2014 جىلى 18 اقپاندا قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى – قر مەملەكەتتىك حاتشىسى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى ك.ءماسىموۆتىڭ (سۋرەتتە) توراعالىعىمەن قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسى جونىندە كەڭەس بولدى. وسى كەڭەستە ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس مامانى ءا.جۇنىسبەكتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانە  ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دىڭ پروفەسسورى ا.ءشارىپبايدىڭ جەتەكشىلىگىمەن دايىندالعان لاتىنشا قازاق ءالىپبيى جوبالارى تالقىلادى. سوندا تالقىلانىپ قاراستىرىلعان ماسەلەلەرگە وراي، 2014 جىلى 21 ناۋرىزدا جشس «مەملەكەتتىك ءتىلدى داىتۋ ينستيتۋتى» بازاسىندا ارنايى شاقىرىلعان مامانداردىڭ جيىنى وتكىزىلدى. وسى جيىنداعى پىكىرتالاستان پايىمداعانىمىز: XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا بولعان قازاق ەملەسىنىڭ داۋى XXI عاسىرعا دا جەتكەن ەكەن. ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءالى ءبىر ۇستانىمعا كەلە الماي، اركىم ءوز بىلگەنىن تىقپالاپ، ءارى-ءسارى كۇي كەشۋدە ەكەنبىز. وسى داۋ باستالعان كەزدە-اق ۇلى اعارتۋشى ا.بايتۇرسىنۇلى: «دۇرىس ەملە مەن قاتە ەملەنى ايىرۋعا مەنىڭ ويىمشا بىلاي قاراۋ كەرەك شىعار دەيمىن: ءتىل تابيعاتىنا قاراي ەملەنى ىڭعايلاۋ ما؟ جوق ەملە تۇرىنە قاراي ءتىلدى ىڭعايلاۋ ما؟ مەن ويلايمىن، ەملە – جازۋ ءۇشىن شىعارعان نارسە، جازۋ – ءتىل ءۇشىن شىعارعان نارسە. ولاي بولسا، ءتىلدى بۇزىپ ەملەگە ىڭعايلاۋ ەمەس، ەملەنى تىلگە ىڭعايلاۋ كەرەك، ءتىلدىڭ تابيعاتىنا قاراماي زورلاپ، ەملەگە تاڭىپ بايلاسا، قىتاي قاتىندارىنىڭ اياعى بولىپ شىعادى» [1, 395]، – دەپ، نىق تۇجىرىم جاساعان ەدى. ونىڭ وسى وي-تۇجىرىمىن كەزىندە م.دۋلاتۇلى، ق.كەمەڭگەرۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ە.ومارۇلى، ت.شونانۇلى، س.سادۋاقاسوۆ، ق.قاراتىشقانوۆ سەكىلدى ت.ب. كوپتەگەن الاش زيالىلارى قولداعان بولاتىن. ولاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ا.بايتۇرسىنۇلى قۇراستىرعان ارابشا جاڭا الىپبيدە (توتە جازۋدا) دە، سول ءالىپبي نەگىزىندە جاسالعان 1928 جىلعى لاتىنشا قازاق الىپبيىندە دە (بۇل ءالىپبي 1938 جىلعا دەيىن ۇلتتىق ءتىل باعىتىندا بولدى) ءتىلىمىزدىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسى، وزىندىك زاڭدىلىقتارى ساقتالعان ەدى. الايدا ولار رەپرەسسيالانعان سوڭ، ولارمەن بىرگە ۇلتتىق وي-تۇجىرىمدار دا، ۇلتتىق رۋحاني-مادەني تانىمدار دا تۇتاستاي قۇردىمعا كەتتى.

