي» ارقىلى سۋرەتتەۋ – شىنايى پوەزيانىڭ باستى مۇراتى. بۇل ابستراكتىلى ۇعىم. اقىنولەڭ ولكەسىنە تابيعاتتىڭ سىرىن، دالانىڭ جىرىن، بۇلاقتىڭ ءۇنىن، داۋىل مەن جەلدىڭ مۇڭىن، ادام بالاسىنىڭ قۇنىن باعالاپ كەلگەن. ادام مەن تابيعات ەگىز. اقىن جىرلارىنىڭ جۇرەك-بۇتاققا، بوزتورعاي بولىپ قونا كەتەتىنى سودان با دەيمىن.

زاڭعار اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆپەن ۇندەستىك بايقالادى جىرىنان. بىراق اقىن وزىنە دەيىنگى ايتىلعان ويدى قايتالامايدى. تىڭنان تۇرەن سالادى.

«جاسىل ءتۇستى سەكىلدى نۇر، اراي دا،

جاسىپ قالعان سەكىلدى الاپ، ماڭاي بار.

تاستاردان دا سابىر قاشقان ءتارىزدى،

كارىنىڭ دە اقىلى جوق ابايلار.

كوك تەرەكتەر كوتەرىلىپ ەڭسەمەن،

جەلپىنەتىندەي بيىكپىن دەپ، مەن سەنەن،

مەن دە تەرەك جاپىراعى بوپ سىلدىراپ،

مەن دە ەمەننىڭ بۇتاعى بوپ تەڭسەلەم.

كوڭىل شىركىن ءار قيلى عوي،

ءار قيلى،

اسەرى دە ءان كۇيدىڭ:

اق گۇلدەردىڭ ارمانى بوپ اشىلىپ،

قىزىل گۇلدىڭ قيالى بوپ قالعيمىن» دەيدى جۇمەكەن اقىن.

قوس اقىن دا جىرلارىنا تابيعاتتىڭ بوياۋىن كەرەمەت ۇيلەسىمدىلىكپەن كەلىستىرە جاعادى. بۇل وقىرمانعا جاعادى. سەبەبى تابيعات ادام جانىنىڭ ءبىر بولشەگى.

اقىننىڭ ءبىرى تابيعاتپەن سىرلاسسا، ەكىنشى اقىن تابيعات ارقىلى ادام پسيحولوگياسىن اشۋعا تالپىنادى. قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردى جىرىمەن ءاجۋالايدى.

بۇل كورىنىس الەم ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىنا دا ءتان. ارىگە بارماي-اق،ا.س. پۋشكيننىڭ «قىسقى جول» پوەماسىن الايىق، ورىس اقىنىنىڭ تاماشا شىعارمالارىنىڭ ءبىرى بۇل. وسى پوەمانى وقىعاندا ورىس پەيزاجدارى ەلەڭ ەتكىزىپ، كەيدە ىشىنە سىر جاسىرىپ «قىمتانا» باستايدى. ال سەرگەي ەسەنيننىڭ – تۋعان جەردىڭ سۇلۋلىعىن، ونىڭ تابيعاتىن، شەكسىز كەڭىستىگىن جىرلاعان ايگىلى جىرلارى قانشاما. بۇل اقىندار دا ەشقاشان پەيزاجدى ادامنان بولەك سۋرەتتەگەن ەمەس...

اقىن «دابىل» دەگەن ولەڭىندە:

«بايان ەتىپ وتىرعانداي قىز مۇڭىن،

جىگىتىنە سۇرعىلت باقتا كۇزدى كۇن.

قاتال ءومىر قولتىعىنا تىعىلىپ،

سىبىر-سىبىر ەستىلەدى ءبىزدىڭ ءۇن.

جەر بەتىندە قاۋىشامىز دوستاسىپ،

ومىرمەنەن بولىپ ارا قوس عاشىق.

ورالماسقا ساپار شەككەن جاندارداي،

البىرتتىعىم كەتىپ جاتىر قوشتاسىپ.

سۇيىكتى ەلدەن بوي كوتەرىپ پانامىز،

تاريح بەلىن ەندەي اتتاپ بارامىز.

