وزبەكستان الەم نازارىندا
سوڭعى جىلدارى وزبەكستان جەتەكشى تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ، الەمدىك باق-تىڭ، حالىقارالىق ينۆەستورلار مەن تالداۋشىلاردىڭ ءجىتى نازارىنا ىلىكتى.
ەكونوميكالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق سيپاتتاعى اۋقىمدى رەفورمالاردى ىسكە قوسا وتىرىپ، بۇل ەل ايتارلىقتاي ءوسۋ قارقىنىن جانە كاپيتالدىڭ تۇراقتى اعىنىن كورسەتىپ وتىر.
وزبەكستاننىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق تراەكتورياسىنىڭ ىرگەتاسى 2017 جىلى ساياسي باعىت وزگەرگەننەن كەيىن، رەفورماتور پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيوەۆ تۇلعاسىنداعى ەلدىڭ جاڭا باسشىلىعى جابىق جانە اكىمشىلىك باسقارىلاتىن ۇلگىدەن نەعۇرلىم اشىق جانە نارىقتىق ۇلگىگە قاراي اۋقىمدى بۇرىلىس جاساۋ باستاماسىن كوتەرگەن كەزدە قالانعان بولاتىن. ۆاليۋتالىق شەكتەۋلەر ىرىقتاندىرىلدى، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ىشكى نارىققا قولجەتىمدىلىگى جەڭىلدەتىلدى، مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرۋ جانە قايتا قۇرىلىمداۋ پروتسەستەرى ىسكە قوسىلدى، بيزنەس ءۇشىن اكىمشىلىك كەدەرگىلەر تومەندەتىلدى. بۇل قادامدار وزبەكستاننىڭ بيزنەس كەلبەتىن تەز وزگەرتىپ، ونى «جابىق مەملەكەتتەن» ورتالىق ازيانىڭ ەڭ پەرسپەكتيۆالى نارىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىردى.
ەكونوميكالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق سيپاتتاعى اۋقىمدى رەفورمالاردى ىسكە قوسا وتىرىپ، وزبەكستان ايتارلىقتاي ءوسۋ قارقىنىن جانە كاپيتالدىڭ تۇراقتى اعىنىن كورسەتىپ وتىر
ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر دە بۇل ىلگەرىلەۋدى راستايدى. حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ باعالاۋى بويىنشا 2025 جىلى وزبەكستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 145 ميلليارد اقش دوللارىنان استى، ال ءوسۋ قارقىنى الەمدىك ورتاشا دەڭگەيدەن جوعارى كۇيىندە قالىپ وتىر.
وزبەك ەكونوميكاسى سىرتقى كۇيزەلىستەرگە توزىمدىلىگىن كورسەتىپ، ينفلياتسيا باسقارىلاتىن شەكتە ساقتالىپ وتىر، ال التىن-ۆاليۋتا قورلارى رەكوردتىق 61,2 ميلليارد دوللارعا جەتتى، قارجى بۋفەرىن قالىپتاستىرىپ، جاھاندىق نارىقتاردىڭ اۋىتقۋىنا قارسى ءوز وسالدىعىن تومەندەتتى.
وسى ءبىر وسۋدە سونداي-اق ەنەرگيا كوزدەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جانە جەڭىل ونەركاسىپ تاۋارلارى ەسەبىنەن جاڭا نارىقتارعا بىرتىندەپ شىعۋدىڭ ارقاسىندا كەڭەيە تۇسكەن ەكسپورت ەلەۋلى ءرول اتقارادى.
حالىقارالىق ينۆەستورلاردىڭ مۇددەسى وزبەكستاننىڭ جاھاندىق قارجى نارىقتارىنا بەلسەندى شىعۋىنا دا بايلانىستى. ەگەمەندى ەۋرووبليگاتسيالاردى شىعارۋ، ءىرى اكتيۆتەردى جەكەشەلەندىرۋ جوسپارلارى جانە اشىقتىق ستاندارتتارىن ارتتىرۋعا دايىن ەكەندىگى تاشكەنتتىڭ الەمدىك قارجى جۇيەسىنە كىرىگۋگە دەگەن ۇمتىلىسىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك سەكتور بۇرىنعىسىنشا ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىندا ۇستەم، قارجى ينستيتۋتتارى بەلسەندى دامۋدا جانە ەل ىشىندە كاپيتالدى ءتيىمدى قايتا بولە بىلۋدە.
وزبەكستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق احۋالى دا تاڭ قالدىرادى. ءبىر جاعىنان، 38 ميلليوننان استام حالقى بار مەملەكەتتىڭ دەموگرافيالىق الەۋەتى، جاس ەڭبەك نارىعى جانە ءوسىپ كەلە جاتقان ىشكى سۇرانىس ءوندىرىس پەن قىزمەت كورسەتۋدى دامىتۋ ءۇشىن قولايلى نەگىز جاسايدى. ەكىنشى جاعىنان - ينۆەستورلار كورپوراتيۆتىك باسقارۋ قيىندىقتارىن وڭاي ەڭسەرەدى. سوڭعى جىلدارى ەلدىڭ سوت جۇيەسى مەنشىك قۇقىعى سالاسىنداعى زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا ىقىلاس تانىتا دەن قويا باستادى. الەمدە جانە وڭىردە وزبەكستاندى الەۋەتى جوعارى جانە تاۋەكەلى از نارىق رەتىندە قابىلداۋ قالىپتاسۋدا، بۇل تاياۋ شەتەلدەردەن كاپيتال مەن ينۆەستيتسيالاردىڭ جاپپاي كەلۋىنە سەبەپشى بولادى.
وزبەكستاننىڭ الدىندا جاڭا ماقساتتار تۇر. رەفورمالاردى ينستيتۋتسيونالدىق ولشەۋ ەرەكشە نازار اۋدارۋعا لايىق. ەكونوميكالىق ىرىقتاندىرۋدىڭ ءوزi قۇقىقتىق جانە رەتتەۋشi تەتiكتەردi قاتارلاس نىعايتۋسىز تۇراقتى دامۋعا كەپiلدiك بەرمەيدi. وزبەكستان ۇكىمەتى رەتتەۋشىلەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرۋعا، قارجىلىق ەسەپتىلىكتى بىرىزدەندىرۋگە، سوت جۇيەسىن دامىتۋعا جانە بيزنەس ءۇشىن ترانزاكتسيالىق شىعىنداردى ازايتۋعا باعىت نىق قادام ۇستاندى. ازىرگە بۇل ەلەمەنتتەر ونشا-مۇنشا قولعا الىنباعان كۇيىندە قالىپ وتىر. ەكونوميكالىق ءوسۋ كوبىنەسە تۇراقتى نارىقتىق ەكوجۇيەگە ەمەس، اكىمشىلىك شەشىمدەرگە جانە سىرتقى سۇرانىسقا سۇيەنەدى.
وزبەكستان ءوزىنىڭ ماڭىزدى سەرپىندى كەزەڭىندە تۇر. ەكونوميكا ءوسۋ، بەيىمدەلۋ جانە سىرتقى رەسۋرستاردى تارتۋ قابىلەتىن كورسەتتى، الايدا ودان ءارى دامۋ رەفورمالاردى ورنىقتى ينستيتۋتسيونالدىق جۇيەگە اينالدىرۋدىڭ مۇمكىن بولۋىنا بايلانىستى بولماق.
سىرتقى ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي كونتەكست ەلدiڭ دامۋ تراەكتورياسىنا دا ەلەۋلi اسەر ەتەدi, ويتكەنi وزبەكستان iرi سىرتقى ويىنشىلاردىڭ مۇددەلەرi اراقاتىناسىن تەڭدەستiرۋگە ءماجبۇر: قىتاي ونىڭ نەگiزگi ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرiكتەستەرiنiڭ بiرi بولىپ قالا بەرەدi, رەسەي ەكسپورت پەن ەڭبەك ميگراتسياسىندا ماڭىزدى ءرولiن ساقتايدى، ال اقش پەن ەۋرووداق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن ينۆەستيتسيالارعا قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرادى.
مۇنداي كوپ ۆەكتورلىق سىرتقى بايلانىستاردى ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بىراق سونىمەن بىرگە ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدى قيىنداتادى جانە ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ يكەمدىلىگىنە قويىلاتىن تالاپتاردى ارتتىرادى. قارجى سەكتورى رەفورمالارعا قاراماستان، جەدەلدەتىلگەن جاڭعىرتۋ مەن يننوۆاتسيالىق دامۋ ءۇشىن قاجەتتى اۋقىمدا ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋگە قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتە الماي وتىر.
بارشا ءسوزدىڭ ءتۇيىنى وزبەكستان ماڭىزدى بەلەس كەزەڭىندە تۇر. ەكونوميكا ءوسۋ، بەيىمدەلۋ جانە سىرتقى رەسۋرستاردى تارتۋ قابىلەتىن كورسەتتى، الايدا ودان ءارى دامۋ رەفورمالاردى ورنىقتى ينستيتۋتسيونالدىق جۇيەگە اينالدىرۋدىڭ مۇمكىن بولۋىنا بايلانىستى بولىپ كەلەدى.
كشى تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ، الەمدىك باق-تىڭ، حالىقارالىق ينۆەستورلار مەن تالداۋشىلاردىڭ ءجىتى نازارىنا ىلىكتى.
ەكونوميكالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق سيپاتتاعى اۋقىمدى رەفورمالاردى ىسكە قوسا وتىرىپ، بۇل ەل ايتارلىقتاي ءوسۋ قارقىنىن جانە كاپيتالدىڭ تۇراقتى اعىنىن كورسەتىپ وتىر.
وزبەكستاننىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق تراەكتورياسىنىڭ ىرگەتاسى 2017 جىلى ساياسي باعىت وزگەرگەننەن كەيىن، رەفورماتور پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيوەۆ تۇلعاسىنداعى ەلدىڭ جاڭا باسشىلىعى جابىق جانە اكىمشىلىك باسقارىلاتىن ۇلگىدەن نەعۇرلىم اشىق جانە نارىقتىق ۇلگىگە قاراي اۋقىمدى بۇرىلىس جاساۋ باستاماسىن كوتەرگەن كەزدە قالانعان بولاتىن. ۆاليۋتالىق شەكتەۋلەر ىرىقتاندىرىلدى، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ىشكى نارىققا قولجەتىمدىلىگى جەڭىلدەتىلدى، مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرۋ جانە قايتا قۇرىلىمداۋ پروتسەستەرى ىسكە قوسىلدى، بيزنەس ءۇشىن اكىمشىلىك كەدەرگىلەر تومەندەتىلدى. بۇل قادامدار وزبەكستاننىڭ بيزنەس كەلبەتىن تەز وزگەرتىپ، ونى «جابىق مەملەكەتتەن» ورتالىق ازيانىڭ ەڭ پەرسپەكتيۆالى نارىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىردى.
ەكونوميكالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق سيپاتتاعى اۋقىمدى رەفورمالاردى ىسكە قوسا وتىرىپ، وزبەكستان ايتارلىقتاي ءوسۋ قارقىنىن جانە كاپيتالدىڭ تۇراقتى اعىنىن كورسەتىپ وتىر
ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر دە بۇل ىلگەرىلەۋدى راستايدى. حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ باعالاۋى بويىنشا 2025 جىلى وزبەكستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 145 ميلليارد اقش دوللارىنان استى، ال ءوسۋ قارقىنى الەمدىك ورتاشا دەڭگەيدەن جوعارى كۇيىندە قالىپ وتىر.
وزبەك ەكونوميكاسى سىرتقى كۇيزەلىستەرگە توزىمدىلىگىن كورسەتىپ، ينفلياتسيا باسقارىلاتىن شەكتە ساقتالىپ وتىر، ال التىن-ۆاليۋتا قورلارى رەكوردتىق 61,2 ميلليارد دوللارعا جەتتى، قارجى بۋفەرىن قالىپتاستىرىپ، جاھاندىق نارىقتاردىڭ اۋىتقۋىنا قارسى ءوز وسالدىعىن تومەندەتتى.
وسى ءبىر وسۋدە سونداي-اق ەنەرگيا كوزدەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جانە جەڭىل ونەركاسىپ تاۋارلارى ەسەبىنەن جاڭا نارىقتارعا بىرتىندەپ شىعۋدىڭ ارقاسىندا كەڭەيە تۇسكەن ەكسپورت ەلەۋلى ءرول اتقارادى.
حالىقارالىق ينۆەستورلاردىڭ مۇددەسى وزبەكستاننىڭ جاھاندىق قارجى نارىقتارىنا بەلسەندى شىعۋىنا دا بايلانىستى. ەگەمەندى ەۋرووبليگاتسيالاردى شىعارۋ، ءىرى اكتيۆتەردى جەكەشەلەندىرۋ جوسپارلارى جانە اشىقتىق ستاندارتتارىن ارتتىرۋعا دايىن ەكەندىگى تاشكەنتتىڭ الەمدىك قارجى جۇيەسىنە كىرىگۋگە دەگەن ۇمتىلىسىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك سەكتور بۇرىنعىسىنشا ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىندا ۇستەم، قارجى ينستيتۋتتارى بەلسەندى دامۋدا جانە ەل ىشىندە كاپيتالدى ءتيىمدى قايتا بولە بىلۋدە.
وزبەكستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق احۋالى دا تاڭ قالدىرادى. ءبىر جاعىنان، 38 ميلليوننان استام حالقى بار مەملەكەتتىڭ دەموگرافيالىق الەۋەتى، جاس ەڭبەك نارىعى جانە ءوسىپ كەلە جاتقان ىشكى سۇرانىس ءوندىرىس پەن قىزمەت كورسەتۋدى دامىتۋ ءۇشىن قولايلى نەگىز جاسايدى. ەكىنشى جاعىنان - ينۆەستورلار كورپوراتيۆتىك باسقارۋ قيىندىقتارىن وڭاي ەڭسەرەدى. سوڭعى جىلدارى ەلدىڭ سوت جۇيەسى مەنشىك قۇقىعى سالاسىنداعى زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا ىقىلاس تانىتا دەن قويا باستادى. الەمدە جانە وڭىردە وزبەكستاندى الەۋەتى جوعارى جانە تاۋەكەلى از نارىق رەتىندە قابىلداۋ قالىپتاسۋدا، بۇل تاياۋ شەتەلدەردەن كاپيتال مەن ينۆەستيتسيالاردىڭ جاپپاي كەلۋىنە سەبەپشى بولادى.
وزبەكستاننىڭ الدىندا جاڭا ماقساتتار تۇر. رەفورمالاردى ينستيتۋتسيونالدىق ولشەۋ ەرەكشە نازار اۋدارۋعا لايىق. ەكونوميكالىق ىرىقتاندىرۋدىڭ ءوزi قۇقىقتىق جانە رەتتەۋشi تەتiكتەردi قاتارلاس نىعايتۋسىز تۇراقتى دامۋعا كەپiلدiك بەرمەيدi. وزبەكستان ۇكىمەتى رەتتەۋشىلەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرۋعا، قارجىلىق ەسەپتىلىكتى بىرىزدەندىرۋگە، سوت جۇيەسىن دامىتۋعا جانە بيزنەس ءۇشىن ترانزاكتسيالىق شىعىنداردى ازايتۋعا باعىت نىق قادام ۇستاندى. ازىرگە بۇل ەلەمەنتتەر ونشا-مۇنشا قولعا الىنباعان كۇيىندە قالىپ وتىر. ەكونوميكالىق ءوسۋ كوبىنەسە تۇراقتى نارىقتىق ەكوجۇيەگە ەمەس، اكىمشىلىك شەشىمدەرگە جانە سىرتقى سۇرانىسقا سۇيەنەدى.
وزبەكستان ءوزىنىڭ ماڭىزدى سەرپىندى كەزەڭىندە تۇر. ەكونوميكا ءوسۋ، بەيىمدەلۋ جانە سىرتقى رەسۋرستاردى تارتۋ قابىلەتىن كورسەتتى، الايدا ودان ءارى دامۋ رەفورمالاردى ورنىقتى ينستيتۋتسيونالدىق جۇيەگە اينالدىرۋدىڭ مۇمكىن بولۋىنا بايلانىستى بولماق.
سىرتقى ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي كونتەكست ەلدiڭ دامۋ تراەكتورياسىنا دا ەلەۋلi اسەر ەتەدi, ويتكەنi وزبەكستان iرi سىرتقى ويىنشىلاردىڭ مۇددەلەرi اراقاتىناسىن تەڭدەستiرۋگە ءماجبۇر: قىتاي ونىڭ نەگiزگi ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرiكتەستەرiنiڭ بiرi بولىپ قالا بەرەدi, رەسەي ەكسپورت پەن ەڭبەك ميگراتسياسىندا ماڭىزدى ءرولiن ساقتايدى، ال اقش پەن ەۋرووداق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن ينۆەستيتسيالارعا قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرادى.
مۇنداي كوپ ۆەكتورلىق سىرتقى بايلانىستاردى ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بىراق سونىمەن بىرگە ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدى قيىنداتادى جانە ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ يكەمدىلىگىنە قويىلاتىن تالاپتاردى ارتتىرادى. قارجى سەكتورى رەفورمالارعا قاراماستان، جەدەلدەتىلگەن جاڭعىرتۋ مەن يننوۆاتسيالىق دامۋ ءۇشىن قاجەتتى اۋقىمدا ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋگە قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتە الماي وتىر.
بارشا ءسوزدىڭ ءتۇيىنى وزبەكستان ماڭىزدى بەلەس كەزەڭىندە تۇر. ەكونوميكا ءوسۋ، بەيىمدەلۋ جانە سىرتقى رەسۋرستاردى تارتۋ قابىلەتىن كورسەتتى، الايدا ودان ءارى دامۋ رەفورمالاردى ورنىقتى ينستيتۋتسيونالدىق جۇيەگە اينالدىرۋدىڭ مۇمكىن بولۋىنا بايلانىستى بولىپ كەلەدى.
Abai.kz