ۇلتتىق دۇنيەتانىم رۋحاني ساباقتاستىق ساقتالعان جاعدايدا عانا كەمەلدەنە تۇسەتىنىن ەسكەرسەك، الاش زيالىلارىنىڭ تاريحي جانە مادەني ءىس-تاجىريبەسىنەن 60-70 جىلداي قول ءۇزىپ قالعان ءبىزدىڭ جازبا مادەنيەتىمىز، ءتىپتى جالپى رۋحاني-مادەني دۇنيەمىز سونىڭ زالال-زاردابىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تارتۋدا. قازىر ءبىز سول ارىستارىمىزدى تۇگەلدەي اقتاپ الساق تا، ۇلت ءۇشىن ەتكەن ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ قادىرىنە ءالى جەتە الماي ءجۇرمىز. ءتىپتى «ول داۋرەن كەلمەسكە كەتتى. ءتىلىمىز دامۋدىڭ جاڭا جولىنا ءتۇستى. زامان اعىسىنا قاراي جاڭاشا ءوڭ الىپ دامۋدا» دەگەن سىقىلدى جاساندى قاعيدانى ۋاعىزداپ، ءتىلىمىزدىڭ، دەمەك ۇلتىمىزدىڭ تابيعي بولمىسىنا كەرەعار نارسەلەردى قاساقانا ەلەمەۋشىلىك تە بايقاتىپ ءجۇرمىز. ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ساياساتكەرلەرى «ۇلتتىق يدەيا كەرەك» دەيدى، بىراق سول يدەيانىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا-اق جاسالىپ قويعانىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى.

ءسويتىپ، ءبىز الاش ارىستارىنىڭ ۇلتتىق ماقسات-مۇددەنى كوزدەگەن وي-تۇجىرىمدارىن زەردەلەپ پايدالانۋدىڭ ورنىنا 1940-50 جىلدارى «جاساندى ءار الۋاندىلىقتى جويۋ ماقساتىمەن» دەپ دالەلدەپ، «ورىس ءسوزى مەن حالىقارالىق اتاۋلار، ورىس ءتىلى ارقىلى الىنعان سوزدەر ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا جازىلسىن» دەگەن اكادەميك ي.ي.مەششانينوۆ پەن پروفەسسور گ.پ.سەرديۋچەنكونىڭ كەڭەستىك بارشا حالىقتى ورىستاندىرۋدى ماقسات ەتىپ ۇسىنعان قاعيداسىن ء(پرينتسيپىن) ءالى كۇنگە باسشىلىققا الىپ كەلەمىز.

«زامان وزىپ، زاڭ توزعانىن» تۇسىنسەك تە، تەرىس قاعيدانىڭ شىلاۋىنان شىعا الماي، سونىڭ كەسىرىنەن كەزىندە قاساقانا ەسكەرىلمەگەن ءتىلىمىزدىڭ مىڭداعان جىل بويى قالىپتاسقان ءوز زاڭدىلىعى، ءتول دىبىستارى، ءتول دىبىستارىنىڭ وزىندىك تىركەسىمى، سول دىبىستار مەن دىبىس تىركەسىمدەرىن ايتاتىن وزىمىزگە عانا ءتان دىبىستاۋ ەرەكشەلىگىمىز (ارتيكۋلياتسيا، اكۋستيكا) بار ەكەنىن تىپتەن ۇعىنعىمىز كەلمەيدى.

قازىرگى قولدانىستاعى قازاق ءالىپبيىن كەڭەستىك-كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تىلدىك (ۇلتتىق) ساياساتىنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن ف.ع.د.، پروفەسسور س.امانجولوۆ ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز قۇراستىردى. ول ونى قازاق تىلىندە جوق ورىس ارىپتەرىمەن تولىقتىردى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، تابيعي زاڭدىلىعىنا جات ەرەجەلەردى كىرگىزىپ، جازۋ ەملەسىن وزگەرتىپ، ونى كۇردەلەندىرىپ جىبەرۋگە اكەلدى. سوندىقتان قازاق ءتىلى ەملە (ورفوگرافيا) سوزدىكتەرى بىرنەشە رەت (1940, 1957, 1978, 1983) قايتا وڭدەلىپ وتىردى [2,7]. سوڭعى نۇسقا 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسى بەكىتكەن «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» نەگىزگە الىندى [3].