ىلعي مەنىڭ اسقىم كەلىپ تۇرادى،

بيىكتەردەن اسا الماعان بابامىز.

تولتىرعانداي قۋ تەزەككە ەتەگىن،

كەمپىرلەرشە تىرلىك وتىن كوسەدىم.

قياسىنان تارتىپ بارام زاماننىڭ،

قيىپ تاستاپ وزگەلەردىڭ جەتەگىن» - دەي كەلىپ، ولەڭدى كەرەمەت تۇيىندەيدى:

«جول بولسىنىن ايتىپ جاتىر ماڭ كۇلىپ،

اياعى ەلپەك جاس كەلىنىن ماڭدىرىپ.

مەن تانيمىن، تانىمايدى شوقىلار،

تانىماسىن سيلامايدى، زاڭدىلىق».وسى سوڭعى جول – ادەمى جىردىڭ ءمانىن ارتتىرىپ، ءسانىن كەلتىرىپ تۇر. «مەن تانيمىن، تانىمايدى شوقىلار..» دەپ ايتا بىلۋگە دە ىڭكار سەزىم، العىر وي، كەرىم جۇرەك، كورەگەندىك كەرەك-اق شىعار...

جانىم سىزداپ وتىرمىن جارىلارداي،

ءبىر قىزىل شوق ءتانىمدى قارىعانداي.

مالىن الساڭ الا بەر، جانىن الساڭ،-

مىناۋ بەيباق حالىقتىڭ ارىن الماي!..

وقيعالار تۋدا مۇلدە شەتىن،

قارىن ءۇشىن بولىپتى كۇن كەشەتىن.

ارۋ قىزى قازاقتىڭ قايداعى ءبىر،-

كوك اتتىعا كولدەنەڭ مىنگەسەتىن...

كەز بولعانى-اي...

ۇياتىم قولدى بولعان،

سەرىپپەيتىن تۇياعىن سورلى بولعان.

نە بيلىكتەن، نە ەلدەن تيىم بولماي،-

نە جىگىتتەر شىقپايدى ورعىپ وردان.

قىزدارىڭا قىرعيداي ءتيىپ بوتەن،

جاتتار جالماپ جاتقانعا كۇيىپ كەتەم.

قىز بۇلقىنباي بۇل كۇندە، ەر جۇلقىنباي،

تاپتالاسىڭ وسىلاي «كۇيىس» دەسەڭ!..

قىزىن زورلاپ باسقاندا جاپون كەلىپ،

باس كوتەرگەن قىتايدا وت ءان كەرىپ.

قىز نامىسسىز، ەرلەر ەز... سەلت ەتپەيدى،-

«اۋلانعانى» جاس قىزدىڭ –وتان دەپ ۇق!

عىلىم ىزدەپ بارعان قىز بايلانادى،

«مەم-ارنادان» ماقتانعا اينالادى.

قىسىق كوزبەن، قارالار قىزىقتاپ ءجۇر،-

توسەك سالىپ تورىڭە... ايمالادى.

يمان كەتسە، ار كەتسە ەت ولەدى،

تابىلماي تۇر ازىرگە كەسەل ەمى.

«وزىق» ەلگە جەتەرمىز اقشامىزبەن،-

قايتىپ قانا نامىسىڭ وتەلەدى؟!... مىنە، اقىننىڭ جانايقايى! ىشكى زاپىران. يمانى بەرىك ازامات اقىن، ادىلەتسىزدىككە، ارسىزدىققا توزە المايدى.ۇرپاعىڭ ازعىنداپ بارا جاتسا، كىمگە كەرەك «كوڭىل توعايتار كوبىك جىر». اتويلاپ اتقا مىنبەسە دە، اراعايىنداپ اراشا تۇسۋگە تىرىسادى اقىن.

ماحامبەتشە جىرلاساق،

«...تاعىداي تاڭداپ سۋ ىشكەن،

تارپاڭداي تىزەسىن بۇگىپ وت جەگەن.

تاعى سىندى ەر ەدىك،

تاعى دا كەلدىك تار جەرگە.

تاڭدانساڭ تاعى بولار ما

ءتاڭىرىڭ سالعان بۇل ىسكە؟!

