جۋىردا ءازىربايجاننىڭ گابالا قالاسىندا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى باسشىلارىنىڭ كەزەكتى ءسامميتى ءوتتى. وندا ۇيىم جۇمىسىن قۋاتتاندىرۋ جانە جاھاندىق بەدەلدى ويىنشىعا اينالدىرۋ جايلى بىرقاتار باستامالار كوتەرىلدى. ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا ينتەگراتسياسىن تەرەڭدەتۋ، ەكونوميكا، ساياسات، عىلىم-ءبىلىم، جاڭا تەحنولوگيالار، قارجى جانە اسكەري سەكتورلاردا ءوزارا ارىپتەستىكتى نىعايتۋ ءۇشىن جاڭا جوبالار ۇسىنىلدى.

ءبىز وسى رەتتە «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ساياسي بولاشاعى قانداي» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، ساياساتتانۋشى جانات مومىنقۇلوۆتى اڭگىمەگە تارتتىق...

تمۇ+ فورماتى – تۇركى قاۋىپسىزدىك بەلدەۋى!

– گابالاداعى تۇركى مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ءسامميتى قانداي كۇتپەگەن جاڭالىقتار اكەلدى؟

– باستى جاڭالىق باسىمدىقتىڭ قاۋىپسىزدىك باعىتىنا اۋىسۋىن بىلدىرەدى. بۇعان دەيىن تمۇ مادەنيەت پەن ەكونوميكاعا كوبىرەك ءمان بەرىپ كەلگەن بولسا، گابالا ءسامميتى ۇيىمدى العاش رەت گەوساياسات پەن ايماقتىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىنە كوتەردى. «وڭىرلىك بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك» تاقىرىبى تۇركى ەلدەرىنىڭ تەك ساۋدا مەن لوگيستيكادا ەمەس، ستراتەگيالىق ساياساتتا دا ۇيلەسىمدىلىككە ۇمتىلاتىنىن كورسەتتى. بۇل «ناتو دا ەمەس، ۇقشۇ دا ەمەس» ۇلگىسىندەگى تۇركى قاۋىپسىزدىك بەلدەۋىنىڭ باستاماسى.

بولاشاقتاعى تمۇ+ فورماتى ناتو مەن ۇقشۇ اراسىنداعى قايشىلىقتاردى جۇمسارتىپ، ءتىپتى اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ورتالىق ازياداعى شيەلەنىستى باسەڭدەتۋى مۇمكىن. ەردوعان: «تۇركى الەمى وڭىرلىك تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا اناعۇرلىم ءتيىمدى ءرول اتقارا الادى»، - دەپ مالىمدەدى. ال اليەۆتىڭ 2026 جىلى تمۇ ەلدەرىنىڭ بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزۋى جونىندەگى مالىمدەمەسى ەرەكشە نازار اۋداردى. سامميتتە قورعانىس ونەركاسىبى، ارنايى اقپارات الماسۋ، كيبەرقاۋىپسىزدىك، تسيفرلاندىرۋ، گۋمانيتارلىق ميسسيالاردى ۇيلەستىرۋ جانە داعدارىسقا توسقاۋىل قويۋ تەتىكتەرى جونىندە ءىرى باستامالار ۇسىنىلدى. بۇل سيمۆوليزمنەن ينستيتۋتسيونالدىق كەزەڭگە ءوتۋ قادامى دەپ ويلايمىن.

ورتا ءدالىز ءھام اقش

– تمۇ-دى جاھاندىق ساياساتتاعى ىقپالدى ۇيىمعا اينالدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟

– ءيا، اقىرىنداپ تمۇ كۇن ءتارتىبى الەمدىك ۇردىستەردىڭ ىقپالىمەن ناقتى ءارى جاھاندىق سيپاتقا يە بولا باستادى. ەردوعان، اليەۆ، توقاەۆ، ميرزيوەۆ بۇل جولى «مادەني بىرلىكتەن» گورى، تۇركى وركەنيەتىن الەمدىك ساياساتتاعى دەربەس كۇش رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى. رەسەيدىڭ اسكەري جانە ەكونوميكالىق السىرەۋىمەن تمۇ جاڭا مازمۇنداعى زايىرلى تۇركى-مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ەتيكاسىنا سۇيەنگەن جاڭا ەۋرازيالىق يدەياعا جانە ستراتەگيالىق دەربەستىك ۇستانىمىنا نەگىزدەلگەن ايماقتىق جانە وركەنيەتتىك جوبانىڭ ءرولىن اتقارا باستادى. تمۇ+ فورماتى تاجىكستان، گرۋزيا، پاكىستان، اۋعانستان، كاتار، سيريا سياقتى سەرىكتەس مەملەكەتتەرمەن ىنتىماقتاستىقتى قاراستىرادى. بۇل ۇيىمدى اشىق ءارى ستراتەگيالىق تۇرعىدان يكەمدى ەتەدى. وسىلايشا تمۇ جاڭا ميني-اليانستاردىڭ، ترانزيتتىك تىزبەكتەردىڭ جانە جاھاندىق ساۋدا اعىندارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتە الادى. ورتا ءدالىز جانە اقش-تىڭ وسى جوباعا قاتىسۋى تۇركى ەلدەرىنىڭ گەوساياسي سەنىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ اۆتونومياسىن كۇشەيتەدى.

قازاقستان پراگماتيكالىق جانە ينتەللەكتۋالدى ينتەگراتسيانىڭ جاقتاسى!

– قاي ەلدەر تەرەڭ ينتەگراتسياعا كوبىرەك مۇددەلى؟

– تۇركيا مەن ازەربايجان تاندەمى – ۇيىمنىڭ «قاتتى وزەگى» رەتىندە قاۋىپسىزدىك كۇن ءتارتىبىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىن قالىپتاستىرىپ وتىر. انكارا ساياسي باعىتتى ايقىنداسا، باكۋ ەنەرگەتيكالىق جانە كولىك كوپىرىن قامتاماسىز ەتەدى. تۇركيا تمۇ-دى جۇمساق كۇش، ەكونوميكا جانە اسكەري ىقپال كەڭەيتۋ قۇرالى رەتىندە كورەدى. ازەربايجان قاراباقتاعى جەڭىستەن كەيىن كاۆكازدى تۇركى ىنتىماقتاستىعىنىڭ جانە ەۋروپا مەن ازيانى جالعايتىن لوگيستيكالىق ورتالىققا اينالدىرۋدى كوزدەيدى. قازاقستان مەن وزبەكستان – پراگماتيكالىق جانە ينتەللەكتۋالدى ينتەگراتسيانىڭ جاقتاستارى. ولار ەكونوميكالىق جانە تسيفرلىق ءوزارا بايلانىستاردى دامىتا وتىرىپ، اسكەري سالادا بايىپ پەن ساقتىقپەن قادامدار جاسايدى.

بيىل العاش رەت ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك پەن كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىندا ۇيلەسىمدىلىك قاجەتتىگىن اشىق قولدادى. بۇل بولىپ جاتقان گەوساياسي وزگەرىستەردىڭ قىسىمىمەن ورىن الدى. ۆەنگريا مەن تۇرىكمەنستان ۇيىمعا تولىققاندى مۇشە بولۋى ىقتيمال. وسىلايشا ۇيىمنىڭ قۇرىلىمى كوپقاباتتى بولا باستادى: «قاتتى وزەگى» – تۇركيا مەن ازەربايجان; جۇمساق وزەگى «ەكونوميكالىق پلاتفورما» تۇرىندەگى ورتالىق ازيا ەلدەرى; «باقىلاۋشىلار مەن سەرىكتەستەر» ۆەنگريا، سولتۇستىك كيپر، كاتار جانە باسقالار. تمۇ+ فورماتى ۇيىمدى جابىق كلۋب ەمەس، اشىق الاڭعا اينالدىرادى. بولاشاقتا گرۋزيا، تاجىكستان، موڭعوليا، پاكىستان، اۋعانستان، سيريا سەرىكتەس بولا الادى. بۇل تاريحي تۇرعىدا بەينەلەپ ايتساق، ماملۇك تۇركىلەرىنىڭ يسلام الەمىنىڭ قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسىنداعى ءرولىن بولاشاقتا قايتا جاڭعىرتاتىن ءۇردىس. ءتىپتى يزرايل دە، رەسەي مەن قىتاي دا الداعى كەزەڭدە تمۇ-مەن وركەنيەتارالىق ديالوگ فورماتىندا ىنتىماقتاسۋعا مۇددەلى بولۋى مۇمكىن. قازاقستان تۇركى بىرلىگىنىڭ تۇركىستاندىق تۇجىرىمداماسىن ىلگەرىلەتىپ، ورتالىق ازيا مەن ازەربايجان اراسىنداعى كوپىر ءرولىن كۇشەيتىپ وتىر. بۇل رەتتە استانا تۇرىك ءپانتۋرانيزمىن, سونداي-اق رەسەيلىك التاي تۇجىرىمداماسىن دا ءوزارا ۇشتاستىرىپ كەلەدى.

ۇقشۇ-نىڭ ءوزارا سەنىمى مەن بەدەلى تومەندەدى...

– ناتو مەن ۇقشۇ اراسىنداعى قايشىلىقتار وتم دامۋىنا قالاي اسەر ەتەدى؟

– بۇل ەكىۇشتى، بىراق مۇمكىندىكتەر ۇسىناتىن دا جاعداي. مۇشەلەردىڭ سىرتقى ساياسي باعىتى ءارتۇرلى: تۇركيا مەن ۆەنگريا – ناتو مۇشەلەرى، ال قازاقستان مەن قىرعىزستان – ۇقشۇ قۇرامىندا. بۇل تەوريالىق تۇرعىدان اسكەري ينتەگراتسيانى شەكتەيتىن سياقتى. بىراق 2022 جىلعى وقيعالاردان سوڭ ۇقشۇ-نىڭ ءوزارا سەنىمى مەن بەدەلىنىڭ تومەندەۋى جانە ناتو ىشىندەگى كەلىسپەۋشىلىكتەر (اسىرەسە تۇركيا مەن ۆەنگريانىڭ ۇستانىمدارى) تۇركى ەلدەرىنە ءوز بەتىنشە قاۋىپسىزدىك كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەگەر تمۇ ەتنو-مادەني تۇيىقتىقتان شىعىپ, مۇددەلەس كورشى ەلدەردى تارتا السا، ول باتىسقا دا، رەسەيگە دە قارسى ەمەس، بىراق تاۋەلسىز ءۇشىنشى ەۋرازيالىق قاۋىپسىزدىك ترەگىن قالىپتاستىرا الادى. مۇنداي قۇرىلىم قىتاي ءۇشىن دە پايدالى بولۋى ىقتيمال.

– قانداي قيىندىقتار مەن سىن-قاتەرلەر بار؟

– قازىرگە دەيىن تمۇ مادەني جانە ەتنيكالىق ەلەمەنتتەرگە كوبىرەك سۇيەنىپ، ەكونوميكالىق مازمۇندى تولىق تەرەڭدەتە المادى. كەيبىر يراندىق تالداۋشىلار، ۇيىمدى انكارانىڭ ساياسي ىقپالىن كەڭەيتۋ امالى رەتىندە باعالايدى. Foreign Policy جازعانداي، ەردوعاننىڭ تمۇ-دى تولىققاندى گەوساياسي بلوكقا اينالدىرۋ جوسپارى ءالى اسكەري جانە ەكونوميكالىق قۋاتپەن نىعايتىلماعان. ساراپشىلار ۇيىمنىڭ تابىسى ينستيتۋتسيوناليزاتسيا مەن باسقارۋ قۇرىلىمىن نىعايتۋعا, ناتو، ەو جانە اسەان ۇلگىلەرىنە جاقىنداۋعا بايلانىستى ەكەنىن ايتادى.

باتىس-تسەنتريزم مەن رەسەيلىك-پوستكەڭەستىك جۇيەگە بالاما

– تۇركى پرەزيدەنتتەرىنىڭ كەشەگى ريتوريكاسى نەنى بىلدىرەدى؟  

– سامميتتە ايتىلعان سوزدەر جاڭا وڭىرلىك جانە گەوساياسي بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسقانىن كورسەتتى. بۇل ەندى تەك مادەني وداق عانا ەمەس، جاڭا حالىقارالىق كۇش ورتالىعىنىڭ تۋعاندىعىنىڭ بەلگىسى. تمۇ مادەني باۋىرلاستىقتان وركەنيەتتىك ميسسياسى بار گەوساياسي جوبانىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلۋدە. ۇيىم باتىس-تسەنتريزم مەن رەسەيلىك-پوستكەڭەستىك جۇيەگە بالاما بولاتىن جاڭا تۇركى-مۇسىلمان ەۋرازيالىق وركەنيەتتىك ۇلگىگە اينالىپ كەلەدى.

– ۇيىمنىڭ كەلەشەگى قانداي؟

– ۋاقىت وتە كەلە تمۇ ەۋرازياداعى ماڭىزدى گەوستراتەگيالىق جانە ەكونوميكالىق وداققا اينالۋى ىقتيمال. 2035 جىلعا قاراي ول قىتاي، رەسەي، ءۇندىستان جانە ەۋروپالىق وداقپەن قاتار تۇراتىن ءتورتىنشى كۇش ورتالىعىنا اينالۋى مۇمكىن. بۇل ءۇشىن ۇيىمعا ينستيتۋتسيونالدىق نىعايۋ، ينۆەستيتسيالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق ۇيلەسىم، تسيفرلىق ساياسات جانە ىشكى تەپە-تەڭدىك قاجەت. قازىر تمۇ – اسكەري-ساياسي اليانس ەمەس شىعار, بىراق بولاشاقتا مۇنداي سيپاتقا يە بولۋى دا عاجاپ ەمەس. گابالا ءسامميتى – تۇركى الەمىنىڭ ساياسي جەتىلۋى مەن وزىندىك سەنىمىنىڭ كورىنىسى. تمۇ مادەني سيمۆوليزمنەن ناقتى ساياسات پەن ەكونوميكالىق ستراتەگياعا، جاھاندىق بىرەگەيلىككە وتۋدە. بۇل – جاي عانا «تۇركى باۋىرلاستىعى» ەمەس، جاڭا ەۋرازيالىق كۇشتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋى.

سۇحباتتاسقان – نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz