قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆقا!

قر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ە.قارينگە!

اشىق-حات

قادىرلى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى!

ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان ابايتانۋشى جابال شويىنبەتتىڭ بۇكىل ءومىر جولىنا قاراي وتىرىپ قازاق ەلىنىڭ وركەندەۋىنە زور قوسقان ۇلەسى، ونىڭ حاكىم اباي مۇراسىن ناسيحاتتاۋداعى عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن قازاق مەملەكەتىن جانە ابايدى شەت ەلدىك دۇشپانداردان قورعاۋداعى جانكەشتى كۇرەسى ەسكەرۋسىز قالىپ، وسى كۇنگە دەيىن ۇكىمەت تاراپىنان بىردە-ءبىر ماراپاتقا يە بولماۋى تاڭ قالدىردى. ءبىز ەڭ بولماعاندا بيىل ابايدىڭ 180 جىلدىعى مەن ءوزىنىڭ 70 جاسقا تولۋىنا بايلانىستى ماراپاتقا يە بولار دەپ ويلاپ ەدىك، ءۇمىت اقتالماي وتىر.

جابال شويىمبەت ەلىمىزدىڭ شالعايداعى اۋىلى سوزاق اۋدانىندا مەكتەپتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ ءجۇرىپ-اق ءوزىنىڭ مەملەكەتشىلدىك، ۇلتشىلدىق ازاماتتىق تانىمىن كورسەتە ءبىلدى. 1981 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «ادەبيەت ءپانى وڭاي ما؟» دەگەن ماقالا جاريالاپ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ءوز دارەجەسىندە جۇرىلمەۋىنىڭ سول كەزدەگى ءبىر جاقتى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ اسەرى ەكەنىن مەڭزەپ، اششى شىندىقتى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا ۇسىندى. ونىڭ ماقالاسى بويىنشا گازەت بەتىندە ەكى جىل پىكىرتالاس ءجۇرىپ، رەداكتسياعا مىڭنان استام وقىرماننان حات ءتۇسىپ، قورىتىندىسىندا وقۋ اعارتۋ مينيسترلىگى گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) قالاسىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرىنىڭ جيىنىن وتكىزىپ، وسى ماسەلە تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا 1990 جىلى اشىلعان ابايتانۋ بولىمىندە عىلىمي قىزمەتكەر بولا ءجۇرىپ ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا دايىندالعان ابايدىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىنا جاۋاپتى حاتشى بولىپ قاتىستى. ۇستازى، قازاقتىڭ ابىزى اتانعان مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ابايدىڭ قاراسوزى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزە وتىرىپ تاۋەلسىزدىك العان قازاقستانعا ميسسيونەر اتىن جامىلىپ كەلگەن شەتەلدىك دۇشپانداردىڭ ەلگە بۇلىك سالعان، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تەرىستەگەن زۇلىمدىق قۇيتىرقى ارەكەتتەرىن بارلىق كۇش-جىگەرىن، جانىن اياماي كۇرەسىپ، اياۋسىز سوققى بەردى، ياعني قازاق ەلىن، ونىڭ اياۋلى ۇلى حاكىم ابايدى جانقيارلىقپەن قورعادى. ءسوزىمىزدى دالەلدەيىك:

1. ۇستازى م.مىرزاحمەتۇلىمەن بىرگە «كريشنا ساپاسى» قاۋىمىنىڭ ارباۋىنا تۇسكەن «اداسقان قازاق» دوسىم وماروۆ فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ءا.نىسانباەۆتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، سول ۇجىم فيلوسوفتارىنىڭ ۇسىنىسىمەن كريشنايتتىق نەگىزدە جازىلعان «ابايتانۋ» وقۋلىعىن مەكتەپكە ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىمەن ەندىرىپ، وقۋشىلارعا وقىتۋعا رۇقسات بەرگەنىنە ناقتى دالەلمەن قارسى شىعىپ ۇزدىكسىز بەس جىلداي تىنىمسىز ايتىسىپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنان الدىرىپ تاستادى. ال د. وماروۆتىڭ م. اۋەزوۆتى كريشنايت ەتىپ قورعاماقشى بولعان دوكتور ديسسەرتاتسياسىن قورعاتپاي تاستادى.

2. ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ، ەلدى ءبۇلدىرۋدىڭ ايلا-امالدارىن ابدەن مەڭگەرگەن، ارنايى تاپسىرىسپەن كەلگەن امەريكالىق «ميسسيونەر» اتىن جامىلعان چارلز ۋەللەر «ىزدەنۋشى عالىم رەتىندە قازاقتىڭ ءدىنى مەن مادەنيەتىن زەرتتەگىم كەلەدى» دەپ سول كەزدەگى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، اكادەميك ع.ەسىموۆتىڭ سەنىمىنە، ءارى ول ارقىلى قازاق فيلوسوفتارىنىڭ دا سەنىمىنە كىرىپ «ءبىزدىڭ شوقانىمىز» دەگەن ەسىمگە يە بولىپ ارام ويىن جۇزەگە اسىرادى.