اتا-ەنەنى سوكتىرىپ،

ات باسىنا سوقتىرىپ،

نالەت دەسەڭ بولماس پا،

وسىناۋ ءبىزدىڭ جۇرگەن جۇرىسكە» دەيتىن-اق كەزەڭ تۋىپ تۇر ۇلتتىڭ باسىنا. وسىنداي شاقتا قالامىن قانعا مالماسا دا، جان جۇرەگىنىڭ سياسىمەن سۋارىپ، ىشكى كۇيزەلىسىن ەلگە جەتكىزە ءبىلۋ دە ەرلىك ءىس!

بۇگىنگى ءبىزدىڭ «بيىكتىك» ولەڭىندە:

«ۇيالماي-اق كورسەتكەن سوڭ كىندىگىن،

قىلىعىنان جيىركەندىم قۇربىنىڭ.

ماي بوكسەنىڭ ماڭايىندا ىشقىرى،

سىپىرىلىپ تۇسۋگە شاق ءجۇر بۇگىن.

قايران عانا ارۋلارىم اسىلىم،

قىمباتىڭدى قىمتاپ ۇستا جاسىرىن.

نامىسىڭدى شىلعاۋ ەتپەك اياققا،

باتىس بيلەپ جەتەكتەگەن عاسىرىڭ.

قۇرالايى ءسۇپ-سۇيكىمدى ەلىكتىڭ،

شىرماۋىندا نەڭ بار مودا، جەلىكتىڭ.

قىز – بولاشاقبوكسەسىنەنجالاڭاش،

ەي، اكەلەر«تەك!»دەسەڭشى،نەنىۇقتىڭ؟!» دەپ قازاقتىڭ ەر-ازاماتتارىنىڭ نامىسىن قايرايدى. «ۇلتتىڭ بولاشاعى قىز ەمەس پە، ول بوكسەسىن جالاڭاشتاي باستادى، ەندى ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز، بولاشاعىمىز نە بولماق، اكەلەر؟» دەگەن جالىنىشتى، ۇرپاق قامىن جەگەن ايانىشتى جانايقايى ەستىلەدى اقىننىڭ. ونىمەن عانا شەكتەلمەي«...نامىسىڭدى شىلعاۋ ەتپەك اياققا،باتىس بيلەپ جەتەكتەگەن عاسىرىڭ...» دەپ، استارى تەرەڭ وي ايتادى. الپاۋىت ەلدەردىڭ شونجارلارىنىڭ الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋ جولىنداعى ءىس-ارەكەتتەرىن اقىن-جۇرەك جان-تانىمەن سەزىنەدى. بۇرقانادى، بۋىرقانادى. قولىندا قالام تۇرعاندا جازىپ قالۋعا تىرىسادى. جەر سىلكىنىسىنىڭ ماگنيتۋداسىن دامىعان تەحنولوگيادان (سەيسمولوگيا) بۇرىن سەزەتىن مىسىق ءتارىزدى – جانتالاسا قيمىلدايدى. ۇلت بولاشاعىن ويلاپ الاسۇرادى. ولەڭدەگى «باتىس بيلەپ جەتەكتەگەن عاسىر»پوەتيكالىق وي، كەز كەلگەن اقىننىڭ ۋىسىنا تۇسپەيتىن قازىنا! اقىننىڭ پوەزياداعى ۇتقىر تۇسى دا، شابىتىنا ارقاۋ بولعان پوەتيكالىق جىر ۇلگىسىنىڭ جالعاسىن تابۋىندا.

كەيىن ينتەرنەت جەلىسىنەن، ءتۇرلى سايتتاردان ولەڭدەرىن وقىپ ءجۇردىم.جولىمىز توعىستى. مەن «قازاقستان ءداۋىرى» گازەتىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، ول كىسى «ءمولدىر بۇلاق» جۋرنالىندا باس رەداكتور. مەن استانادا، داۋكەڭ الماتىدا. ەكى-ءۇش رەت كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنىمىز بار. سوندا بايقاعانىم، يمانى بەرىك، بىرەۋدى داتتاۋعا جوق، اقكوڭىل ازامات ەكەن... مەن ونى داۋكە دەپ كەتتىم.

ماعان «سەنىڭ ارقاڭ» (پوەزيا كىتابىن) جانە «تولەگەن وقىعان حات»، «ولمەستىڭ سۋى بار ما» پروزالىق كىتاپتارىن سىيلادى. وعان دا ءبىر-ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى-اۋ. اماناتتالعان كىتاپتارعا قيانات جاساۋعا بولا ما؟ وقىپ شىقتىم بارلىعىن. وسى ماقالانى جازاردا «سەنىڭ ارقاڭ» كىتابىن قايتا پاراقتادىم.

«باتىرىڭ قايدا، دۇشپانىڭ كەلىپ باعىنعان؟

تۇلپارىڭ قايدا،شاڭ جۇقپاس جۇيرىك ساعىمنان؟

قايسارلىق قايدا،وركەشتەپ جاتقان قانىڭنان،

قارقارا تۇلعا قارتتارىڭ قايدا، تابىنعان؟

ارۋىڭ قايدا، ايشىلىق جولدان اڭساعان؟

شاقتارىڭ قايدا،كەڭ ءورىس تاپقان تار ساناڭ؟

جەتىمدىك تۇسسە كورسەتپەي كەتكەن السىزگە،

كۇندەرىڭ قايدا،جاماندىق بىتكەن جامساعان؟

مۇرالىڭ قايدا، ۇرانىڭ قايدا، ارلى جول؟

ورتاعا شىعار «بەرەكە!» دەسە قارعىپ ەل.

ءبارى دە بىزدە، ءبارى دە بىزدە...بىراق تا، -

پەندەلىك دەگەن تۇرمەلەپ وتىر قاندىقول...».

وسى ولەڭدەگى «...قايسارلىق قايدا،وركەشتەپ جاتقان قانىڭنان» دەگەن جولعا ەلەڭ ەتە قالاسىڭ. توسىن وي! قىزىق پايىم. توسىرقاپ قارايتىنىڭ دا سودان. ءبىزدىڭ پەنداۋي تۇسىنىكتە قايسارلىق – مىنەز بەن رۋحتان كۇش الاتىن تىلسىم ەنەرگيا. كوز دە، كوڭىل دە سوعان ابدەن سەنگەن. سويتسەك، قايسارلىقوركەشتەنىپ قانىڭنان كوتەرىلگەندە كوز الدىڭا ۇلتتىق مانگە يە قارا ناردى اكەلە قويادى ەكەن-اۋ. نەمەسە تەڭىزدىڭ جال-جال تولقىنىن ەلەستەتەدى. وزگەنى قايدام، قازاق بالاسىنا وركەشتى ايتسا قارا نار ەلەستەيتىنى ايدان انىق. جىردان ءبىز ىزدەيتىن ۇلتتىق كولوريت وسى ەمەس پە!

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىوزىنە دەيىنگى سۇرلەۋ مەن سوقپاقتان قاشىپ، سونى جول ىزدەۋگە اۋەس اقىن. بۇل جول وتە اۋىر. جانكەشتىلىكتى قاجەت ەتەدى.

ورىس اقىنى نيكولاي زابولوتسكي «ولەڭدى كوتەرىپ تۇراتىن ءۇش كيت بار. ولار – وي، وبراز، اۋەزدىلىك»، – دەيدى. (ستيحوتۆورەنيا دەرجيتسيا نا ترەح كيتاح: م – و – م. مىسل – وبراز – مۋزىكالنوست). وسى تۇرعىدان قاراعاندا اقىن تۆورچەستۆوسى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي «وي – وبراز – اۋەزدىلىكتى» جات كورمەيدى. ءتىپتى بىتە قايناسىپ كەتكەن.

اقىن ءبىر ولەڭىندە:

«بىرەۋ كەلىپ جۇرەگىمدى قانجارلاپ،

سورعالايدى سورىم قايناپ قان قارعا اق.

كوپ يت قۋعان كيىكتەي بوپ ەنتىگىپ،

قارعيتىنداي قال كەشەمىن جاردان ناق…» دەسە، تاعى ءبىر جەردە:

«– قازاقستان، وتانىم با ؟

– وتانىم!

– مىناۋ دالا مەكەنىم بە؟

– مەكەنىم!

كۇيىن كەشتىم جاڭا تۋعان بوتانىڭ،

بەلگىسىزدەۋ قاشان بەلگە جەتەرىم.

