سوعىس ارداگەرى، ۇستاز ىزدەك جايحانوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل!

اقتوبە وبلىسىنىڭ، شالقار اۋدانىنان قاراستى تۇمالىكول مەكتەبىندە ۇزاق جىلدار ديرەكتورلىق، ءارى ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ، ءبىلىم بەرۋدىڭ دامۋىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان ارداگەرلەردىڭ ءبىرى – ىزدەك جايحانوۆ بولاتىن. ىزدەك جايحانوۆ 1925 جىلدىڭ 20 قاراشاسىندا اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى، №19 اۋىلدىق كەڭەسكە قاراستى تۇمالىكول اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدى. بىلىمگە قۇشتار جاس 1932–1939 جىلدار ارالىعىندا تۋعان اۋىلىنداعى تۇمالىكول جەتىجىلدىق مەكتەبىندە وقيدى. ودان سو4 ءبىلىمىن جالعاستىرۋ ماقساتىندا 1939–1942 جىلدارى شالقار قالاسىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىندە ءبىلىم الادى.

مەكتەپتى تامامداعان سوڭ، 1942 جىلدىڭ 1 اقپانىنان قازان ايىنا دەيىن تۋعان اۋىلىنداعى تۇمالىكول جەتىجىلدىق مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ ەڭبەك جولىن باستايدى. بۇدان كەيىن 1942 جىلدىڭ قازانىنان 1943 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن سارىقامىس جەتىجىلدىق مەكتەبىندە ۇستازدىق قىزمەتىن جالعاستىرادى. 1943 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان 1945 جىلدىڭ قاراشا ايىنا دەيىن كەڭەس اسكەرى قاتارىندا ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسادى [اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى (اوما) 15-قور، 1-تىزبە، 70-ءىس، 1 پ.].

مايدان جىلدارى ىزدەك جايحانوۆتىڭ ەرلىگى تالاي قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىندا شىڭدالدى. ول پولشا مەن چەحوسلوۆاكيا جەرىندەگى كەسكىلەسكەن ۇرىستارعا قاتىسىپ، كراكوۆ، كاتوۆيتسا، پراگا سىندى ءىرى قالالاردى جاۋ قولىنان ازات ەتۋگە ۇلەس قوستى.سوعىس كەزىندە ول 86 ميلليمەترلىك مينومەت پەن 76 ميلليمەترلىك زەڭبىرەك ەسەپ توبىنىڭ كومانديرى بولىپ، تالاي جاۋاپتى تاپسىرمالاردى تاباندىلىقپەن ورىندادى. سونداي-اق جاياۋ اسكەر بولىمشەسىنىڭ كومانديرى، ۆزۆود كومانديرىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتتەرىن اتقارىپ، ۇرىستىڭ الدىڭعى شەبىندە ءجۇردى. حاركوۆ وبلىسىنا قاراستى بوگودۋحوۆ اۋدانىنىڭ اۋماعىن مينادان تازارتۋ جۇمىستارىنا قاتىسىپ، بەيبىت ءومىردىڭ قايتا ورناۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسادى ء[ى.جايحانوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ءومىربايانى. // بالاسى بەيبىت جايحانوۆتىڭ وتباسىلىق ءارحيۆى].

ىزدەك جايحانوۆ 305-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 1000-شى اتقىشتار پولكىندە، 11-ءشى زاپاستاعى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 52-ءشى زاپاستاعى اتقىشتار پولكىندە جانە كەيىن 1-ءشى ۋكراين مايدانىنىڭ بەلگورودتىق قىزىل تۋلى 305-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىندا ۇرىستارعا قاتىسىپ، «قىزىل جۇلدىز»، «ءى دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن جانە «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتالادى. 1944 جىلى 12-قازاندا كارپات تاۋىنداعى دەرەۆنيانى ازات ەتۋدەگى كەسكىلەسكەن ۇرىستا كومسومولدىق بيلەتىن وق تەسىپ اۋىر جارالانادى. 1945 جىلى 18-قاڭتارداعى دومبوۆا ستانتسياسىن الۋداعى ۇرىستا باتارەيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى ىزدەك جايحانوۆتىڭ بولىمشەسى 4 ارتيللەريالىق زەڭبىرەكتى، وق-ءدارى تيەلگەن 3 تەمىر جول ەشەلونىن جويىپ، ازىق-تۇلىك تيەلگەن 8 ۆاگوندى قولعا تۇسىرەدى. 1945 جىلى 6-اقپانداعى ديۆيزيا كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن نەمىس باسقىنشىلارىمەن كۇرەستە كوماندوۆانيەنىڭ اسكەري تاپسىرمالارىن مۇلتىكسىز ورىنداعانى جانە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن سەرجانت جايحانوۆ ىزدەك «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالادى. سوعىس اياقتالعاننان كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ 1945 جىلدىڭ 9-مامىرىنداعى جارلىعىمەن «1941-1945 جج.. ۇلى وتان سوعىسىنداعى گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتالادى  [https://pamyat-naroda.ru].

