قاسىم-جومارت توقاەۆ داۋىرىندەگى كوپۆەكتورلى ديپلوماتيا

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كوپۆەكتورلى جانە پراگماتيكالىق سىرتقى ساياساتى سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ وڭىرلىك جانە جاھاندىق ارەناداعى ءرولىن ايتارلىقتاي كۇشەيتتى.

وسىنداي كەزەڭدە يران پرەزيدەنتى ماسۋد پەزەشكياننىڭ وكىلەتتىگىنىڭ ەڭ باسىندا استاناعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ رەسمي ساپار جاساۋى — بۇل باعىتتىڭ تيىمدىلىگىن ايقىن كورسەتەتىن ماڭىزدى گەوساياسي سيگنال. قازاقستان–يران قاتىناستارى كولىك-ترانزيت، ەنەرگەتيكا، لوگيستيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك سالالارىندا جاڭا سەرپىن الۋدا. كاسپي ايماعىنداعى تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ، پارسى شىعاناعىنا تىكەلەي شىعۋ، باندار-ابباس پورتىندا قازاقستانعا جەر ءبولۋ، ماڭعىستاۋدا ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ سىندى قادامدار – توقاەۆ كەزەڭىندەگى سىرتقى ساياساتتىڭ ناتيجەلى باعىتىنىڭ كورىنىسى. وسى سۇحباتتا ساياساتتانۋشى ساكەن ماجىنبەكوۆ قازاقستان مەن يران اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ قازىرگى مازمۇنى مەن بولاشاعىنا توقتالىپ، توقاەۆتىڭ وڭىرلىك باستامالارىنىڭ ماڭىزىن تالدايدى. 

- پرەزيدەنت پەزەشكياننىڭ ساپارى ونىڭ وكىلەتتىگىنىڭ ەڭ باسىندا ءوتىپ جاتىر. استانانى العاشقى باعىت رەتىندە تاڭداۋدى يراننىڭ جاڭا اكىمشىلىگى قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى باستى ستراتەگيالىق ارىپتەسى رەتىندە كورەتىنىنىڭ بەلگىسى دەپ قاراستىرۋعا بولا ما؟

- قازاقستان مەن يران اراسىنداعى قارىم-قاتىناس 1992 جىلدان باستاۋ الادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اينالاسىنداعى ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ بارىسىندا ماڭىزدى قادامدار جاسادى. يران مەملەكەتى ءۇشىن قازاقستان قازىرگى تاڭدا ەڭ سەنىمدى سەرىكتەستەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

ەڭ باستىسى، يران قازاقستان ارقىلى تەك ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەلدەرى مەن قىتايعا شىعۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، يران پرەزيدەنتىنىڭ العاشقى رەسمي ساپارلارىنىڭ قازاقستانعا باعىتتالعانىنا تاڭقالۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى گەوساياسي تۇرعىدان العاندا، ءدال قازىرگى كەزەڭدە مۇنداي ىنتىماقتاستىققا ەكى تاراپ تا ەرەكشە مۇددەلى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

ەكىنشى ماسەلە – ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قازىرگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى ترانزيتتىك جانە وزگە دە بايلانىستاردى جان-جاقتى دامىتۋعا باعىتتالعان ءوزارا ارەكەتتەستىك. سونىمەن بىرگە، قازاقستان مەن يران قارىم-قاتىناسى تۋرالى ايتقاندا، مىندەتتى تۇردە ەكى ەلدىڭ كاسپي ايماعىندا ورنالاسقان بەس مەملەكەتتىڭ قاتارىنداعى ەكى ەل ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

وسى باعىتتاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، يران پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا رەسمي ساپارى اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋدە اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق قادام بولىپ تابىلادى.

- عالامدىق تۋربۋلەنتتىلىك جاعدايىندا استانا مەن تەگەران كونسترۋكتيۆتى ديالوگ كورسەتىپ وتىر. كاسپي وڭىرىندەگى تۇراقتىلىق پەن بولجامدىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن مەدياتور جانە سەنىمدى كەلىسسوز الاڭى رەتىندەگى قازاقستاننىڭ ءرولىن قالاي باعالايسىز؟

- قازاقستان مەن يران قارىم-قاتىناسىنداعى كاسپي ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى كەلىسسوزدەردى جۇرگىزۋدەگى استانانى تەك جالپى ايماقتىق ەمەس، جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇسىنىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. بۇل جەردە يران مەن قازاقستان شارتتارىمەن قاتار، جاناما تۇردە اۋعانستان ماسەلەسى دە تالقىلاناتىنى بەلگىلى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى، جاھاندىق دەڭگەيدەگى تەرروريست ماسەلەلەرىنە قاتىستى، سونىمەن بىرگە ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ ماسەلەلەرى، ياعني كەز كەلگەن ەل بۇل جەردى اينالىپ وتە المايتىندىعى. وسى ماسەلەلەردى ەسكەرە كەلە، قازاقستان مەن يران اراسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ەڭ باستىسى – جاڭا باعىتتار. قازاقستان قۇرلىقتىق مەملەكەت بولعاندىقتان، ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – بۇل تەڭىز جولدارىنا شىعۋ. ياعني يران ارقىلى تەڭىزگە شىعىپ كەتۋ ماسەلەسى. بۇل بالاما جولداردى كەلەشەكتە دامىتۋ، سونىمەن قاتار اقتاۋ پورتىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ، اقتاۋ پورتى ارقىلى ەۋروپاعا شىعۋ ماسەلەسىن يران دا، قازاقستان دا جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. سوندىقتان بۇل كەلىسسوزدەر ارى قاراي ءوزىنىڭ ناتيجەسىن كورسەتەدى دەپ ويلايمىن.

- قازاقستان پارسى شىعاناعى پورتتارىنا شىعۋعا مۇددەلى. قازاقستان–تۇرىكمەنستان–يران تەمىرجول باعىتىن تولىق قۋاتىمەن ىسكە قوسۋ ءۇشىن قازىرگى ۋاقىتتا قانداي ناقتى قادامدار تالقىلانىپ جاتىر؟ يران ءبىزدىڭ جۇكتەر ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن تاريفتەر بەرۋگە دايىن با؟

- قازاقستان مەن يران قارىم-قاتىناستارىنداعى جاڭا بەلەس بيىلعى جىلعى ماۋسىم، مامىر ايىنداعى يران تاراپىنان ەۋرازيالىق وداق ەلدەرىنە جاسالعان جەڭىلدىك بولدى. سالىقتى 9 %-دان 5 %-عا ءتۇسىرۋى، ءوز كەزەگىندە وتە ۇلكەن تاۋار اينالىمىنا اسەر ەتتى. شىنىن ايتساق، قازاقستان اينالدىرعان 9 ايدىڭ ىشىندەگى وتە ۇلكەن سومماداعى اينالىمدار جاسادى. سونىڭ ءبىر ناتيجەسى – جاقىندا عانا كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسۋى ءتيىس تەمىرجول كونتەينەرلىك اينالىم جاساۋ ماسەلەسى. سونىمەن قاتار،  يران تاۋارلارىنىڭ ءبىز ارقىلى قىتاي، رەسەي، ەۋروپاعا شىعۋ ماسەلەسى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ءالى دە ارتا بەرەدى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا بۇل تەمىرجولدىڭ ءوز دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەۋىنە، تاۋار اينالىمىنىڭ ارتۋىنا جالعىز يران مەن قازاقستان عانا ەمەس، تۇركىمەنستان مەن وزبەكستانعا دا قاتىستى. سونىمەن قاتار، ءازىربايجان مەملەكەتى دە بار.

- قازىردىڭ وزىندە 14 كۇندىك ۆيزاسىز رەجيم جۇمىس ىستەپ تۇر. يران تاراپى بيزنەس پەن تۋريستەر تاراپىنان قىزىعۋشىلىقتىڭ ناقتى ارتقانىن بايقاپ وتىر ما؟ مۇناي جانە اگروونەركاسىپتەن باسقا، ەكونوميكانىڭ قانداي سەكتورلارى جاڭا ءوسۋ نۇكتەلەرى بولا الادى؟

- يران مەن قازاقستاننىڭ arasىنداعى كەلىسىمشارتتاردىڭ ىشىندەگى مۇناي، كولىك، لوگيستيكا عانا ەمەس، باسقا دا باعىتتاردا كوپتەگەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتىر. قازاقستان تاراپىنان ەڭ نەگىزگى قازىرگى تاسىمالدانىپ جاتقان تاۋار ءتۇرى –  ارپا مەن بيداي. ال يران جاعى بىزگە قاراعاندا وتە كوپ تاۋارلار ۇسىنىپ وتىر. سوندىقتان بۇل ءوز كوزەگىندە قازىر يرانداعى جانە قازاقستانداعى كاسىپكەرلەر قازاقستانداعى اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا، قۇرىلىس سالاسىنا، باسقا دا سالالارعا قاتىستى كوپتەگەن ينۆەستيتسيالار جاساپ جاتىر. ول ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ، توۆار اينالىمىنىڭ ءارى قاراي جالعاسا بەرەتىندىگىنىڭ بەلگىسى. قازاقستان مۇناي-گازبەن، يران مۇناي كومپانياسىنىڭ اراسىندا، سونىمەن بىرگە قازاقستان تەمىرجول كومپانياسى مەن يران تەمىرجول كومپانياسى اراسىندا مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر اياسىندا مەمورانۋمدار جاسالعان. بۇل ءوز كەزەگىندە جول، كولىك جانە لوگيستيكالىق سالالار بويىنشا ىقپالداستىقتى ارتتىرۋدا كوپ اسەر ەتەتىنى بەلگىلى.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، حالىقتارىمىزدىڭ تاريحي جانە رۋحاني جاقىندىعى بۇگىن ەكى ەل اراسىنداعى ەڭ جوعارى ساياسي دەڭگەيدە سەنىم قۇرۋعا قالاي ىقپال ەتىپ وتىر؟

- قازاق–يران قارىم-قاتىناسىنداعى تۋريستىك باعىتىنىڭ اراسىندا اياقالىسى ەندى باستالىپ جاتقان باعىتتاردىڭ ءبىرى دەسەك بولادى. يران تاراپى بىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن بىلدىرۋدە. ءبىزدىڭ جاقتان دا قىزىعۋشىلىق ارتا تۇسەتىنى بەلگىلى. اۋىلشارۋاشىلىعى، مۇناي جۇمىستارىنان بولەك، قازىرگى تاڭدا قۇرىلىس، تاۋ-كەن ءوندىرىسى سالالارىندا وسى ەكى باعىتتا ينۆەستيتسيالار تارتىلىپ، جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانى بايقالدى.

ەندىگى ايتىلاتىن تاعى ءبىر ماسەلە – مادەني ىقپالداستىق اياسىندا بىرنەشە ءىس-شارالاردىڭ اتقارىلۋى. ەڭ باستىسى – ەكى ەلدىڭ تەلەارنالارىنىڭ اراسىنداعى مەموراندۋم. بۇل – ءبىزدىڭ “حابار” ارناسىمەن يران ۇلتتىق تەلەۆيزياسىنىڭ اراسىنداعى مەموراندۋمنىڭ جاسالۋى. سونىمەن قاتار كەشەگى ەكى ەل پرەزيدەنتىنىڭ كەزدەسۋىندە ايتىلعان ماسەلە – ەكى ەلدىڭ مۇراعاتتارىنداعى ەكى ەلگە قاتىستى مالىمەتتەردى ەركىن، قول جەتىمدى تۇردە عالىمدارعا ۇسىنۋ.

شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ كوپتەگەن مالىمەتتەرىمىز يران ارحيۆتەرىندە ساقتالعان. بۇل باعىتتاردا 14 كۇنگە بەرىلگەن ۆيزالاردى تۋريستەردەن بۇرىن، ەكى ەل اراسىنداعى مادەني ىقپالداستىق باعىتىندا جۇرگەن ادامدار، سونىمەن بىرگە عالىمدار كورەيىن دەپ وتىرعاندىعى بەلگىلى. ارى قاراي وسى عالىمدارمەنەن مادەني باعىتتاعى ادامداردىڭ اراسىندا ارى-بەرى ءجۇرىس-تۇرىستىڭ كوبەيۋى تۋريستەردىڭ دە ارى-بەرى اينالۋىنا اسەر ەتىپ، ۇلعايا بەرەتىندىگىنە سەنىمدىمىن.

- اۋىل شارۋاشىلىعى مەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالارداعى ىنتىماقتاستىق ەكىجاقتى ەكونوميكالىق بايلانىستارعا قانداي جاڭا سەرپىن بەرەدى دەپ ويلايسىز؟

- يران مەن قازاقستان قارىم-قاتىناسىنداعى  اۋىلشارۋاشىلىعىنا جانە دە اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا قاتىستى ەكى ەلدىڭ سەرپىن بەرۋى وتە جوعارى باعالاۋ الادى. باستىسى – بىزگە سىرتقى نارىقتىڭ، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن سىرتقا شىعارۋ. قازىردىڭ وزىندە ءبىز ءداندى-داقىلداردى كوپ ەكسپورتتاپ وتىرمىز. كەلەشەكتە 3 ميللياردتان اسا تاسىمال جاساۋ كوزدەلۋدە. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ارى قاراي جالعاسا بەرەدى. سونىمەن قاتار، 10 كۇنگە سوزىلعان يزرايل–يران سوعىسى ءبىراز نارسەنى اڭعارتتى. يران تەحنولوگيالىق تۇرعىدان وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشاما الەمدىك سانكتسيانىڭ قۇرساۋىندا وتىرسا دا، الەمدىك تەحنولوگيادان كەش قالماعانىن دالەلدەدى. سوندىقتان اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىندا، اسىرەس زىمىرانداردان قورعانۋ سالاسى بويىنشا، اسكەري دروندار سالاسى بويىنشا كوپتەگەن ىنتىماقتاستىقتار ورىن الىپ، ەكى ەل اراسىنداعى وسى باعىتتا سەرىكتەستىك داميدى دەگەن ويدامىز.

- باندار-ابباس قالاسىنداعى شاحيد رادجاي پورتىنان قازاقستانعا جەر تەلىمىنىڭ بەرىلۋى ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق لوگيستيكامىزعا قانداي جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى؟ بۇل جەر قانداي ماقساتتا پايدالانىلادى؟

-شاحيد رادجاي پورتىن بىزگە بەرۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ تەڭىزگە شىعۋ مۇمكىندىگى، جەرورتا تەڭىزى ارقىلى كەز-كەلگەن ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جولدارىنا قوسىلۋ مۇمكىندىگى اشىلادى. بۇل جەردەن بەرىلگەن جەردى بىزگە دەگەن ساۋدا-ساتتىقتى ارتتىرۋعا دەگەن سەنىمى دەپ قابىلداپ، ونى كەلەشەكتە وسى ۇلكەن مۇمكىندىكتەر الاڭى رەتىندە پايدالانا الامىز دەگەن ويدامىن.

- ماڭعىستاۋ وبلىسىندا يران كاسىپكەرلەرىمەن بىرلەسكەن ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ ۇسىنىسى قاراستىرىلىپ جاتىر. وسى ايماقتىڭ جۇمىسى وڭىرارالىق ساۋدانى قالاي نىعايتا الادى؟

- ماڭعىستاۋ وبلىسى يران مەملەكەتىنە ەڭ جاقىن ورنالاسقان ايماق رەتىندە جانە كاسپي ارقىلى شىعا الاتىن مۇمكىندىكتەرىن كەڭىنەن قولدانىپ، ءبىرىنشى كەزەكتە قۇرىق پورتىنىڭ ءرولىن ارى قاراي دا ارتتىرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قازىردىڭ وزىندە ماڭعىستاۋ مەن يران ەلىنىڭ اراسىندا جاسالعان كەلىسىمشارتتاردىڭ رۋحاني بايلانىسى اياسىندا ماڭعىستاۋلىق ونەرپازدار يرانعا بارىپ، قازاق ونەرىن، مادەنيەتىن تانىتىپ جاتىر.

سونىمەن قاتار ماڭعىستاۋدىڭ وزىندە يران كاسىپكەرلەرىنىڭ ارالاسۋىمەن اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى بويىنشا ونىمدەردى ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ باعىتىندا بىرنەشە بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرىلۋدا. ودان كەيىن بۇل جەردە ەركىن ەكونوميكالىق ايماق ۇسىنۋ ارقىلى يران كاسىپكەرلەرىن كوبىرەك تارتىپ، ياعني ينۆەستيتسيالار تارتا وتىرىپ، قازاقستاننىڭ ورتا باعىتتاعى الەۋەتىنە كوپتەگەن ىقپالداستىقتار ەنگىزۋ كوزدەلىپ وتىر.

Abai.kz