ءبارى بىزدە، تاۋىسا المايسىڭ ولشەتىپ،

بايلىق تا بار باسىڭدى يزەپ، يلانار.

«كوك قاعازدى» كوكجيەكتەن كورسەتىپ،

جات جۇرتتىقتىڭ جەتەگىندە بۇيدالار...

نە جوق دەيسىڭ، مەنىڭ مىناۋ ولكەمدە،

قايرات، جىگەر، قۋلىق، تاعى ەپتىلىك...

اينىمايتىن ادامدىقپەن ولسەڭ دە،

جەتپەيدى تەك، جەتەسى مەن تەكتىلىك!» دەپ قايىرادى.

بۇل جولدار دانىشپان ابايدىڭ:

«ىزالى جۇرەك، دولى قول،

ۋلى سيا، اششى ءتىل.

نە جازىپ كەتسە، جايى سول،

جەك كورسەڭدەر، ءوزىڭ ءبىل» دەگەنىمەن ۇندەسەدى.

ولەڭىنىڭ ءون بويىنان وبراز بەن اۋەزدىلىك، وي ادەمىلىگى توگىلىپ تۇرعانىمەن، كەيدە اقىن ءورشىل رۋحىمەن دە ورتاعا شىعادى. ارۋ جىرعا مۇڭىندا شاعادى.

«...سونداي ساتتە سىبىرلايدى پەرىشتە،

قايتارادى كەتكەن ويدى تەرىسكە.

ايامايتىن پەندەلەر بار ەشكىمدى،

جۇرەكتەرىن اينالدىرعان بەرىشكە.

قىسىمىن دا قالعان كەزدە كوك بەتتىڭ،

كوز الدىما كوكتەمىمدى كولبەتتىڭ.

اق پەرىشتەم – ولەڭ بولىپ سەن كەلدىڭ،

تىك كوتەرىپ رۋحىمدى ورلەتتىڭ.

و، ارۋ جىر، سەن بولماساڭ توزامىن،

تۇنىعىڭا جۋدىم جۇرەك توزاڭىن.

شىمىر-شىمىر… بويى نۇرعا بالقىدى،

ءدال بابىندا قالىقتادى ءوز ءانىم» دەپ اۋەلەپ تە كەتەدى.

پوەزيا – تالعام مەن تالانتتىڭ، سىرشىلدىق پەن شىدامدىلىقتىڭ، بولمىس پەن پاراساتتىڭ ۇشتاساتىن جەرى. ولەڭ قۇرالمايدى، قۇرالعان جىر وڭالمايدى. جۇرەكتەن شامىرقانىپ شىعىپ، جاندى جەگىدەي جەمەگەن جىردىڭ عۇمىرى قىسقا. وقىرمان اقىننىڭ جىر جازۋ ۇستىندەگى اۋىر ازابىن سەزىنبەي، كوز ىلمەي جازعان جىرىن اللا تاعالانىڭ ءوزى قاعابەرىستە داپتەرىنە قۇيا سالعانداي سەزىنگەندە عانا باعى جانادى. ولەڭنىڭ ومىرشەڭدىگى دەگەن سول!

جىرعا عاشىقتىقسەزىمدى تىلمەن جەتكىزىپ ايتۋ قيىن. تەرەڭدىگى قىرىق قۇلاش قۇدىق-ويعا ءشول دالادا كەزدەسىپ قالىپ، ءبىر جۇتىم سۋ اڭساعان جولاۋشىداي قاۋعاسىنتاستاپ جىبەرىپ، كەزەرگەن ەرنىن جالاپ-جالاپ قوياتىن كورىنىس شىن اقىننىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان دۇنيە... بۇل اقىنداردىڭ اقىنىنا عانا بۇيىرعان باق!

«ءومىر – عاجاپ، ءومىر – سىرلى، ءومىر – تاڭ،

تۇنشىعاسىڭ قيالىڭمەن شومىلساڭ.

ۋاقىت – قيقار، امىرىڭە كونبەيدى،

مي – مازاسىز، جۇرەك – كىربەڭ، كوڭىل – شاڭ.

ءبىز مەزەتتىك،ۋاقىت شەكسىز، ماڭگىلىك.

شاۋجايلايدى شابۋىلداپ سان كۇدىك.

باقي دۇنيە ەلەمەيدى ەرتەڭىن،

ينسان دەگەن – قارىنعا قۇل، اڭگۇدىك» دەيدى اقىن ءبىر ولەڭىندە. ءيا، ءومىر جايلى، دۇنيەنىڭ جالعاندىعى جونىندە ارعى-بەرگى تاريحتا تەبىرەنبەگەن شايىر از. ءار اقىن وزىنشە ءورىس تاستاپ بۇل تاقىرىپتى ابدەن شيىرلاپ، شارلاپ تاستاعانى دا جالعان ەمەس.

مۇندايدا:

«ءبىر-بىرىنە ۇقساماسىن اقىندار!

اقىن تۇگىل ۇقسامايدى جاقىندار.

ويتە بەرسە ءبارىن قۋىپ، حالايىق،

بىرەۋىن-اق قالدىرۋعا قاقىڭ بار!» دەپ، قادىر اقىنعا جۇگىنەمىز.

داۋلەتبەك اقىن بۇل جاعىنان قالامىنا بەرىك. جاڭاشىلدىققا «جەرىك».

«ۋاقىت – قيقار، امىرىڭە كونبەيدى،

مي – مازاسىز، جۇرەك – كىربەڭ، كوڭىل – شاڭ». وسى ەكى جول ولەڭدەگى كوڭىلدى شاڭعا بالاۋ ارقىلى فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاساۋ ءساتتى شىققان ەكسپەريمەنت. ءيا، كوڭىلدى دە شاڭ باسادى. كوڭىلدى شاڭ باسقانى – بازبىرەۋدىڭ كوڭىلىڭدى قالدىرعانى، جاماندىقتى جاعالاعانى ەمەس پە؟!.. كوڭىل-كىلەمنىڭ شاڭىن اقىن جىرىمەن قاعادى. قازاقى تۇسىنىككە دە جەپ-جەڭىل.

دانىشپان اباي:

«كوڭىلدىڭ كۇيى تاعى دا،

ءومىرسىز جاننىڭ الدى ءىشىن.

اۋداردى ولەڭ جاعىنا،

ءناپسىنىڭ سىنعان قايعىسىن» دەسە، تۇمانباي اقىن:

«جۇرەتىن ءبىر كۇندەرىڭ بار

اتقا مىنبەي، جاياۋ قالىپ.

كوڭىل كەتىپ گۇلگە قۇمار،

وتىراسىڭ وي ويلانىپ...» دەپ تولعاناتىن.

سۇيەگىنە ءسوز سىڭگەن، وتكەن-كەتكەن تاريحتان حابارى مول، اتا-بابا ۇستانعان ھاق ءدىننىڭ باستاۋىنان سۋسىنداعان اقىنەكى دۇنيەنىڭ پارقى مەن نارقىن بىلگەندىكتەن، ولەڭ-ءومىرى دە تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندەي اسەرگە بولەيدى.

«جان ەمەس ەم جەلىگىپ جەلپ ەتكەن دە،

جۇگىنبەدىم، كىجىنىپ جەر تەپكەنگە.

ءوزىمدى-ءوزىم حاق جولعا تۇسىرسەم دە،

جۇرەگىمدى جۇرەدى ورتەپ پەندە...» دەپ، ھاق جولدا ءجۇرۋدىڭ دە سىناق ەكەنىنەن حابار بەرەدى.

«جازا المادىم جانىمنىڭ قالاۋلى ءۇنىن،

جۇرەگىم دە سالقىنداۋ، ناراۋ بۇگىن.

كورە-كورە كوزىمنىڭ نۇرى تايدى،

ادامداردىڭ اڭدىسقان قاراۋلىعىن.

قىس سەكىلدى كەيدە وسى جازدى كۇنىم،

سارقار بولدىم جانىمنىڭ از جىلۋىن.

ەستي-ەستي قۇلاقتا قاقاس بولدى،

ادامداردىڭ عايباتپەن جازعىرۋىن.

تابام تازا دۇنيە قايدان اپپاق؟

جۇرە المادىم ناجىستەن تايعاناقتاپ.

ارعى الەمنىڭ اق نۇرىن اڭسايمىن دا،

كەتكىم كەلىپ تۇرادى ايدان اتتاپ...» دەپ، ىشتەگى سىرىندا جاسىرماي ايتىپ سالادى. وسىنداي مەزەتتە مۇقاعالي اقىننىڭ «ايتىپ وتكەن اقىندا ارمان بار ما، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي» دەگەنى ورالا كەتەدى.

اقىننىڭ

«...جەتىمدىك تۇسسە كورسەتپەي كەتكەن السىزگە،

كۇندەرىڭ قايدا،

جاماندىق بىتكەن جامساعان؟...»،

نەمەسە،

«باسىڭا نەشە ءتۇرلى سۇراق بەرەر،

كەدەيلىك – ناعىز سىناق، شىن-اق تونەر.

بايلىق تا ەر جىگىتكە ءبىر سوعادى،

يمانىن تالقىعا ساپ، سىناپ كورەر»،

بولماسا،

«جىلدار جىلجىپ وتەدى، جىلىستايدى،

تەبىرەنبەسە جۇرەگىڭ جىر ۇشپايدى.

باقىت تا ءبىر جولاۋشى قونىپ وتەر،

دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن كىم ۇستايدى؟!» دەگەن سياقتى قايىرىمدارى ۇلكەن تولعانىستان تۋعان دۇنيەلەر ەكەنى داۋسىز. «قازاقتىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىم» (مۇقاعالي) تىلىمەن-اق، ءباسى ۇلكەن ويلار تۋعىزۋعا اقىن باۋىرىم وتە قۇشتار. بۇل ىزدەنىستىڭ، تىلدىك قوردىڭ بايلىعىنىڭ ارقاسى.اقىندىق كرەدونىڭ، شالقار شابىتتىڭ دا كوكسەگەنى وسىنداي اردا سەزىمدەردىڭ جانارتاۋداي اتقىلاۋى ەمەس پە!!

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلى سىنشىسى ۆ.گ.بەلينسكي: پوەزيا ادامنىڭ ەركىن تىلىمەن بەرىلەتىندىكتەن، وندا ءۇن دە، سۋرەت تە جانە پايىمدى ويلار مەن ايقىن ايتىلعان تۇسىنىك تە بولماق. سوندىقتان وزگە ونەردىڭ بارلىقەلەمەنتتەرى پوەزيادا بار» دەگەنى ويعا ورالادى. بەلينسكي ايتپاقشى، «وزگە ونەردىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەمەس بىرەگەيى» داۋلەتبەك اقىن جۇرەگىنە يمان نۇرىمەن كىرگەن ءيللاھي جىرلار.

«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،

يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق ءبىل.

ويلان داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،

باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل» دەگەن اباي اماناتىنا اقىن ادال. ونى سوڭعى جازعان كىتاپتارى«كۇناسىز مەكەن»، «ءلاتيپا ءلۇپىلى»، «توپىراققا سىڭگەن نۇر»، «سەنىڭ ارقاڭ»، «ماڭگىلىك مەكەن»، «ياسين – نۇر»، «اقىرەتتىڭ ەگىنى»، «حىلۋەت» ت.ب پروزالىق جازبالارىنان اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. اقىن ادام بالاسىن ءتۇزۋ جولدان اداستىراتىن، ىزگىلىكتىڭ قاناتىن قياتىن، الدامشى دۇنيەلەردەن ساقتاندىرۋعا تىرىسادى.

قايتەيىن دۇنيەنىڭ ءدۇر ەكەنىن،

سۇيرەتىپ لاستاپ ءجۇر كىر ەتەگىن.

جەتەدى «جاۋىنگەرلەر» التىنعا قۇل،-

ولار كوپ... قايتىپ قانا كۇرەسەمىن؟

پەندەنى مىناۋ جالعان باتىل ەتكەن،

كوتەرمەي اساپ جاتىر باسىن ەتتەن.

داڭق پەن قارىن عانا قاستەرلەنىپ،-

بۇل كۇندە قورىقپايدى اقىرەتتەن.

تىرلىكتە وكىنىش مول كەگىم كەتكەن،

سۋعارماي مايساسىندا ەگىن كەپكەن.

دايارلىق ارعى الەمگە مازالايدى،-

تابىلار ولە كەتسەك كەبىن، كەتپەن...» دەي كەلىپ،

«قيالعا قىزىقتاپ قالىقتاعانىمدا،

پەندەلىك جەڭىپ شارىقتاعانىمدا،

رۋحىم السىرەپ، ارىقتاعانىمدا،

سەزەمىن، بەيشارا ەكەنىمدى، الىپ تابانىڭدا.

ەرلىكتى كورىپ، ەركىندەگەنىمدە،

جەڭىستى كورىپ جەلپىلدەگەنىمدە،

دۋماندى كورىپ، سەلكىلدەگەنىمدە،

ەسىمدى جيامىن،

جۇرەكتىڭ بەرگەن باعزىدا سەرتىن كورەمىن دە.

سەنسىز بارىنەن تۇل ەكەنىمدى،

شاراسىز پەندەنىڭ ءبىرى ەكەنىمدى،

ءوزىڭنىڭ ارقاڭدا ءتىرى ەكەنىمدى،

مويىنداپ،

ساعان باسىمدى يەم،

اللا، الدىڭدا قۇل ەكەنىمدى!..» دەپ اعىنان جارىلادى. ءوزىڭ كۇندە كورىپ، كەيدە ىشتەن تىنىپ ايتا الماي بۋلىعىپ جۇرگەن كەلەڭسىزدىكتەردى، دابىرايتىپ، داڭعازالاماي-اق، الدىڭا تارتا قويادى اقىن.

بۇل دا وزىنە دەيىنگى ءىرى داڭقتى اقىنداردىڭ مەكتەبىنەن وتكەندىگى.

«بيسسيميللاھير راحمانير راحيم،

جولىن قۋعان مەن ابايدىڭ ءبىر اقىن.

قۇداي، قۇران، سەنىم – ماڭگى سەرىگىم،

ارلى، يماندى بولۋ مەنىڭ مۇراتىم!» دەگەن اقىنعا جىر ساپارىڭ وڭ بولسىن دەگىمىز كەلەدى!.. «سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي» ارناسىنان اسىپ، شولىركەگەن تاڭدايعا تامىپ، وقىرماننىڭ مەيىرىن قاندىرىپ، سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنسە، ودان اسقان نە بار مىنا جالعان دۇنيەدە؟!.. بۇل جاعىنان داۋكەڭ باقىتتى اقىن!

اقىن ەلۋ جاسقا تولعاندا «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، سىنشى باقىت ساربالا «وي تۇزەگەن وعلان» دەپ «قازاق ادەبيەتىنە» جازىپ ەدى. اقىن ۇلتتىق بوياۋى قانىق، حالىقتىڭ تابيعاتىنا جاقىن كوركەمدىك ءتىنى مىقتى، سالت-ءداستۇردىڭ جىبەك جىبىمەن كەستەلەنگەن جىرىمەن الپىستىڭ اسۋىنان دا القىنباي اسىپ وتىر. بۇل ۇلكەن قۋانىش! داڭعاراداي جەتىستىك. ماقالاعا وزەك بولعان پىكىرىمىز داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىنىڭ اقىندىق ءبىر عانا قىرى. اۋدارما سالاسىندا ون كىتاپ، كوركەم پروزادا «ولمەستىڭ سۋى بار ما؟» دەگەن ءبىر كىتاپ، پۋبليستيكالىق سارىندا «تولەگەن وقىعان حات»، «ادىلەت شاپقات كىمدە بار» اتتى ەكى كىتاپ، «ەرلىك ەسكىرمەيدى» دەگەن سىن-ماقالار جيناعى، بالالار شىعارماشىلىعىندا «ءمولدىر بۇلاق» جۋرنالىن شىعارىپ وتىرعان ەڭبەگى مەن قوسقان ۇلەسى اتان تۇيەگە جۇك بولارداي قوماقتى. ول جايلى دا جازىلا جاتار. قالامىڭ مۇقالماسىن، ويلى جىرىڭ جۇقارماسىن، قازاقتىڭ داۋلەتبەگى!

ناعاشىباي قابىلبەك، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،

Abai.kz