ىزدەك جايحانوۆتىڭ مايدانداعى ەرلىگى ەلگە ورالعان سوڭ دا ەسكەرۋسىز قالمادى. ونىڭ جاۋىنگەرلىك جولىن مەملەكەت جوعارى باعالاپ، بەيبىت كۇندەگى ماراپاتتارمەن دە لايىقتى دارىپتەدى. كسرو جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ 1965 جىلدىڭ 7-مامىرىنداعى جارلىعىمەن، «1941-1945 جج.ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە جيىرما جىل»، 1975 جىلدىڭ 25-ساۋىردەگى جارلىعىمەن، «1941-1945 جج.ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە وتىز جىل»، 1985 جىلدىڭ 12-ساۋىردەگى جارلىعىمەن، «1941-1945 جج.ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە قىرىق جىل»، جانە كسرو جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ 1967 جىلعى 26-جەلتوقسانداعى جارلىعىمەن «كسرو قارۋلى كۇشتەرىنە 50 جىل»، 1978 جىلعى 28-قاڭتارداعى جارلىعىمەن «كسرو قارۋلى كۇشتەرىنە 60 جىل»، 1988 جىلعى 28-قاڭتارداعى جارلىعىمەن «كسرو قارۋلى كۇشتەرىنە 70 جىل» مەرەيتويلىق مەدالدارىمەن ناگرادتالادى. بۇل ماراپاتتار – ونىڭ وتان الدىنداعى ادالدىعى مەن ەرلىككە تولى ءومىر جولىنىڭ ايقىن ايعاعى.

وسىلايشا سوعىس جىلدارىندا ەل قورعاعان ىزدەك جايحانوۆ بەيبىت كۇننىڭ اۋاسىن العاش جۇتقان ساتتەن-اق تۋعان جەرىنە، ونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە بار كۇش-جىگەرىن ارنادى. 1945 جىلدىڭ قاراشا ايىنان 1948 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن ول تۇمالىكول جەتى جىلدىق مەكتەبىندە مۇعالىمدىك قىزمەتىن جالعاستىرىپ، كەيىن 1948–1951 جىلدارى سارىقامىس جەتى جىلدىق مەكتەبىندە فيزيكا جانە ماتەماتيكا پاندەرىنەن ساباق بەرەدى. 1951 جىلى 5-تامىزدا ن.بايعانين اتىنداعى مەملەكەتتىك مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن ايىرىقشا ديپلوممەن اياقتاپ، فيزيكا جانە ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا ورتا مەكتەپتىڭ 5-7 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ مۇعالىمى  بىلىكتىلىك بەرىلەدى. سول جىلى، ءساۋىر ايىندا ىزدەك جايحانوۆ پارتيا قاتارىنا ءوتىپ، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تاعى ءبىر مارتە ايقىندايدى. بۇل ونىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن ايقىن كورسەتەتىن ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولاتىن.

جاستايىنان العىر، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، ىزدەنىمپاز ىزدەك جايحانوۆ 1951–1952 وقۋ جىلىندا شالقار اۋداندىق حالىق اعارتۋ بولىمىندە مەكتەپ ينسپەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. بۇل جاڭا باسپالداق ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن پەداگوگيكالىق شەبەرلىگىن ودان ءارى ايقىنداي تۇسكەن بولاتىن. شالقار اۋداندىق حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى د. سارين ينسپەكتور ىزدەك جايحانوۆ تۋرالى مىنەزدەمەسىندە ونىڭ كاسىبي تۇلعاسىن بىلاي سيپاتتايدى: «جايحانوۆ جولداس ۇزدىك مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى بولدى. ساباققا ءاردايىم تياناقتى دايىندالىپ، وقۋ ماتەريالىن انىق تا ناقتى جەتكىزە بىلەدى. ونىڭ ساباعىندا ءتارتىپ تەمىردەي. سونىمەن قاتار ول پيونەر جانە وقۋشىلار ۇيىمدارىنا جان-جاقتى كومەك كورسەتىپ، ولاردىڭ جۇمىسىنا باسشىلىق جاسادى. مەكتەپتىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەندى ارالاسىپ، باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. جۇمىس ىستەگەن جىلدارى مۇعالىمدەر وداعى مەن حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ تاراپىنان بىرنەشە مارتە ماراپاتتالدى. 1951 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ ۇزدىك پەداگوگ رەتىندە مەكتەپ ينسپەكتورى قىزمەتىنە ۇسىنىلدى. بۇل قىزمەتىندە دە ءوزىن جاقسى قىرىنان كورسەتتى. جۇمىسىن ۇقىپتىلىقپەن ۇيىمداستىرا ءبىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە حالىق اعارتۋ ءبولىمى دە، مۇعالىمدەر دە وعان ۇلكەن قۇرمەت پەن قولداۋ ءبىلدىردى». بۇل مىنەزدەمە – ىزدەك جايحانوۆتىڭ تەك مىقتى ۇستاز عانا ەمەس، دارىندى ۇيىمداستىرۋشى، پاراساتتى باسشى رەتىندە قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ جارقىن دالەلى بولاتىن [شالقار اۋداندىق حالىقققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ مەكتەپ ينسپەكتورى ءى.جايحانوۆتىڭ  وندىرىستىك مىنەزدەمەسى. // ب.جايحانوۆتىڭ وتباسىلىق ءارحيۆى].

ىزدەك جايحانوۆتىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى مەن ىسكەرلىگى ەسكەرىلىپ، 1952–1953 وقۋ جىلىنان باستاپ ول دامبار جەتى جىلدىق مەكتەبىنە ديرەكتور بولىپ تاعايىندالادى. بۇل تاعايىنداۋ – جاسى وتىزعا دا تولماعان تۇمالىكولدىڭ تۋماسىنا ۇلكەن سەنىم ارتىلعانىنىڭ ايقىن بەلگىسى بولدى. ءدال وسى كەزەڭنەن باستاپ ونىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان باسشىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەت جولى باستالادى.  سوعىستا العان جاراقاتى ءجيى سىر بەرىپ وتىرسا دا، ىزدەك جايحانوۆ ءوز مىندەتىن ادال اتقارىپ، مەكتەپ جۇمىسىن جۇيەلەۋگە، وقۋ-تاربيە ءۇردىسىن جاقسارتۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. ونىڭ ەڭبەگى رەسپۋبليكا كولەمىندە دە ەلەنىپ، 1953 جىلى مۇعالىمدەردىڭ رەسپۋبليكالىق ءىى سەزىنە دەلەگات رەتىندە 0اتىسادى. بۇل – ونىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى مەن پەداگوگيكالىق ۇستانىمىنىڭ جوعارى باعالانعانىنىڭ ءبىر دالەلى بولاتىن.

دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى 1954-1955 وقۋ جىلىنان باستاپ تۇمالىكول جەتى جىلدىق مەكتەبىنە قايتا ورالىپ، وندا 1959 جىلعا دەيىن جۇمىس جاساپ، 1959-1960 وقۋ جىلىندا دامبار جەتى جىلدىق مەكتەبىندە قايتادان  ديرەكتور بولىپ جۇمىس جاسايدى. كوپ ۇزاماي تۋعان اۋىلى تۇمالىكولگە تۇبەگەيلى قايتىپ كەلىپ، 1960-1961 وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىنە كىرىسىپ، اۋىلداعى سەگىز جىلدىق ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا اتسالىسادى ء[ى.جايحانوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ءومىربايانى. // بالاسى بەيبىت جايحانوۆتىڭ وتباسىلىق ءارحيۆى].

1960-جىلدارى تۇمالىكول جەتى جىلدىق مەكتەبىنىڭ سەگىزجىلدىققا اينالۋى، ءبىلىم ورداسىنىڭ دامۋىنا تىڭ مۇمكىندىك بەرىپ، وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەر سانىنىڭ كوبەيۋىنە جول اشتى. مەكتەپتىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى نىعايىپ، جاڭا عيماراتتار سالىنىپ، وقۋ كابينەتتەرى جابدىقتالا ءتۇستى. سەگىز جىلدىق مەكتەپتىڭ العاشقى 1961-1962-ءشى وقۋ جىلى ىزدەك جايحانوۆ، مەيىرحان ورىنباساروۆ، زويا ورىنباساروۆا، ءابدىراحيم ناۋرىزباەۆ، ءابدىراحمان سماعۇلوۆ، مۇحيت ساتەنوۆ، بۇركىت بۇقارباەۆ، قاتيرا شۇيىتباەۆا، رامازان جايحانوۆ، قاسىم بيحانوۆ، ابىلقاسىم شۇيىتباەۆ سەكىلدى بارلىعى 11 مۇعالىممەن باستالادى [اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى شالقار فيليالى (اوما شف) 103-قور، 1-تىزبە، 75-س، 6 پ.]. 1962-1963-ءشى وقۋ جىلىندا مۇعالىمدەر قاتارىنا گەوگرافيا، بيولوگيا پاندەرىنىڭ مۇعالىمى سمەت احمەتوۆ، ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى مۇحانبەتالي ساعىندىقوۆ، گەومەتريا، الگەبرا، فيزيكا پاندەرىنىڭ مۇعالىمى زاۋرەش تولەباەۆالار كەلىپ قوسىلادى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 87-ءىس، 9 پ.]. بۇل ۇستازدار قاۋىمى اۋىل بالالارىنىڭ بىلىمگە دەگەن جولىن اشىپ، جاڭا مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوستى.

ىزدەك جايحانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى تۇمالىكول مەكتەبىنىڭ وركەندەۋىنە ەرەكشە سەرپىن بەردى. ول اۋىلدىق كەڭەستىڭ اۋماعىنداعى مەكتەپ جاسىنداعى بارلىق بالالاردىڭ ءتىزىمىن جاساقتاپ، ولاردىڭ مەكتەپكە تولىق قامتىلۋىن ءاردايىم نازاردا ۇستادى. شالعاي قىستاقتارداعى اتا-انالارمەن جۇيەلى تۇردە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ءبىلىمنىڭ ماڭىزىن ۇعىندىردى. وسى قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە مەكتەپكە كەلەتىن وقۋشىلار سانى جىل سايىن ارتىپ وتىردى. 1950-جىلداردىڭ سوڭىنداعى كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا وقۋشىلار سانى شامامەن ەكى ەسەگە جۋىق كوبەيىپ، اسىرەسە 1-سىنىپقا قابىلداناتىن بالالاردىڭ قاتارى تۇراقتى تۇردە ءوسىپ وتىردى. ماسەلەن 1961-1962 وقۋ جىلىندا مەكتەپتە بارلىعى جىل باسىندا 135 وقۋشى بولىپ، ونىڭ ىشىندە 1-4 سىنىپتاردا 67, 5-8 سىنىپتاردا 68 وقۋشى بولدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 81-ءىس، 46 پ.]. 1962-1963 وقۋ جىلىندا 1-ءشى قىركۇيەكتەگى ەسەپ بويىنشا مەكتەپتە بارلىعى 144, ونىڭ ىشىندە 1-سىنىپتا 19, 2-سىنىپتا 18, 3-سىنىپتا 17, 4-سىنىپتا 18, 5-سىنىپتا 24, 6-سىنىپتا 13, 7-سىنىپتا 19, 8-سىنىپتا 16 وقۋشى بولدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 95-ءىس، 1 پ.]. 1963-1964 وقۋ جىلىنىڭ وقۋ-تاربيەلىك جۇمىستارىنىڭ ەسەبىنە قاراعاندا وسى جىلى مەكتەپ جاسىنداعى بالالار وقۋعا تۇگەلىمەن الىنىپ مەكتەپتە 150 وقۋشى بولسا، ونىڭ 65-ءى قىز بالا بولعان. ونىڭ ىشىندە 1 سىنىپتا 21, 2 سىنىپتا 19, 3-سىنىپتا 19, 4-سىنىپتا 15, 5-سىنىپتا 25, 6-سىنىپتا 21, 7-سىنىپتا 13, 8-سىنىپتا 17 وقۋشى بولدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 109-ءىس، 163-164 پپ.].

1961 جىلى مەكتەپتەگى بارلىق قۇرىلىستار سىرتقى كولەمى بويىنشا 500 تەكشە مەتر، 7 پەش بولسا [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 72-س، 83 پ.]، 1962-1963 وقۋ جىلىنىڭ باسىنداعى مالىمەت بويىنشا مەكتەپتىڭ بارلىق جايىنىڭ كولەمى 670 شارشى مەتر، 6 بولمە، ولاردىڭ كولەمى 210 شارشى مەتر، 1 فيزيكا كابينەتى، ستانوگى بار ون ورىندىق وقۋ جانە وقۋ-وندىرىستىك  شەبەرحانا، جارتى گەكتار وقۋ-تاجىريبەلىك الاڭ بولدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 95-ءىس، 18 پ.]. مەكتەپ عيماراتىنىڭ جالپى كولەمىنىڭ ۇلعايۋ سەبەبى ونىڭ جانىنداعى اياقتالماي تۇرعان قوسىمشا قۇرىلىستىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى بولاتىن. بۇل ماسەلەنى مەكتەپ ديرەكتورى ىزدەك جايحانوۆ 1961 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندەگى «قازاقستاننىڭ 30 جىلدىعى» ۇجىمشارى جانىنداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ جينالىسىندا كوتەرەدى. باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ جىلدىق جۇمىسى تۋرالى حاتشى ناعىم قوبىلانديننىڭ ەسەپتى بايانداماسىنان كەيىن ءسوز العان ىزدەك جايحانوۆ مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن وقۋشىلارىنىڭ ۇجىمشاردىڭ مال قىستاتۋ، استىق تازارتۋ، ەگىن وراعى، ءتول الۋ جانە ت.ب.جۇمىستارىنا اتسالىساتىندىعىن ايتا كەلە: «بىراق جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ دەنى ساۋ، مادەنيەتتى وقىپ تانىلۋىنا ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ جايى ساي كەلمەيىن دەپ وتىر. مەكتەپتىڭ قوسىمشا قۇرىلىسى بيىل ەكىنشى جىل اشىق تۇر. مەكتەپ بيىلعى جىلى ءبىر سمەنادا وقيدى جانە سەگىز جىلدىق اشىلادى دەپ وتىرمىز. سوندىقتان بولاشاق پارتيا كوميتەتى، كولحوز پراۆلەنيەسى (ۇجىمشار باسقارماسى-ءا.ا.) وسى قوسىمشا قۇرىلىستى تەزدەتۋلەرى ءتيىس»،-دەپ ءبىلىم وشاعىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرەدى [اوما 15-قور، 1-تىزبە، 1406-ءىس، 57 پ.]. كەيىن بۇل ماسەلە قولعا الىنىپ، 1962 جىلى 21-مامىرداعى شالقار اۋداندىق ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ № 98-ءشى شەشىمىمەن تۇمالىكول سەگىزجىلدىق مەكتەبى جانىنداعى اياقتالماعان قۇرىلىستى وقۋ جىلىنىڭ باسىنا دەيىن اياقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 92-ءىس، 27 پ.]،  1962 جىلى مەكتەپتەگى قوسىمشا قۇرىلىس اياقتالىپ پايدالانۋعا بەرىلەدى اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 106-ءىس، 63 پ.].

وسى 1963-1964 وقۋ جىلىندا وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا ونىڭ ىشىندە قىز بالالاردىڭ تاربيەسىنە باسا كوڭىل بولىنەدى. قىز بالالارمەن جۇمىس جونىندە قوعامدىق نەگىزدە مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ زويا ورىنباساروۆا تاعايىندالادى. مەكتەپتە قىز بالالار كەڭەسى قۇرىلادى. كەڭەس جوسپارى ءار توقسانعا جاسالانىپ، ول پەداگوگيكالىق كەڭەستە تالقىلانىپ بەكىتىلىپ وتىردى. وسى وقۋ جىلىندا قىز بالالارعا ارناپ 27 ءدارىس وقىلادى. مەكتەپتىڭ قوعام، سىنىپتان تىس جانە ۇيىرمە جۇمىستارىنا 44 قىز بالا تارتىلادى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 116-ءىس، 71 پ.]. مەكتەپتە وسى جىلى فيزيكا، بيولوگيا-حيميا، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى، ماتەماتيكا، ءان-حور، قولونەر ۇيىرمەلەرى جۇمىس جاسادى. ۇيىرمەنىڭ جۇمىس جوسپارى پەداگوگيكالىق كەڭەستە تالقىلانىپ، مەكتەپ ديرەكتورىمەن بەكىتىلىپ وتىردى. ۇيىرمەلەرگە زويا ورىنباساروۆا، مۇحانبەتقالي ساعىندىقوۆ، مۇحيت ساتەنوۆ، ءابدىراحيم ناۋرىزباەۆ   سىندى مۇعالىمدەر جەتەكشىلىك جاسايدى [اوما 103-قور، 1-تىزبە، 109-ءىس، 174-175 پپ.].

1960-جىلدارى وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا ۇلگەرمەۋشى وقۋشىلاردىڭ سانى ازايا ءتۇستى. ماسەلەن، 1961-1962 وقۋ جىلىندا بارلىق پاننەن «وتە جاقسى» دەگەن باعاعا 23 بالا وقىسا، 3-سىنىپتان 1 وقۋشى ۇلگەرمەۋشى بولدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 81-ءىس، 46-پ]. 1962-1963 وقۋ جىلىندا 5-سىنىپتا ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن 1 وقۋشى، 6-سىنىپتا ورىس ءتىلى جانە الگەبرا پاندەرىنەن 1 وقۋشى ۇلگەرمەدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 97-ءىس، 11-پاراقتىڭ ارتى]. 1963-1964 وقۋ جىلىندا 3 وقۋشى ەكىنشى جىلعا (2-ءشى جانە 3-ءشى سىنىپ وقۋشىلارى) جانە 1 وقۋشى كۇزگى سىنعا قالدىرىلدى. مەكتەپ بويىنشا 19 وقۋشى ۇزدىك بولدى.

1967-1968 وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپ باسشىسى بولىپ جانتورە بيسەكوۆتىڭ تاعايىندالۋىنا بايلانىستى ىزدەك جايحانوۆ ديرەكتوردىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى قىزمەتىنە كىرىسەدى [اوما شف 103-قور، 3-تىزبە، 136-ءىس، 11 پ.]. وسى ساتتەن باستاپ ىزدەك جايحانوۆ 13 جىلداي ۋاقىت مەكتەپتەگى وقۋ جانە وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىستارعا باسشىلىق ەتەدى. مەكتەپتەگى وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىستاردىڭ قالىپتى جولعا قويىلۋىنا ىقپال ەتەدى.

1971 جىلدىڭ 22-24 ءشى قاراشاسى ارالىعىندا مەكتەپتە تاقىرىپتىڭ ينسپەكتورلىق تەكسەرىس جۇرگىزىلەدى. بۇل جولى مەكتەپتەگى ادىستەمەلىك بىرلەستىك جۇمىسى، ماتەماتيكا، فيزيكا جانە ەڭبەك پاندەرى بويىنشا ساباقتاردىڭ بەرىلۋى تەكسەرىلەدى. تەكسەرىس قورىتىندىسى بويىنشا مەكتەپتىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىستارىنىڭ قالىپتى ەكەندىگى كورىنەدى. مەكتەپتە ادىستەمەلىك بىرلەستىككە وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسار ىزدەك جايحانوۆ پەن ديرەكتور جانتورە بيسەكوۆ باسشىلىق جاساپ، بىرلەستىك جۇمىسى وندىرىستىك جوسپارعا «ادىستەمەلىك جۇمىستار تاقىرىبى» دەگەن تاراۋمەن كىرگىزىلىپ جۇرگىزىلگەندىگى، مەكتەپتە باستاۋىش سىنىپتار، ماتەماتيكا، باسقا دا پاندەر بويىنشا پاندىك سەكتسيالار ۇيىمداستىرىلعانى، ديرەكتور ارنايى «ادىستەمەلىك اقىل-كەڭەستەر» دەگەن پاپكا ارناپ وندا ساباق بەرۋدىڭ ادىستەمەلىك نۇسقاۋلارى مەن ادىستەمەلىك شەبەرلىكتى ارىتتىرۋ ءۇشىن ماتەريالدار جيناقتاعاندىعى اتاپ كورسەتىلەدى [اوما شف 103-قور، 5-تىزبە، 31-ءىس، 41-42 پپ.]. جاڭا باعدارلاما بويىنشا مەكتەپ ديرەكتورى 21 ساباققا، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى 25 ساباققا كىرىپ، ءپان اپتالىقتارى جىلدا جوسپارلى تۇردە وتكىزىلىپ كەلگەندىگى،  سونداي-اق ورىس ءتىلى، قازاق ءتىلى، ماتەماتيكا، فيزيكا، تاريح، گەوگرافيا كابينەتتەرىنىڭ جاساقتالعانى اتاپ كورسەتىلەدى. وسىنداي شارالار وقۋشىلاردىڭ ساباق ۇلگەرىمىنە وڭدى ىقپال ەتكەن. ماسەلەن، 1970-1971 وقۋ جىلىنىڭ 1-ءشى توقسانىندا ۇلگەرىم 85 پايىز، وقۋ وزاتى 9, ەكپىندى 21, ۇلگەرمەۋشى 21 وقۋشى بولسا، 1971-1972 ءشى وقۋ جىلىنىنىڭ 1-ءشى توقسانىندا ۇلگەرىم 95 پايىز، وقۋ وزاتى 12, ەكپىندى 29, ۇلگەرمەۋشى 9 وقۋشى بولدى [اوما شف 103-قور، 5-تىزبە، 31-ءىس، 43-44 پپ.].

ءوز ءبىلىمىن كوتەرۋ ماقساتىندا ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرەتىن ىزدەك جايحانوۆ 1967 جىلى ا.س.پۋشكين اتىنداعى ورال پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ سىرتتاي بولىمىنە ءتۇسىپ، ونىڭ 1978 جىلى ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا اياقتاپ، ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى دەگەن بىلىكتىلىك الادى.

وسى كەزەڭدەگى ءبىلىم ورداسىنىڭ ومىرىندەگى ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ ءبىرى «شەتىرعىز» كەڭشارىنىڭ قارجىسى ەسەبىنەن تۇمالىكول سەگىز جىلدىق مەكتەبىنە جاڭا عيمارات سالىنىپ، ونىڭ 1980-جىلدىڭ 1-قىركۇيەگىنەن قولدانىسقا بەرىلۋى بولاتىن [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 404-ءىس، 101 پ.]. وسى وقۋ جىلىنداعى مەكتەپ عيماراتىنىڭ جالپى كولەمى 900 شارشى مەتر، 500 شارشى مەتر بولاتىن 9 سىنىپ بولمەسى، فيزيكا جانە ەڭبەك كابينەتتەرى بولسا، دەنە شىنىقتىرۋ زالىنىڭ كولەمى 28 شارشى مەتر بولدى. كىتاپحاناداعى كىتاپ، بروشيۋرا، وقۋلىقتار سانى 600 دانا بولدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 688-ءىس، 6-7 پپ.].

اۋداندىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ 1980-جىلدىڭ 26-قاراشاسىنداعى № 922-ءشى بۇيرىعىنا سايكەس ىزدەك جايحانوۆ قايتادان مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالىپ، ديرەكتوردىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ءابيمۋللا بۇقارباەۆ بولادى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 403-ءىس، 307 پ.]. مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىن 1985 جىلعا دەيىن اتقارادى. بۇل كەزەڭدە مەكتەپتە ءابيمۋللا بۇقارباەۆ، بۇركىت بۇقارباەۆ، ءابدىراحمان سماعۇلوۆ، قاسىم بيحانوۆ، قاتيرا شۇيىتباەۆا، سانات سارينا، زويا ورىنباساروۆا، ءبيبىاجار جيەنالينا، ابىلقايىر شورين، جولجان جايحانوۆ، قارجاۋباي سماعۇلوۆ، ناعيرا قىدىروۆا، ءسابيرا سالاباەۆا، زەرىپ ناۋرىزباەۆا، گۇلستان ناۋرىزباەۆا، كۇلاندا تاڭىربەرگەنوۆا، گۇلجانات بايمۇحانوۆا، بالزيرا مالاەۆا، الماگۇل جايحانوۆا، امانتاي ساحانوۆا، قالامپىر ساڭكىباەۆا، كەرمەقاس ساعىمباەۆا سىندى مۇعالىمدەر جۇمىس جاسادى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 728-ءىس، 7-8 پ; 798-ءىس، 6 پ.]. 1984-1985 وقۋ جىلىن مەكتەپ بويىنشا 145 وقۋشى اياقتايدى. ونىڭ ىشىندە دايارلىق سىنىبىندا 25, 1-سىنىپتا 15, 2-سىنىپتا 10, 3-سىنىپتا 16, 4-سىنىپتا 18, 5-سىنىپتا 17, 6-سىنىپتا 12, 7-سىنىپتا 15, 8-سىنىپتا 17 وقۋشى بولدى. جاس ناتۋراليستەر ۇيىرمەسىندە 35, كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىندە 40 وقۋشى بولدى. ءۇش ۇزارتىلعان كۇن توبى بولىپ، وندا 145 وقۋشى وقىدى [اوما شف 103-قور، 1-تىزبە، 688-ءىس، 6-7 پپ.].

1985-1986 وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىنە بۇقارباي دوسقابىلوۆ كىرىسىپ، ىزدەك جايحانوۆ ۇستازدىق قىزمەتىن ودان ءارى جالعاستىرادى. وسىلايشا سانالى عۇمىرىنىڭ باسىم بولىگىن ۇرپاق تاربيەسىنە ارنالعان ارداگەر 40 جىلدان استام ۇستازدىق قىزمەتىن ابىرويمەن اياقتايدى. ەڭبەك جولىنىڭ ءار كەزەڭىندە جاۋاپكەرشىلىك پەن ادالدىقتى نەگىزگى قاعيدا ەتىپ ۇستاعان بولاتىن. مەكتەپتەگى باسشىلىق قىزمەتىنىڭ سوڭعى جىلدارى بەرىلگەن وندىرىستىك مىنەزدەمەدە ىزدەك جايحانوۆتىڭ كاسىبي شەبەرلىگى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ەرەكشە اتاپ كورسەتىلەدى. وندا:«جايحانوۆ جولداس پەداگوگيكالىق قىزمەتىنىڭ 43 جىلى بويىنا، ونىڭ ىشىندە 25 جىلدىق باسشىلىق كەزەڭىندە ءوز جۇمىسىنا زور ىنتامەن، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. ول وقىتقان پاندەرىنەن بىردە-ءبىر ۇلگەرمەۋشى بولعان ەمەس. كوپ جىلدار بويى مەكتەپتىڭ ادىستەمەلىك جۇمىستارىن باسقارىپ، مۇعالىمدەردىڭ جان-جاقتى، تەرەڭ ءبىلىمدى، ساباق بەرۋ ادىستەمەسىنىڭ سان قىرلارىن مەڭگەرگەن بىلىكتى پەداگوگ بولىپ قالىپتاسۋىنا كۇش سالىپ، ءاردايىم قامقورلىق كورسەتىپ كەلەدى. مەكتەپ باسشىسى رەتىندە دە ول اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىپ ءجۇر. وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن. مەكتەپ ۇجىمىن العا قويعان ماقسات-مىندەتتەردى ورىنداۋعا تاماشا ۇيىمداستىرا بىلەدى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن سوڭعى 25 جىلدا تۇمالىكول سەگىزجىلدىق مەكتەبى ۇنەمى 100 پايىز ۇلگەرىم كورسەتىپ كەلەدى.» [تۇمالىكول سەگىز جىلدىق مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى ىزدەك جايحانوۆقا بەرىلگەن وندىرىستىك مىنەزدەمە.// ب.جايحانوۆتىڭ وتباسىلىق ءارحيۆى].

ىزدەك جايحانوۆ ۇستازدىق قىزمەتىمەن قاتار قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردى دا اتقارا ءبىلدى. جاۋاپكەرشىلىگى مول، كەز-كەلگەن ءىستى الىپ كەتەتىن قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا 1941 جىلى بۇكىلوداقتىق لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ، اسكەردە اتالمىش ۇيىمىنىڭ حاتشىسى رەتىندە تانىلادى. 1951 جىلى پارتيا قاتارىنا وتكەننەن كەيىن اۋىلداعى، ۇجىمشارداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارىنىڭ حاتشىسى، وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ توراعاسى، بىرنەشە رەت اۋىلدىق كەڭەس دەپۋتاتى رەتىندە جۇمىستار اتقارىپ، اۋىلدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە دە وزىندىك ءىزىن قالدىرادى.

مايدانگەر ۇستازدىڭ 40 جىلدان استام ۋاقىت پەداگوگيكالىق قىزمەتىندەگى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى مەن تابىستارى  ۇشىن قازاق سسر وقۋ مينيسترلىگى 1985 جىلدىڭ 29-ناۋرىزىندا «قازاق سسر حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى» زناچوگىمەن ناگرادتايدى. 1985 جىلعى 1-ناۋرىزداعى كسرو جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ جارلىعىمەن ۇلى وتان سوعىسىنداعى كورسەتكەن ەرلىگى مەن باتىرلىعى ءۇشىن ءى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ماراپاتتالادى.

جولداسى ۇستاز قاتيرا شۇيىتباەۆامەن بىرگە توعىز بالا تاربيەلەپ ءوسىردى. ۇلى جولجان جايحانوۆ پەن قىزدارى الماگۇل، عازيزا جايحانوۆالار اكە مەن انا جولىن قۋىپ ءبىلىم سالاسىندا ۇستازدىق قىزمەت ەتتى. سونداي-اق جايحانوۆتار اۋلەتىنەن تۇمالىكولدەگى مەكتەپتە رامازان جايحانوۆ جانە ونىڭ قىزدارى امانتاي ساحانوۆا، ءلايلا جايحانوۆالارمەن بىرگە كەلىنى ءرازيا ءامينوۆا دا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن بولاتىن.

وسىلايشا بارلىق سانالى عۇمىرىن شالقار اۋدانىنىڭ بىرقاتار وڭىرلەرى مەن تۇمالىكول اۋىلىنداعى ءبىلىم بەرۋ مەن قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا ارناعان ۇلاعاتتى ۇستاز، ەڭبەك جانە سوعىس ارداگەرىنىڭ ەسىمى ۇرپاق جادىندا ماڭگى ساقتالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.

الىبەك امان،

ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz