ازاماتتىق پوزيتسيانىڭ قازاقتانۋى جونىندە...

ەگەر، الەمدىك گەوساياساتتا ءاربىر ەل ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءھام ۇلتتىق ءتىلىن قورعاۋدى قولعا السا نە بولار ەدى؟ ارينە، ول جاعدايدى ەشبىر ساياساتكەر كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى..

سەبەبى، الەمدەگى تىلدىك تۇرعىدا دامىعان ەلدەر: ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، يسپانيا، پورتۋگاليا، گەرمانيا جانە روسسيا، ازيادا – قىتاي جانە ءۇندى مەملەكەتتەرى «ءوز تىلدەرىن قورعاۋ» ماقساتىمەن بىر‑بىرىمەن بىتىسپەس قايشىلىققا تاپ بولار ەدى.  سەبەبى، قىتاي «چاينتاۋن تىلىنە قىسىم جاسالدى» دەپ اقش‑قا تالابىن قويادى، اعىلشىندار ‑  الەمنىڭ ءبىراز ەلىمەن «ءجۇز شايىسادى»، پورتۋگالدار لاتىن امەريكاسىن شابۋىلدايدى، رەسەي ۋكراينادان وزگە اقش، فرانتسيا جانە ت.ت. ەلدەردەگى ورىس دياسپوراسى ءتىلىن «قورعاۋعا» اتتانادى جانە ت.ت.

ەگەر الەمدە وسىنداي «ءتىل ساياساتى» ۇستەمدىك ەتە باستاسا، وندا بۇۇ اياسىندا قابىلدانعان «تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن دەربەستىگى» شارتى قيراپ، ونىڭ ورنىن ەكسترەميستىك باعىتتاعى تالاپتار باسىپ، سوڭى حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالاردى جوققا شىعارۋعا اكەلەر ەدى. ياعني، الەمدە حاوس پەن رەتسىزدىك ورنايدى دەۋگە بولادى...

قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىسى داۋرەن اباەۆ تاسس اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستان حالقىنىڭ شامامەن 95 پايىزى ورىس ءتىلىن بىلەتىنىن ايتتى:

«قازاقستاندا، مەنىڭشە، حالىقتىڭ 95 پايىزى ورىس ءتىلىن بىلەدى جانە ءبىز ورىس ءتىلىن ءبىلۋ – ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىز ءارى كۇشىمىز دەپ سانايمىز. ارينە، باستى باسىمدىق مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق تىلىندە جانە ونىڭ ءرولى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. بىراق سونىمەن بىرگە، ەلىمىزدە بارلىعىنىڭ ورىس ءتىلىن بىلەتىنىنە ءبىز وتە قۋانىشتىمىز، ويتكەنى بۇل – ءبىزدىڭ ارتىقشىلىعىمىزدىڭ ءبىرى»، – دەدى ەلشى.

بۇل جەردە، ارينە، ونى «قازاقستان ەلشىسى ءوز ءسوزىن رەسەيلىك وقىرماندار مەن رەسپوندەنتتەرگە قاراتا جانە رەسەيدىڭ «ءتىل ساياساتى» ۋكراينامەن اسكەري قاقتىعىسقا الىپ كەلگەنىن ەسكەرە ايتتى» دەپ اقتاۋعا بولار ەدى... الايدا، بۇلاي دەۋ حالىقارالىق قاتىناستا قانشالىقتى دۇرىس بولادى؟ الەمدە بارلىق تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قارىم‑قاتىناسى شىندىق پەن وبەكتيۆتى جاعدايلارعا نەگىزدەلىپ قۇرالادى ەمەس پە؟

ەندەشە، بۇل سۇحباتتاعى داۋرەن اباەۆتىڭ «مەنىڭشە 95 پايىزى ورىسشا سويلەيدى»» دەگەن ءسوزىن «وبەكتيۆتى شىندىق» دەپ قابىلداۋ – قازاقتىڭ «جاۋىردى جابا توقۋ» دەگەن سوزىمەن ۇندەسەدى دەيمىز.

ال، شىندىعىندا، كسرو قۇلاعان كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ 30 پايىزدىق دەموگرافيالىق سانى بۇگىندە ءوسىپ، ول 70 پايىزدان استى. ساياساتكەر وسى فاكتوردى نەگە ەلەمەي وتىر؟ ويتكەنى، دەموگرافيالىق وزگەرىسپەن بىرگە «تىلدىك»، «دىلدىك»، «مادەني»، تىپتەن، «قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالىبى» سياقتى ىرگەلى وزگەرىستەر ىلەسە جۇرەدى ەمەس پە؟

ال، ءوزارا بەيبىت ەلدەر ءوز كورشىلەرىندەگى وسى وزگەرىستەردى مۇقيات زەرتتەپ، ءوزارا ساياسي قاتىناسىن سوعان نەگىزدەمەۋشى مە ەدى؟ ەندەشە، سۇحباتتا ەلشىمىز رەسەيدەگى جاعدايدى عانا ەسكەرىپ، «كوڭىل اۋلاۋ» امالىنا بارعان با دەپ جوبالايمىز. ونى تۇسىنگە بولار، بىراق، بۇل «ءپرينتسيپتى ساياسي قاتەلىك» ەكەنىن جوققا شىعارماۋىمىز كەرەك...

نەگە دەسەڭىز، ەرتەڭ ەلشىنىڭ وسى ءوزىن باسشىلىققا الىپ، «قازاقستاندا 95 پايىز ءورىستىلدى ازاماتتاردىڭ قۇقى بۇزىلۋدا» دەپ بەلگىسىز ءبىر سەپاراتيستىك توپتىڭ پايدا بولا كەتپەۋىنە قانداي كەپىلدىك بار؟ ولاي بولسا، ەلشىنىڭ قاتاڭ تۇردە مەملەكەتتىك ستاتيستيكانى باسشىلىققا العانى ءجون ەدى. مۇندايدا «وزىمبىلەمدىككە» ەشقانداي جول بولماۋى ءتيىس!

ول: «قازاقستاندا قازاق ءتىلى ۇزدىكسىز باسىمدىققا يە بولىپ كەلە جاتىر، ءارى، بۇل تەندەنتسيا مەملەكەتتىڭ دامۋىمەن بىرگە ودان ءارى جالعاسا بەرەدى. ول ‑ تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇراقتى تەندەنتسياسى. سونىمەن قاتار،  قازاقستان ەشۋاقىتتا وزگە دياسپورالاردىڭ مادەنيەتىنە، تىلىنە جانە ت.ت. قارسى ەكسپانيالىق قادامعا بارمايدى», ‑ دەسە جاراسار ەدى عوي؟!

بىراق، د.اباەۆتىڭ ولاي دەۋگە باتىلى جەتپەدى – شىندىقتى ايتپادى...

اباەۆتىڭ ايتۋىنشا: «قازاقستانداعى 7 مىڭ مەكتەپتىڭ شامامەن 3 مىڭىندا ءبىلىم بەرۋ ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. سونىمەن قاتار، بارلىق مەكتەپتە ورىس ءتىلى مىندەتتى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. ورىس ءتىلىن ءبىز قازاقستاندا باسەكەگە قابىلەتتىلىك بەرەتىن ءتىل دەپ سانايمىز»،  – دەدى ول.

كەزىندە قازاقستاندا ءبارى كەرىسىنشە ەدى: ءورىستىلدى مەكتەپتەر باسىم بولدى. ەندى، مىنە، قازاقتىلدى مەكتەپتەر باسىمدىققا يە بولىپتى. ياعني، مەكتەپتەردىڭ جارتىسىنان استامى قازاقشالانعان ەكەن. جانە، جىلدان جىلعا بۇل كورسەتكىش ارتا بەرەدى.

سەبەبى،  قازىر تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزىندەگى جاپپاي باستالعان سىرتقى ميگراتسيا تۇراقتانىپ، ەندى ەلىمىزدە «قازاقستان مەنىڭ وتانىم» دەپ مويىنداعان دياسپورا وكىلدەرى قالدى. ولار جاقىن بولاشاقتا بۇل ەلدە قازاق مادەنيەتى مەن ءسالت‑داستۇرى، ءتىلى جانە ت.ت. رۋحاني قۇندىلىقتارى باستى فاكتورعا اينالىپ بارا جاتقانىن تۇسىنگەندەر. ونى ىشتەي قابىلداعاندار. ياعني، قازىر ولاردى «ازاماتتىق پوزيتسياسى قازاقتانعان ازاماتتار» دەپ اتۋعا بولادى. بۇگىندە ولار ءوز ەلىن كەز كەلگەن سىرتقى اگرەسسيادان قورعاۋعا دايار.

مىنە، وسى شىندىقتى ەلشىمىز مادەنيەتتى تۇردە رەسەيلىكتەرگە جەتكىزۋى كەرەك ەدى. جەتكىزبەدى. رەسەيلىكتەر بولسا ەلشىنىڭ سۇحباتىنان كەيىن «قازاقستان ءورىستىلدى مەملەكەت» دەگەن بۇرىنعى «استامشىل‑اعالىق» كوزقاراسىندا قالىپ قويدى.

ەندى شە ‑ ەلشىنىڭ ءوزى سولاي دەپ وتىرعان جوق پا؟  

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz