ءجۇسىپ ماماي (1918-2014) قىرعىز ۇلتىنىڭ ايگىلى ماناسشىسى. بەيجىڭدەگى ايگىلى جازۋشى، اۋدارماشى اكبار ءماجيتۇلى ول كىسىنى كوزى تىرىسىندە ىزدەپ بارىپ ۇلى ماناسشى جايىندا دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن ەكەن. تومەندە سول ساپارعا قاتىستى جازباسىن ۇسىنامىز.

سانداعان بوران-شاشىندى باستان كەشكەن، يمان ءجۇزدى، مەيىرلى، پاراساتقا تولى جانارى ءالى دە وتتى، وسى ءبىر قىرعىز قاريانى كورگەندە، وعان دەگەن قۇرمەتىڭىز ەرىكسىز ويانادى.

ول سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى ەلىمىزدىڭ ايگىلى قىرعىز جىراۋى “ماناسشى” ءجۇسىپ ماماي. 8 ءبولىمدى 235 مىڭ جولدىق ۇشان تەڭىز «ماناس» جىرى ونىڭ مي الەمىندە، اسىل قامباداي ساقتالىپ، ونىڭ قانىمەن بىرگە بۋىرقانىپ، ءتىرى جانار تاۋشا بالقىپ، وتتى جىرلار جالىن اتقان ماگماداي كومەيىنەن اتىلىپ شىققالى تۇرعان سياقتانادى...

قاريا ون نەشە، ءجۇز مىڭ جولدىق قازاق-قىرعىز داستاندارىن جاتقا سوعادى. ول بەينە ءتىرى جىر قويماسى نەمەسە ول بۇگىنگى زامانداعى ءتىرى گومەر.

مەن كەسكىنگە الۋ گرۋپپاسىن باستاپ قاريامەن بىرگە ونىڭ مەكەنى − شىڭجاڭنىڭ اقشي اۋدانىنا باردىم. ءبىز ونىڭ ومىرىنەن «جىراۋ» اتتى ارناۋلى پروگرامما تۇسىرمەكشىمىز. اقشي اۋدانى ەكى ۇلكەن تاۋدىڭ ورتالىعىنداعى اڭعارعا ورنالاسقان، تەرىستىگىندە ءتاڭىر تاۋىنىڭ ەتەگى، تۇستىگىندە اسقاق پامير ءۇستىرتى، ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى اڭعار قاقشال دەپ اتالادى.

”قاقشال” جەرلىك قىرعىزداردىڭ اڭىزىندا “جاۋىنسىز قاعىر ادىر” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل ارا جاۋىن از قاعىر ءوڭىر بولعانىمەن، تەرىستىگى ءتاڭىر تاۋىنىڭ ەتەگىنە تۋرا كەلەتىندىكتەن وڭتۇستىك جاعى ورماندى وڭىرمەن تۇتاسىپ، جىل بويى قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ، كورىنىسى ەرەكشە كوركەم بولادى. تاۋ ىشىندە جىلعالار جالعاسىپ، وزەندەر توعىسىپ، مۇزدىقتار كەڭ كوسىلگەن تاۋلى ورماندى ءوڭىردى سۋارادى. باتىستان شىعىسقا قاراي اڭعاردى تۇتاستىرىپ ارقىراپ وزەن اعىپ جاتادى، بۇل تارىم وزەنىنىڭ جوعارعى ءبىر ايىرىعى − توشقان وزەنى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى “قاقشال وزەنى” دەپ اتايدى.