2006 جىلدىڭ  18 ناۋرىزىندا ع.ەسىم باستاعان 22 فيلوسوف عالىمداردىڭ قولداۋىمەن «قازاق ەلىندەگى ءدىني ۇردىستەردىڭ مادەني-وركەنيەتتىك نەگىزدەرى» اتتى تاقىرىپپەن فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الادى. ال سول چارلز ۋەللەر جازعان «عىلىمي ەڭبەكتى» وقىساڭىز قازاق مەملەكەتىن، قازاق ۇلتىن اشىق تۇردە مادەنيەتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ماردىمسىز، كوپدىندى «جابايى حالىق» رەتىندە كورسەتكەن. مىسال كەلتىرەيىك:

«قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ۇشەۋ. ولار – تاڭىرشىلىك، ماسىحشىلىك (حريستياندىق) جانە يسلام;

قازاقتار 200–300 جىل بويى ۇلتتىق مادەنيەتى مەن تاريحىنان ايىرىلىپ قالعان حالىق; ءدىن – ۇلتتىڭ نەگىزگى سيپاتتارى ەمەس;

يسلامنىڭ ورتالىق ازيادا كەڭ تارالىپ، باسقا دىندەردىڭ جوعالىپ كەتۋى يسلامنىڭ جەڭىسى بولعان جوق، قايتا يسلامنىڭ السىرەۋى بولدى;

مەملەكەت پەن ۇلت بولەك بولۋى قاجەت. ياعني مەملەكەت نەگىزگى ءبىر ۇلت نەگىزىندە قالىپتاسپاۋى كەرەك. كوپۇلتتى ەلدە بارلىق ۇلتتار ءتىل، مادەنيەت، جەر جانە ساياسي بيلىك جاعىنان تەڭ قۇقىقتى بولۋى كەرەك;

بۇگىنگى ورتاازيالىقتارعا ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتتىق مەملەكەتتى جاساپ بەرگەن ورىستار; بۇگىنگى ورتا ازيا تىلدەرىنىڭ ەشقايسىسى دا ورتاعاسىرلىق جازبا-ادەبي تىلدەرىنىڭ جالعاسى ەمەس، ال ولاردىڭ قازىرگى اۋىزەكى ديالەكتىلەرىنىڭ ايىرماشىلىقتارى جەر مەن كوكتەي;

اباي سياقتى تۇرىكشىل-جاديدشىلەر «بۇرىن بولماعان جاڭا ەلدى جوقتان قۇرامىز» دەپ، بۇرىن بىلىنبەگەن، بولماعان ءبىر قازاق ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن جوق;

تۇركى ءتىلدى مەملەكەتتەردى (وداق) كۇرۋى ءساتسىز بولادى;

ەل بولۋ ءىلىمىنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسىن پروتەستانتتىق ماسىحشىلىك بەرە الادى».

سونىمەن قاتار چارلز ۋەللەر بەرىلگەن ءبىرىنشى تاپسىرما قازاق ەلىندە ديسسەرتاتسيا قورعاپ، قازاقتى، ابايدى قورلاپ جازعان ەڭبەكتى قازاق عالىمدارىنا مويىنداتىپ، «مەن ايتقانىمنىڭ ءبارى شىن، قازاقتاردىڭ وزدەرى دە ايتىپ وتىر» دەۋ بولاتىن. ونى عاريفوللا ەسىم، تۇرسىن عابيتوۆ، اقتولقىن قۇلساريەۆا، ناعيما بايتەنوۆالاردىڭ قولداۋىمەن وتە تاماشا ورىندايدى. ەندىگى كەزەك «بورات» كينوسىنىڭ جالعاسى رەتىندە قازاقتى مازاق ەتىپ، ءتىپتى جاۋىز ەتىپ مۋلتفيلمدەر شىعارۋ. چارلز ۋەللەر ونى دا تاماشا ورىندايدى، اعايىندى يگور كراۋس پەن ارتۋر كراۋستىڭ كومەگىمەن كەيىپكەرلەرىنىڭ ءتۇر ءراپاتى قۇبىجىق-سايقىمازاق بەينەسىندە، ەسەكتى بوياپ قويىپ كورسەتسە، زەبر دەپ ايتاتىن اقىماقتار ەلى ەتكەن «الداركوسە» مەن ادام ەتىن جەگىش جاۋىزدار ەلى ەتكەن «ەر توستىك» ءمۋلتفيلمىن قازاقتىڭ تەلەارنالارىنا شىعاردى.

ج.شويىنبەت جوعارىدا ايتقان ەلدىڭ ءىشىن ءبۇلدىرۋ ارەكەتىن العاشقى بولىپ سەزىپ، وعان قارسى مايدان اشىپ «قازاققا تورەلىك ايتاتىن ءسىز كىمسىز؟»، «كىمدى كىم ۇيالتتى؟»، «بۇل كىتاپ كىمگە قاجەت، نە ءۇشىن قاجەت؟»، «سانانى ۋلايتىن قوس كىتاپ»، «شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاسيەتتى ەسىمىن الدەبىر ميسسيونەردىڭ قولجاۋلىعى قىلمايىق» تاقىرىپتارداعى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا قارسى ماقالالار جازىپ، زيالى قاۋىمنىڭ، كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋىنا سالىپ چ.ۋەللەردىڭ ديسسەرتاتسياسىنىڭ كۇشىن جويدىردى. ءتيىستى ورىندارعا حات جازىپ قازاق حالقىن مازاق ەتكەن مۋلتفيلمدەردىڭ قولدانىستان الىپ تاستاۋىنا ىقپال ەتتى.

3. اكادەميك ءا. نىسانباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاق ءتىلىن «دالباسا» دەپ، اباي قازاقتاردىڭ قولدان جاساپ العان دانىشپانى دەپ قارالاپ، قازاق اۋىلىنىڭ بولاشاعى جوق دەپ وشىككەن، يسلام ءدىنىن وركەنيەتكە قارسى قوياتىن، تەك ەۆروپاعا، باتىسقا تابىن دەپ ۇگىتتەگەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاماقشى بولعان قاناعات جۇكەشەۆپەن اياۋسىز ايقاسىپ (ج. شويىنبەت. «جۇكەشەۆتىڭ بۇل قاي «دالباساسى»؟ («تۇركىستان» گازەتى، 27.09.2007 ج.), ج. شويىنبەت. «قازاقتى، ابايدى قورلاپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاماق» («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 12.09.2007 ج.). اتتى قارسى ماقالالار جازىپ، تاعى دا زيالى قاۋىمدى، كوپشىلىكتى، ءتىپتى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا حات جازىپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاتپاي تاستادى.

4. جازۋشى روللان سەيسەنباەۆ لوندونعا بارىپ «دۇنيەجۇزىلىك احمادي مۇسىلمان قوعامى» دەگەن ءدىني سەكتاعا مۇشە بولىپ، ءوزىن قازاقستانداعى جالعان پايعامبار احماديشىلەردىڭ ليدەرىمىن دەپ جاريالايدى ءارى حالىقارالىق اباي كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى بولا ءجۇرىپ «احماديشىلەردىڭ» ىقپالىمەن لونداندا اباي ءۇيىن اشىپ، ال ولاردىڭ تاپسىرماسىمەن شىمكەنت قالاسىنان اباي اتىنداعى پاركتىڭ ىشىنەن 2 قاباتتى جايعا اباي كلۋبىن قۇرىپ جانە 16 بەتتىك «اباي» گازەتىن، «اباي» كىتاپ دۇكەنىن اشادى، جاسىرىن ماقساتى – جالعان پايعامبار اتانعان ءاحماديدى ناسيحاتتاۋ.

روللان سەيسەنباەۆتىڭ قازاقستاندا يسلام دىنىنە تەرىس باعىتتا جالعان پايعامبار ءاحماديدى ناسيحاتتاپ جۇرگەنىن ابدەن انىقتاپ الىپ، وعان قارسى «مىناۋ اباي، قاي اباي نەمەسە حالىقارالىق اباي كۋبىنىڭ پرەزيدەنتى ر.سەيسەنباەۆقا حات» دەگەن جانە «جالعان» «پايعامباردى» جالاۋلاتقان جاساندى «وداق» دەپ رەسپۋبليكالىق باسپاسوزگە قارسى ماقالا جازىپ جازۋشى ر.سەيسەنباەۆتىڭ كىمگە قىزمەت جاساپ جۇرگەنىنىڭ اق-قاراسىن تالداپ كوپشىلىككە جاريا ەتەدى. سونىمەن قاتار شىمكەنت قالاسىنداعى «اباي» كلۋبىن، «اباي» دۇكەنىنىڭ نەنى كوزدەيتىنىن ايتىپ سول كەزدە وبلىس اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ پەن اكىم ورىنباسارى ءالي بەكتاەۆقا بارىپ ءبارىن جاپتىرىپ تاستايدى. كەرىسىنشە وبلىس اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن «حاكىم اباي» مۋزەيى اشىلادى.

5. ەلگە كەلىپ ىلاڭ سالعان «ميسسيونەردىڭ» زۇلىمدىق ويلارىن جۇزەگە اسىرۋعا «ءدىن تۋرالى» زاڭنىڭ وسالدىعىن بايقاعان جابال شويىنبەت ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا «اشىق حات» جازىپ، ونى سەسسيادا دەپۋتات بەرىك بەكتانوۆ وقىپ، 44 دەپۋتاتتىڭ قولداۋىمەن «ءدىن تۋرالى» زاڭ قايتا قارالىپ، «ميسسيونەرلىك» تۋرالى باپتارى تۇزەتىلىپ، وڭدەلدى.

6. «ميسسيونەر» چارلز ۋەللەر ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اتانىپ، سول ۋنيۆەرسيتەتتە «ابايتانۋ» ورتالىعىن اشىپ ءوزىنىڭ ارباۋىنا تۇسكەن قازاقستان عالىمدارىنا نۇسقاۋ بەرىپ، قازاقتاردى تەرىستەپ ءوز ويىن جۇزەگە اسىرۋدا.

سونىڭ ايقىن دالەلى ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىن ابايتانۋدان ءدارىس بەرىپ جۇرگەن زاۋرە باتاەۆا ابايدىڭ ومىردە بولعانىنا كۇدىك كەلتىرىپ، ابايدىڭ قاراسوزدەرىن اباي جازباعان، ونى ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعان دەپ الەۋمەتتىك جەلىگە 12 بەتتىك ماقالا جازىپ، ەلدى دۇرلىكتىردى. زاۋرە باتاەۆانىڭ كىم ەكەنىن، قايدان شىققانىن جانە كەيىنگى كەزدە قانداي جولعا تۇسكەنىن جان-جاقتى تالداپ، وعان قارسى جابال شويىنبەت رەسپۋبليكالىق «ايقىن» گازەتىنە (10.08.2022 ج.) ماقالا جازدى. ءسويتىپ وعان قارسى ماقالا جازىپ، وسىلاي تويتارىس بەردى.

بيىلدىڭ وزىندە ابايدىڭ 180 جىلدىعىنا بايلانىستى جابال شويىنبەتتىڭ ابايدىڭ «تولىق ادام ءىلىمىنىڭ نەگىزدەرى»، «ابايدى زەرتتە، تاڭىرقات»، «مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى – اباي جولىمەن»، «ابايدى قورعاۋ – قازاقتى قورعاۋ» اتتى 4 كىتابى شىقتى. وسىعان دەيىن 30-دان اسا مەكەمە، مەكتەپ، ارناۋلى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا كەزدەسۋ جاساپ، ءدارىس وقىدى. بۇدان باسقا دا ونشاقتى كىتابى، ەكى جۇزدەن اسا عىلىمي ەڭبەكتەرى، ماقالالارى جارىق كوردى.

جابال شويىنبەتتىڭ قازاقتى، ابايدى قورعاۋداعى جانكەشتى ايقاسىنىڭ ءبارى ءوز ناتيجەسىن بەردى. ول كوتەرگەن ماسەلەلەردى پرەزيدەنتتەن باستاپ، ۇكىمەتتە جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى دا قولداپ، ءتيىستى شەشىم شىعارىپ وتىرعان. سوندا جابال شويىنبەتتىڭ ماراپات الۋىنا كىم كەدەرگى؟ بيىل 70-كە تولىپ وتىرعان ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ كورنەكتى ابايتانۋشى عالىمى، قوعام قايراتكەرى جابال شويىنبەتتىڭ ماراپات الۋىن سۇراپ جازعان ۇسىنىس-حات ءتيىستى ورىندارعا جىبەرىلگەن. وكىنىشكە وراي ول جاقتان حابار وسى كۇنگە دەيىن بولعان جوق.

قادىرلى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى!

ءبىز سىزدەن ءبىر توپ عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، ازاماتتار جوعارىدا ايتىلعان ءوتىنىشىمىزدى قاراپ، جابال شويىنبەتتىڭ قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر اتاعىن الۋىنا كومەكتەسۋىڭىزدى سۇرايمىز. ول قانداي ماراپاتقا بولسا دا، ءتىپتى «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا دا لايىقتى جان.

اشىق-حاتقا قول قويۋشىلار:

بولات ءابدىلمانوۆ، قر حالىق ءارتىسى

سەكەن تۇرىسبەكوۆ، قر حالىق ءارتىسى

دانداي ىسقاق، ف.ع.د.، پروفەسسور

ايگۇل يسماك، ف.ع.د.، پروفەسسور

ورازالى سابدەن، اكادەميك، قر مەم.سىيلىق يەگەرى

ءتورالى قىدىر، ف.ع.ك.، «يسلام» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

شامشيدين كەرىم، ف.ع.د.، پروفەسسور

بولات شاراحىمباي، قوعام قايراتكەرى، جازۋشى، اقىن

ەرتاي ايعاليۇلى، جازۋشى-جۋرناليست، «Qazaqstan dauiri» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى

ءامىرحان مەڭدەكە، جازۋشى

Abai.kz