وسى ۋاقىتتار (1940 جىلدان بۇگىنگە دەيىن) ارالىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنان تىس دىبىس تاڭبالارىمەن تولىقتىرىلعان ءالىپبيىمىزدى، ەسكەرتۋلەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز ەملە ەرەجەلەرىمىزدى ماقتاپ، «ورىس ءتىلىنىڭ يگى اسەرى ارقاسىندا ءتىلىمىز بايىدى، كەز كەلگەن شەتەل سوزدەرىن جازا دا، ايتا دا الاتىن بولدىق» دەپ قازاق ءتىلىنىڭ بەلگىلى عالىمدارى ەڭبەكتەر جازادى [4; 5, 199-205; 6, 48; 7, 22 ت.ب.]

دىبىستىق جۇيەسى مۇلدە كەرەعار، گرامماتيكالىق قۇرىلىمى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيتىن تىلدەرگە (قازاق، ورىس) ورتاق ەرەجە شىعارۋ ارەكەتى ەملە ەرەجەلەرىن ەسكەرتۋلەرگە تولتىرىپ جىبەردى. بۇل قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولىن كورسەتپەك بولىپ، تاعى ءبىر قازاق عالىمدارى ارنايى ەڭبەك تە دايىندادى [8].

قازاق قوعامىنىڭ وسى ءالىپبي مەن جازۋعا ابدەن باۋىر باسىپ، داعدىلانىپ كەتكەندىگى سونشالىق – ءوز ءتىلىمىزدىڭ ءتول زاڭدىلىقتارى وزىمىزگە جات بولىپ كورىنە باستاپ، «سوزدەردىڭ دىبىستالۋى مەن جازىلۋى اراسىنداعى كەرەعار الشاقتىق ءبىرجولاتا جويىلدى» [9, 222]، «قازاق تىلىندە سوزدەر قالاي جازىلعان بولسا، سولاي وقىلادى» [10, 10; 11, 5] دەگەن وي-تۇجىرىم ءتىلشى عالىمدار تاراپىنان دا ايتىلاتىن بولدى.

تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردان بەرى وزگەتىلدىك سوزدەردى، اسىرەسە وزگەرىسسىز قولدانىستا بولىپ كەلە جاتقان قوعامدىق-ساياسي لەكسيكا مەن عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەردى قازاقشالاۋ ماسەلەسى قازىرگى ۋاقىتتا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل ماسەلە جونىندە قازاق عالىمدارىنىڭ ء(تىلشى-لينگۆيستەرىنىڭ) كوزقاراستارى ءارتۇرلى. بىرەۋلەرى جالپى كىرمە سوزدەرگە بالاما تابۋدى كوزدەسە، ەندى بىرەۋلەرى تەك ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى عانا قازاقشالاۋ كەرەك، ال ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن، بىراق ارعى تەگى گرەك، لاتىن ت.ب. تىلدەرىنىڭ سوزدەرى بولىپ كەلەتىندەردى قازاقشالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيدى.

الايدا ءبىرىنشى ۇستانىمداعىلاردىڭ نيەتتەرى دۇرىس بولعانىمەن، جۇزەگە اسۋى قيىن شارۋا. سەبەبى سان مىڭداعان شەتەلدىك سوزدەردىڭ تىلىمىزگە كۇن سايىن تولاسسىز ەنۋىنە قولايلى جاعداي تۋدىرىپ وتىرعان مىنا اقپاراتتار تاسقىنى قارقىندى دامىعان زاماندا بىرەن-ساران سوزدەرگە ارەڭ دەگەندە قازاقشا بالاما تاۋىپ، بىراق سونىڭ ءوزىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، داۋلاسىپ جۇرگەنىمىزدە ءتۇر-تۇرپاتى وزگەتىلدىك سوزدەردىڭ بارلىعىنا بالاما سوزدەر تابۋ دەگەنىڭىز ۇلكەن ماشاقاتتى قاجەت ەتەدى.