قاقشال اڭعارى قىرعىز ۇلتىنىڭ ەجەلگى جۇرتىنىڭ ءبىرى، كوپتەگەن تاريحي مالىمەتتەردە ەستەلىككە الىنعان. ءجۇسىپ ماماي وسىندا تۋىلعان، قاقشال اڭعارىنان كوككە كوتەرىلگەن جارىق جۇلدىز. قاقشال ەرتەدەن «ماناس» تاريحي جىرىنىڭ تارالعان باستى وڭىرلەرىنىڭ ءبىرى، ول «ماناستاعى» تاريحي ۋاقيعالارمەن ساباقتاسىپ جاتادى. بۇل اڭىزدار «ماناس» پەن قاقشال اڭعارىن ءتىپتى دە تىعىز بايلانىستىرىپ، بۇل ارانى ەرەسەن اڭىز تۇسىنە يە ەتكەن.

قاقشال اڭعارىندا تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان قىرعىز ۇلتى، ەجەلدەن سوزگە شەشەن، ساۋىقشىل، حالىقتىق ويىندارعا باي بولۋىمەن اتى شىققان. بەينە «ماناس» داستانىندا سۋرەتتەلگەن ەجەلگى قىرعىزدارداي، ولار قولى بوساپ تىنىشتىق بولعاندا، ەجەلگى اتالارىنىڭ داعدىسى بويىنشا ءتۇرلى توي، اس سىندى سالتاناتتى قيمىلدار وتكىزگەن، جايلاۋدا قاتار-قاتار شاعالاداي اق ۇيلەردى تىگىپ، كوكپار تارتۋ، ات بايگەسى قاتارلى قيمىلداردى وتكىزگەن، ءتۇن بولعاندا، اۋىلداستار قورالانىپ وتىرىپ حالىق ونەرپازدارىنىڭ «ماناس» داستانىن اۋەنمەن شىرقاعانىن تىڭداعان. كەيدە جىر جارىسىن وتكىزگەن، بۇل ءتۇرلى جارىس ءتىپتى داستۇرگە اينالعان. ارناۋلى «ماناس» داستانىن ايتاتىنداردى، حالىق قۇرمەتپەن “ماناسشى” دەپ اتاعان، ولار حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن...

ءجۇسىپ مامايدىڭ ەلگە كەلگەن حابارى لەزدە اۋىلعا تارادى. قايدا بارساق، جەرلىك باسشىلار امانداسا كەلدى. اۋىلداستار قاۋمالاي سالەمدەستى. انالار قۇشاعىنداعى سابيلەرىن الىپ، تالاسا-تارماسا ماڭدايىنان سۇيگىزىپ، باتا تىلەدى. ولار باتا العان بالانىڭ بولاشاقتا ءسوزسىز باقىتتى، پاراساتتى بولاتىنىنا سەنەدى. ونىڭ كيىمىن اۋىلداستار تالاسا ەستەلىككە الىپ قالدى، ونىڭ پاراساتى مەن كيەسىنىڭ جۇعۋىن ءۇمىت ەتەدى: كەيبىرەۋلەر بىلەكتەرىن ءتۇرىپ قارياعا تامىرىن ۇستاتتى، ول اۋىلداستاردىڭ نازارىندا كيەلى ەمشى ىسپەتتى. ول ەشقاشان ءبىر دە ادامنىڭ تالابىنا جاي قارامايدى، اۋىلداستاردىڭ ارقانداي كىشكەنتاي وتىنىشىنە دەيىن مۇقيات ورىندايدى. حالىق ءدان ريزا، ولاردىڭ جۇزدەرىنەن رازىلىق پەن قۋانىشتىڭ كۇلكىسى ەسەدى. وسىدان «ماناستىڭ» قىرعىز حالقىنىڭ جۇرەگىندەگى كيەلى ىقپالىن، ءجۇسىپ مامايدىڭ جىراۋ بولۋ سيپاتىمەن حالىق جۇرەگىندەگى ورنىن كورۋگە بولادى.

راسىندا «ماناس» تاريحي داستانى قىرعىز مادەنيەتى مەن كوركەمونەرىنىڭ بيىك شىڭى. قىرعىزداردىڭ نازارىندا، ەڭ ۇزدىك كوركەمونەرشى “ماناسشى”، «ماناستى» جىرلاۋشى.

«ماناس» تاريحي ەپوسى اۋىزشا جارىققا شىققان ءارى اۋىزشا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ جەتكەن، 20-عاسىردىڭ وزىندە اۋىز جۇزىندە جىرلانىپ ايگىلى ماناسشىلاردىڭ اۋزىمەن شىرقالىپ، قۇلاعىمەن زەردەسىنە قۇيىلىپ جالعاسقان. ال ماناسشىلاردىڭ ەسىمى قىرعىز حالقىنىڭ جۇرەگىندە جاتتالىپ، داۋىردەن-داۋىرگە جالعانعان، ولار حالىقتىڭ وسكەلەڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، تابىناتىن تۇلعالارعا اينالعان، قىرعىز مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىن ۇستاعان.

ۇزدىك ماناسشىلار حالىق جاعىنان ۇلكەن ماناسشى دەپ اتالعان. ولار سيرەك كەزدەسەتىن ەسكە ۇستاۋ قابىلەتى، ەرەكشە قيال قۋاتى، تەڭدەسسىز ءتىل قابىلەتى مەن سۋىرىپ سالمالىق دارىنىمەن، تاريحي ەپوستىڭ بۇكىل تۇلعالىق وقيعاسىنا، ءاربىر ۆاريانتىنا قانىقتىعىمەن، تۇتاس جىردى جىرلاۋ بارىسىنداعى سەزىمدىك بەينەلەۋ قۋاتىمەن، بارىنشا جەتكىزە شىرقاپ، ءبىرتۇرلى كەمەلدى كوركەمدىك ورەگە كوتەرىلەدى، ەڭ سوڭىندا وزىندىك دارالىعىمەن، تىڭدارماننىڭ ايىزىن قاندىرىپ، «ماناستىڭ» تۇتاس كوركەمدىك ۇلگىسىن قالىپتاستىرىپ، تىڭدارماندار ورتاسىندا كۇشتى ىقپال قوزعاپ، حالىقتىڭ تەرەڭ قۇرمەتى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنەدى.

ادامدار قاشاندا ولاردىڭ ەسىمىن تاريحي جىردىڭ وزىمەن ساباقتاستىرىپ جىرلايدى، ءارى وعان كوپتەگەن سىرلى ءتۇس بەرەدى، ءتىپتى ولاردى كيەلى دەڭگەيگە كوتەرەدى. ءجۇسىپ ماماي ءبىز كورگەن ۇلكەن ماناسشىلاردىڭ تيپتىك ۋاكىلى، شىن مانىندەگى ءىرى تۇلعالى ماناسشى.

جاڭا عانا وتە شىققان 20-عاسىر، اۋىزشا مىڭ جىلعا تارتا تارالعان «ماناس» تاريحي ەپوسى جونىنەن ءارى ونى تاراتىپ بۇگىنگە جەتكىزگەن ماناسشىلار جونىنەن، ءتىپتى قۇلاققا ءۇيىر باتىرلىق ەپوستى تىڭداپ قانىققان قىرعىز تىڭدارماندارى جونىنەن دە، ەسكە الۋعا، ويلانۋعا تاتيتىن عاسىر. ويتكەنى تەك وسى عاسىرعا كەلگەندە عانا، كوپتەگەن ۇزدىك ماناسشىلاردىڭ ايتاتىن مازمۇنى اۋىزشا فورمادان جازباشا فورماعا وزگەردى، جاندى تابيعي كۇيدەن تۇراقتى جازۋ فورماسىنا وزگەردى. ولاردىڭ ورتاسىندا، ءجۇسىپ ماماي ەڭ باقىتتى ەسەپتەلەدى، ول قىرعىز حالقى عاسىردان-عاسىرعا ۇلتتىڭ رۋحى دەپ ارداقتاپ كەلگەن «ماناس» ەپوسىن عىلىم-تەحنيكا وسكەلەڭ دەڭگەيدە دامىعان اقپارات عاسىرىنا الىپ كىردى، كوپتەگەن ۇلتتار جونىنەن، اسىرەسە، باتىستاعى ۇلتتار جونىنەن الدە قاشان جويىلعان تاريحي ەپوستى اۋەنمەن شىرقايتىن كوركەمونەر قالىبىندا بۇگىنگە جالعادى. مۇمكىن ول جەر بەتىندەگى ەڭ كەمەلدى «ماناس» جىرشىسى.

ءبىز ءجۇسىپ مامايدىڭ قاقشالداعى ءىزى بويىنشا ونىڭ وتكەنومىر كەشۋلەرىن ىزدەدىك. بۇل جالپى جەر كولەمى 480 شارشى كيلومەتر كەلەتىن، ءتورت جاعىن تاۋ قورشاعان، تار جىلعا سوناۋ ەرتەدە، شىعىس حان كەزىندە ەلىمىزدىڭ تاريحي كىتاپتارىندا ەستەلىككە الىنعان. ۋيتوۋ ەلى اتانعان، باتىس ءوڭىردى قورعاۋ ۇكىمەتىنىڭ قاراستىلىعىندا بولعان، قىرعىزداردىڭ اتا بابالارى ەلىمىزدىڭ بەسىنشى داۋىرىنەن (907-960) باستاپ وسىندا قونىستانىپ ءوسىپ-وربىگەن.

قاقشال اڭعارى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى ءبىر جولى بولعان. جىبەك جولى چاڭ-اننان باستالىپ كۇشارعا جەتكەننەن كەيىن، اقسۋ، ۋشىنى باسىپ ءوتىپ قاقشالدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى بەدەل تاۋ اۋىزى ارقىلى ورتا ازياعا تۇتاسادى. ەستۋگە قاراعاندا حان بەكتىگى كەزىندە، جاڭ چيان باتىسقا جورىق جاساعاندا وسى جولدى اشقان ەكەن، ول ورتا ازيا مەن شىڭجاڭنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ارقايسى وڭىرلەردى تۇتاستىراتىن نەگىزگى قاتىناس لينياسى بولىپ، تاريحتا ءبىر مەزگىل داۋرەندەگەن، وسى ءبىر بايىرعى جولدىڭ كوپ جەرلەرىندە قازىرگە دەيىن ەسكى پوچتا بەكەتىنىڭ، اسكەري بەكەتتەردىڭ جانە بەكىنىس دۋالدارىنىڭ قالدىعى ساقتالعان.

وسىندا ءومىر كەشكەن قىرعىز حالقى ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىندا وزىندىك دارالىققا يە ۇزدىك مادەنيەت جاراتتى، وسى مادەنيەت قۇبىلىستارى دارالىق ەرەكشەلىگى مەن تۇتاس قىرعىز حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولەگىنە اينالىپ، تۇتاس قىرعىز مادەنيەت تاريحىندا اسا ماڭىزدى ورىندى يەلەدى. ءبىزدىڭ ەڭ ماقتانىش سەزىنۋىمىزگە تاتيتىنى، وسى توپىراقتا تاريحي ەپوس «ماناستىڭ» جارىققا شىعۋى، بۇل ءارى قىتاي ۇلت مادەنيەتىنىڭ ماقتانىشى.

ادامدى قايران قالدىرارلىعى، قاقشال اڭعارىنىڭ «ماناس» تاريحي ەپوسىنا قاتىستى بولعان “مۇزبۇرشاق باتىردىڭ قابىرى”، “سىرعاق قابىرى”، “اققۇلا تۇلپاردىڭ ماما اعاشى”، “المانبەت قابىرى”، “باقايدىڭ كيەلى اعاشى”، “المانبەتتىڭ اق دورباسى”، “ماناستىڭ قىرىق باتىرى تىككەن قىرىق اعاش” قاتارلى تاريحي دەرەكتەرگە تولى بولۋى. وسىلاردىڭ بارلىعى «ماناس» تاريحي ەپوسىندا تۇگەلىمەن جىرلانىپ، باتىرلاردىڭ اتى قۇلاق تۇبىندە نايزاعايشا جاڭعىرىپ، ەپوس پەن شىنايى ءومىر ادام نانعىسىز دارەجەدە قابىسىپ، ادامدى رەالدىق پەن ءتۇس، قيال مەن ءومىر ورتاسىنداعى عاجايىپ كۇيگە بولەيدى.

اقشي اۋدانىنىڭ شىعىسىندا ارقىراپ اعىپ جاتقان قاقشال وزەنىنىڭ بويىندا قىرىق ءتۇپ اعاش بار. ادامدار بۇلاردى “قىرىق اعاش” نەمەسە “قىرىق باتىردىڭ قىرىق اعاشى” دەيدى. ايتۋلارعا قاراعاندا، بۇل قىرىق تال اعاشتى ماناسپەن بىرگە شىعىسقا جورىققا اتتانعان قىرىق باتىر تىككەن دەسەدى. بۇل قىرىق اعاش تاريحي ەپوستىڭ مازمۇنىمەن قاتىستى بولعاندىقتان، ادامداردىڭ قۇرمەتى مەن قورعاۋىنا يە بولعان.

قاقشالعا كىرە بەرىس اڭعار اۋزىندا، اقشي اۋدانىنىڭ شىعىس بولەگىندەگى سىپارباي اۋىلىنىڭ كوكەنىش دەگەن جەرىندە، ءبىر سۇرعىلت تاۋعا جاناسقان ەجەلگى مازارلىق بار، مىنە بۇل مۇزبۇرشاق قابىرى. قابىردىڭ تۇستىك جاعىنداعى تاۋدىڭ جالاما جارتاسىنا جارماسا وسكەن ءدىڭى الىپ، جاپىراعى قالىڭ، كوكپەن تالاسقان مىڭ جىلدىق كارى اعاش بار. اعاشتىڭ استىندا تۇرىپ بۇلاقتىڭ سىڭعىرلاعان داۋىسىن ەستۋگە بولادى، مۇندا بۇلاق سۋى سول ارادان اعىن قالىپتاستىرىپ اعىپ جاتادى.

مۇزبۇرشاق باتىر ماناستىڭ قازاق ساردارى، الىس ساپاردا قازا تاپقان، قوسىن جورىقتان قايتىپ، كوكەنىشتەن وتكەن كەزدە ماناس ءوز قولىمەن وسى اراعا جەرلەگەن.

قاقشال اڭعارىنىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى مەركەيتى قىستاعىنىڭ اقبۇجان دەگەن جەردىڭ تاۋ ەتەگىندە تاستان قالانعان “سىرعاق قابىرى” دەپ اتالاتىن كولەمدى ەجەلگى قابىر بار، مىنە بۇل ماناس جالپىلاي باسشىلىق ەتكەن قاھارمان سىرعاق.

اڭىزداردا سىرعاق باتىردىڭ ءمىنىس اتى تەل قىزىلدىڭ باس سۇيەگى كومىلگەن جەر “تۇلپاردىڭ باس سۇيەگى” دەپ اتالىپ، جەرلىك تۇرعىندار وعان تابىناتىن، قۇرمەت تۇتاتىن بولعان. سىرعاق قابىرىنىڭ تەرىستىك جاعىنداعى تاۋ اڭعارىنىڭ ىشىندەگى كەڭ القاپتا، تاعى ءبىر “اق قۇلانىڭ ماما اعاشى” دەپ اتالاتىن جەر بار، ءۇش كيىز ءۇيدىڭ ۇلكەندىگىندەي كەلەتىن الىپ تاس، ءۇش بۇرىش فورماسىندا وزەنگە سۇعىنىپ ورنالاسقان. ايتۋلارعا قاراعاندا، كەزىندە ماناس باتىر وسى ءۇش بۇرىش تاستىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ اققۇلا تۇلپارىن بايلاعان ... دەسەدى.

ءبارى دە كەشە عانا بولىپ وتكەندەي، قاز-قالپىندا الدىڭنان شىعادى.

ايدان انىق، “ماناسشى” قىرعىز حالقى ىشىندە ەڭ قۇرمەتكە بولەنىپ ارداقتالاتىن ادامدار، ولاردى قىرعىز حالىق جىرشىلارىنىڭ كوركەمدىك وكىلى دەۋگە بولادى، ولار «ماناس» تاريحي ەپوسىن بىردەن-ءبىر كاسىپ ەتكەن. دەسەدە بۇگىنگى كۇنى قىرعىز ساحاراسىندا ءجۇسىپ مامايدان باسقا «ماناستى» جىرلاۋدى ارناۋلى كاسىپ ەتكەن ادام جوق. ءجۇسىپ ماماي «ماناس» تاريحي ەپوسى، «ماناس» تاريحي ەپوسى قىرعىز حالقىنىڭ رۋحى دەۋگە بولادى.

«ماناس» قىرعىز حالقىنىڭ جۇرەگىندە ءالى دە ورنىن ەشقانداي كۇش باسا المايتىن كوركەمونەردىڭ شىڭى، دەسەدە جازۋدىڭ جارىققا شىعۋىمەن، ولار بارعان سايىن تەزدەپ بارا جاتقان تۇرمىس ريتىمىندە جازۋ ارقىلى وقىپ تاريحي ەپوستىڭ شەكسىز كوركەمدىك قۋاتىن سەزىنۋگە ويىسۋدا.

ءجۇسىپ ماماي قارتايدى، ۇشان-تەڭىز جىر جولدارى ونىڭ كوكىرەگىندە سايراپ جاتقانىمەن، ونىڭ دەنە قۋاتى ەندىگارى جىرلاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

باسقا جىراۋلار بۇرىنعىداي كوپتىڭ الدىندا ءوزىنىڭ جىراۋلىق تالانتىن ايگىلەپ، شارشى توپتىڭ ورتاسىندا، قىزۋ شاپالاق ءۇنى ىشىندە شىرقاپ «ماناس» ەپوسىن ايتا المايتىن بولدى. اۋىزشا ايتىلاتىن تاريحي ەپوس دەپ اتالاتىن باتىرلار جىرىنىڭ ومىرشەڭدىك قۋاتىن ۇلتتىڭ تىڭدارماندارى سىيلاعان. قىرعىز ۇلتىنىڭ تىڭدارماندارى بولماعان بولسا، تاريحي ەپوس «ماناس» بۇگىنگە جەتپەگەن بولار ەدى. ۋاقىتتىڭ وتۋىنە ىلەسىپ، اسىرەسە، قاقشال اڭعارىندا، باتىرلىق ەپوستىڭ جىراۋلىق جۇلگەسى سولعىندادى، تاعى ءبىر ءداۋىر جاڭا ۇزدىك جىراۋلاردى باۋلىپ شىعۋدىڭ مۇمكىندىگى تىم از. مۇمكىن بۇل جاڭا عاسىردا ءبىزدىڭ ءدوپ كەلىپ وتىرعان رەالدىعىمىز شىعار.

ءجۇسىپ ماماي مەن ونىڭ مىلقاۋ ايەلى ءايتبۇبى ەشقانداي الاڭسىز. نەشە ءجۇز مىڭ جول باتىرلىق ەپوستى جاتقا ايتاتىن ءتىل الىبى، مىلقاۋ ايەلىمەن بىرگە نەشە ون جىل عۇمىر كەشتى.

مۇمكىن بۇل، ءومىردىڭ شىن ءمانى شىعار.

اكبار ءماجيتۇلى 

Abai.kz