ەكىنشى ۇستانىمداعىلاردىڭ گرەك، لاتىندىق «حالىقارالىق سوزدەر» دەپ جۇرگەندەرى – تىلىمىزگە قازاقشالانىپ ەمەس، ورىسشا قالاي ايتىلىپ-جازىلسا، ەش وزگەرىسسىز سول قالپىندا قولدانىلىپ جۇرگەنىن ورىس سوزدەرى. ولار وسىنى قاپەرلەرىنە الماي ءجۇر. ءبىزدىڭ بۇل ءۋاجىمىز كۇدىك-كۇمان (پرەتەنزيا) تۋدىراتىن بولسا، سول «حالىقارالىق سوزدەر» دەلىنىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ لاتىن-گرەكتىك تۇپنۇسقاسى مەن ورىسشا نۇسقاسىن سالىستىرىپ قاراۋعا بولادى. لاتىن-گرەكشە ءبىر باسقا، ورىسشا نۇسقاسى ءبىر باسقا.

ارينە، بۇل ءبىزدىڭ قازىرگى ءالىپبيىمىز بەن ەملەمىزدىڭ مەيلىنشە ورىستانىپ كەتۋىنەن بولىپ جاتىر. ياعني وزگەتىلدىك سوزدەردى سول قالپىندا جازىپ-ايتۋعا ماجبۇرلەيتىن قازاق تىلىنە ءتان ەمەس ورىس ءتىلىنىڭ دىبىس-ارىپتەرىنىڭ قازىرگى ءالىپبيىمىزدىڭ قۇرامىندا بولۋى مەن وزگەتىلدىك (ورىستىلدىك) سوزدەردەگى تىلىمىزگە جات دىبىس تىركەسىمدەرىنىڭ قولدانىستا ءجۇرۋى جانە سولارعا سايكەس ەملە ەرەجەمىزدە ارنايى قاعيدالاردىڭ بولۋى وعان باستى سەبەپ بولىپ وتىر.

بۇل ماسەلەنى ءالىپبيىمىزدى قايتادان لاتىنشاعا كوشىرۋ ارقىلى شەشۋگە بولاتىنىن كوپشىلىك ەندى تۇسىنە باستاعانداي. وعان قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2012 جىلعى قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋىندا: «قازاق ءالفاۆيتىن 2025 جىلعا قاراي لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە دايىندىق جۇمىسىن وسى باستان قولعا الۋ قاجەت. بۇل قازاق ءتىلىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ونى وسى زامانعى اقپاراتتىڭ تىلىنە اينالدىرادى» [12], – دەگەن ءسوزى سەبەپ بولدى.

سودان بەرى ەلىمىزدىڭ قازاقتىلدى قوعامى اراسىندا لاتىنعا كوشۋ جونىندەگى قوعامدىق پىكىر اسا جاندانا ءتۇستى. نەبىر عىلىمي، عىلىمي-كوپشىلىك باياندامالار جاسالىپ، ماقالالار جاريالاندى. لاتىنشاعا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ جوبالارى قالىڭ قاۋىمعا ۇسىنىلىپ، تالقىلاندى. ونىڭ كۇردەلى دە ماڭىزدى ماسەلەلەرىن قاراستىرىپ تالقىلاعان ءىرىلى-ۇساقتى تالاي جيىندار، ارنايى كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار، سيمپوزيۋمدار ءوتتى.

وسىلاردىڭ وزەكتى دە ماڭىزدى ماسەلەلەردى كوتەرگەندەرىن جانە 1928 جىلدان باستالعان قازاق جازۋىن اۋىستىرۋدىڭ تاريحىن زەردەلەپ، وي تارازىسىنا سالساق، مانىسىنە تەرەڭىرەك بويلاپ، كەڭىرەك وي جۇگىرتسەك، جالپى ارابشادان لاتىنعا، لاتىنشادان كيريلگە، ەندى قايتادان كيريلدەن لاتىنشاعا كوشۋدىڭ ۇلتتىق مۇددەدەن گورى ساياسي استارى باسىم بولىپ كەلگەنىن اڭعارامىز. قازىرگى لاتىنشاعا كوشۋدى جاقتاۋشىلار، كوبىنەسە، عىلىمي-تەحنولوگيالىق، كومپيۋتەرلىك-باعدارلامالىق، ەلەكتروندى قۇرال-جابدىق-تىق، ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك، پەداگوگيكا-پسيحولوگيالىق، تاريحي-مادەني بايلانىستىق (تۇركىلىك ۇلتتاردىڭ بىردەي ءالىپبي پايدالانىپ تۇتاسۋىن) جانە ت.ب. جاناما سەبەپتەردى العا تارتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءالىپبي اۋىستىرۋ ارقىلى ۇلتتىق-لينگۆيستيكالىق ماسەلەنى شەشىپ، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ – ەڭ نەگىزگى ماسەلە. دەمەك لاتىنشاعا كوشۋ ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك تابيعي ءبىتىم-بولمىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاجەت.

لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلگەن ءوزىمىزدىڭ ءتول ءالىپبيىمىزدى قۇرىپ العان سوڭ، ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىندا جوق، ورىس تىلىنەن جانە سول ارقىلى «حالىقارالىق ءسوز» دەگەن جەلەۋمەن ورىسشالانىپ ەنگەن بوتەن اتاۋلاردى جاڭا الىپبيمەن جازىپ، ءوز سوزىمىزگە اينالدىرا الامىز. ءسويتىپ، ولاردىڭ تىلىمىزگە بەيىمدەلمەي تولاسسىز ەنۋىنە توسقاۋىل قويامىز.

قازىر قازاقشا بالاماسى (اتاۋى) تابىلماي، ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكالىق قۇرامىنا كىرە الماي (ولار كىرمە ءسوز بولا المايدى، ويتكەنى كىرمە سوزدەر بولۋى ءۇشىن دىبىستالۋى قازاقشا بولۋى كەرەك) جۇرگەن بۇكىل ءسوزدى ءوز ءتىلىمىزدىڭ ءتول دىبىستارىمەن جازىپ-ايتۋعا تاريحي مۇمكىنشىلىك تۋىپ وتىر. وسى مۇمكىنشىلىكتى دۇرىس پايدالانباساق، ءىسىمىزدىڭ ءبارى بەكەر.

الايدا ءبىز قانشا جەردەن دالەلدەپ ايتىپ-جازساق تا، وزگەتىلدىك دىبىستار مەن ولاردىڭ تاڭبالارىن بولاشاق لاتىنشا قازاق ءالىپبيىنىڭ قۇرامىندا بولۋىن قالايتىنداردىڭ اسا كوپتىگى تاڭعالدىرادى.

ا.بايتۇرسىنۇلى قازاقتىڭ ەجەلدەن اۋىزشا قالىپتاسقان دىبىستىق جۇيەسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن بۇرىننان كەلە جاتقان ەسكىشە جازۋدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ (رەفورمالاۋ) ارقىلى جاڭا ءالىپبي قۇراستىردى. ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان جاڭا ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلىپ، توعىز داۋىستى (ا-ءا، و-ءو، ۇ-ءۇ، ى-ءى، ە) جانە ون توعىز داۋىسسىز (ب، پ، د، ت، گ، ع، ق، ك، ج، ز، ش، س، ي، ل، م، ن، ڭ، ر، ۋ) دىبىستاردان قۇرالدى. سول سەبەپتەن ارابشا ءارىپ-تاڭبالارمەن جازىلىپ كەلگەن تۇركىلىك ءسوز ۇلگىلەرى مەن قالىڭ جۇرتشىلىققا تۇسىنىكسىز اراب-پارسى، ءتىپتى ورىس سوزدەرىنىڭ بۇرىنعىشا جازىلۋىنا توسقاۋىل قويىلدى.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب جازۋىن قازاق تىلىنە يكەمدەگەن نۇسقاسى سول كەزدەگى مامانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، قالىڭ قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ال قازىرگى ۋاقىت تۇرعىسىنان قاراپ باعالاساق، بۇل ءالىپبي تۋرالى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ اسا كورىنەكتى وكىلى، ف.ع.د.، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى ر.سىزدىق بىلاي دەيدى: «ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اراب جازۋىن قازاق تىلىنە يكەمدەگەن نۇسقاسىن قازاق جۇرتشىلىعى، اسىرەسە مۇعالىمدەر قاۋىمى ەشبىر داۋ-دامايسىز قابىلدادى. سەبەبى، بايتۇرسىنوۆتىڭ الفاۆيتكە جاساعان رەفورماسى ءارى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سۇيەنىپ، ءارى عىلىمي نەگىزدە جاسالعان بولاتىن» [13, 9].

تاريحي قۇجاتتارعا نازار اۋدارساق، راسىندا دا دەن قويىپ ۇيرەنگىسى كەلەتىن ادامدار ونى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە-اق ۇيرەنىپ، ساۋات اشقان ەكەن. سول سەبەپتەن بولار، بۇل ءالىپبيدى سول زامانداعى قازاق قوعامى «توتە جازۋ» نەمەسە «توتە وقۋ» دەپ اتاپتى.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىن تەك قازاق زيالىلارى عانا ەمەس، الەمدىك ءتىل ءبىلىمى (لينگۆيستيكا) عىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى دە مويىنداپ، جوعارى باعالاعان بولاتىن (ە.د.پوليۆانوۆ، ۆ.ن.ياكوۆلەۆ جانە ت.ب.). مىسالى، ە.د.پوليۆانوۆ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالىپبيى تۋرالى: «ول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ىستەگەن جۇمىستارىن راقاتتانىپ ەسكە تۇسىرەم. ول كەزدە قازاقستاننىڭ سوڭىنان باسقا تۇرىك ەلدەرى اراب جازۋىن وڭدەۋ، وزگەرتۋ جۇمىستارىن قولعا الدى. بىراق ول جاعىنان قازاقستان باسقا تۇرىك ەلدەرىنىڭ الدىندا وتىردى، باسقالارعا مۇرىندىق بولدى. قازاقستاننان كەيىنگى ورىندا تاتارستان بولدى. سول كەزدەگى قازاقستان مەن تاتارستاننىڭ ەسكى جازۋىنداي جاقسى، دۇرىس جازۋ بولعان جوق. اراب الىپپەسىپ دۇرىستاپ وڭدەۋ تەك قازاقستان مەن تاتارستاننىڭ عانا قولىنان كەلدى. قازاقستاندا مۇنى ىستەگەن بايتۇرسىنۇلى بولدى [14, 32]،– دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتكەن ەدى.

ءسويتىپ، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ زور ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيى مەن ەملەسى (جازۋ) دۇنيەگە كەلىپ، 1929 جىلعا دەيىن تولىق قولدانىستا بولدى. ءتىپتى 1929 جىلى قابىلدانعان لاتىنشا جازۋمەن قاتارلاسىپ، 1940 جىلعا دەيىن جارىسا قولدانىلىپ كەلدى. قازاق قوعامىنداعى قولدانىسىنىڭ ومىرشەڭدىگىن بەرتىنگى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاي الدى.

ماسەلەن، العاشىندا ەسكىشە ساۋات اشىپ، كەيىن توتە جازۋمەن ءبىلىم-بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرگەن زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىلارى م.اۋەزوۆ پەن ع.مۇسىرەپوۆ لاتىنشا، كيريلشە جازۋلاردى وقىپ-ۇيرەنسە دە، سولاردى بىزدەن گورى جاقسىراق مەڭگەرسە دە، ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوز قولجازبالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن بالا شاعىندا ۇيرەنگەن ارابشاعا نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىمەن، دەمەك ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «توتە جازۋىمەن» جازىپ وتكەن ەكەن.

«توتە جازۋ» حالقىمىزدىڭ جاپپاي ساۋات اشۋىندا، جاستاردى ساپالى وقىتۋدا، قازاقشا گازەت-جۋرنالدار مەن كوركەم شىعارمالاردى كوپتەپ باسىپ شىعارۋدا، جالپى قازاق جۇرتىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن دامىتۋدا زور ءرول اتقاردى. قازىر دە ءوزىنىڭ سول قىزمەتىن ءالى جوعالتا قويعان جوق. قحر-دا تۇرمىس-تىرشىلىك ەتىپ تۇرىپ جاتقان ميلليوننان استام قانداستارىمىز وسى جازۋدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەڭ پايدالانىپ، ءبىلىم الىپ، عىلىمدى يگەرىپ، وقۋلىقتار مەن وقۋ كۇرالدارىن جازىپ، گازەت-جۋرنالدار، ءتۇرلى كىتاپتار شىعارىپ، قولدانىپ كەلەدى.

قازاق ءتىلى ەملەسىن ءتول تابيعاتىنا اكەلىپ، رەفورمالاۋ ماسەلەسى لاتىن ءالىپبيى جوبالارىن جاساۋدان باستالىپ وتىر. قازاق قوعامى، سونىڭ ىشىندە قازاقتىلدىلەر بۇل ماسەلەگە بەلسەنە اتسالىسىپ، 100-دەن استام جوبا ۇسىنىلدى. وعان شەتەلدەگى قازاقتار دا، ءتىپتى، وزگەتىلدى اعايىندار دا ءۇن قوسىپ كەلەدى [15].

ولاردى شارتتى تۇردە ءۇش باعىتتا توپتاستىرۋعا بولادى. 1-باعىت ورتاق تۇركى ءالىپبيىن قۇرۋ ماقساتىندا كەڭەيتىلگەن (استىلى-ءۇستىلى بەلگىلەرى بار)

يسحان بەيبىت جالەلۇلى – ف.ع.ك.، دوتسەنت،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ ادەبيەتتانۋ جانە ءتىل ءبىلىمى عزي قىزمەتكەرى

Abai.kz

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1 بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى. الماتى، «انا ءتىلى». 1992 ج.

2 قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى. – الماتى: «قازاقستان»، 1988.

3 ورفوگرافيالىق سوزدىك / قۇراست.: ن.ءۋاليۇلى، ا.فازىلجانوۆا، ق.كۇدەرينوۆا، ع.انەس. – الماتى: ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، 2007. – 480 ب.

4 كەڭەسباەۆ ءى، مۇساباەۆ ع. قازىرگى قازاق ءتىلى. – الماتى.

5 سىزدىقوۆا ر. جانپەيىسوۆ ە. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى. – الماتى: «مەكتەپ» – 1968. – 239 ب.

6 ايتبايۇلى ءو. قازاق ءسوزى. – الماتى: «ەۆرو». – 1997.

7 بارلىباەۆا ر. قازىرگى قازاق تىلىندەگى قوعامدىق-ساياسي لەكسيكا. –الماتى: «مەكتەپ»، 1978. –144 ب.

8 ۋاليەۆ ن.، الداشەۆا ا. قازاق ورفوگرافياسىنداعى قيىندىقتار. – الماتى: «عىلىم»، 1986.

9 ساۋرانباەۆ ن. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ پروبلەمالارى. تاڭدامالى ەڭبەكتەرىنىڭ جيناعى. –الماتى: «عىلىم»، 1988.

10 يسلام جەمەنەي. پارسىش-قازاقشا جانە قازاقشا-پارسىشا سوزدىك. –الماتى: «سانات»، 1994.

11 امانجولوۆ ا. تۇرىك فيلولوگياسى جانە جازۋ تاريحى. –الماتى: «سانات»، 1996.

12 نازارباەۆ ن.ءا. قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى /ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى. 2012 جىلعى 14 جەلتوقسان.  

13 سىزدىقوۆا ر. احمەت بايتۇرسىنوۆ ء/ومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى/. /ا.بايتۇرسىنوۆ. ء«تىل تاعلىمى». –الماتى، 1992.

14 ستەنوگرافيچەسكي وتچەت ناۋچنو-ورفوگرافيچەسكوي كونفەرەنتسي، سوزۆاننوي 2-4 يۋليا 1929 گ. ناۋچنو-مەتوديچەسكيم سوۆەتوم نكپ ي تسكنتا. –الماتى، 1930 – س. 58.

15 ازەر حاسرەت: ء«بىز قاتەلەستىك، سىزدەر قاتەلەسپەڭىزدەر!». http://www.azerhasret. com/