كوشى-قون دەسە ءبىز ونى تەك ورالماندارعا قاتىستى دەپ تۇسىنەمىز. بۇل مۇلدە قاتە ۇعىم. ول – حالىقتىڭ كوشى قونى. زاڭ سولاي اتالعان. ال قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان 130-دان استام دەپ ايتىلا بەرەتىن ۇلت-ۇلىستاردىڭ ءجۇرىس تۇرىس قوزعالىسى، ەلىمىزگە كۇنىنە كىرىپ-شىعىپ جاتقان ميلليونداعان ادامدار، ولارمەن ەرە جۇرەتىن اعىمدار «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىمەن رەتتەلەدى. زاڭدا حالىقتىڭ كوشى-قون سالاسىنا قاتىستى 28 ءتۇرلى ۇعىم بار. وسى ماسەلەلەر ءوز سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ قۇزىرەتى بار 8-9 مينيسترلىككە بەرىلگەن. بىراق كوشى-قون ءىسىن باسقارىپ، ۇيلەستىرىپ، جۇيەلەپ، ەسەپ الىپ، ناتيجەسىن قورتىندىلايتىن مىندەت الگى مينيسترلىكتەردىڭ قايسىسىندا؟ بەلگىسىز. وعان قوسا حالىقتىڭ كوشى-قونىنا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردان قاي مەكەمە ناقتى جاۋاپ بەرە الاتىنى دا تۇسىنىكسىز.

مىنە، 3 جىل بولدى، كوشى-قون مەكەمەسىنىڭ ءوزى ارلى-بەرى كوشىپ، قونىپ ءجۇر.

ۇلت تاعدىرىنا بىردەن-ءبىر جاۋاپتى مەكەمەنىڭ ءوزى كوشىپ قونىپ جۇرسە، وزگەنىڭ وزەكتى ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋگە كەلگەندە ءوز مۇددەسىن ءوز كادەسىنە جاراتۋعا شەبەر كەيبىر جاندار، قانداستارىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، قالتاسىن قاعۋعا ماشىقتانىپ، مەملەكەتتىڭ مەرەيلى مۇددەسىن مەنشىكتەپ ايلا امالدارىن اسىرىپ قالۋدى كوزدەۋدە. ءسويتىپ كەرى كەتكەن كەلەڭسىزدىكتەر كوشى قون سالاسىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋدىڭ جولىندا ەمەس، كەرىسىنشە كەرەگەسىن سوگۋ جولىنا قاراي رەفورما جاسالاتىنداي پىكىر تۋىنداتىپ، ىقپال ەتۋدە.

مەن ءوزىم كوشىپ كەلگەلى 23 جىل بولدى، كوشى-قون ماسەلەسىمەن 13 جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. بۇل سالادا، كەزىندەگى قولدانىستاعى زاڭ تالاپتارىنا ساي كىمدەر قالاي ەڭبەك ەتتى، سونىڭ ءبارى كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتتى...

وسى كۇنى شەت ەلدەگى 5 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىزدىڭ 1 ميلليونى ءوز اتاجۇرتىنا ورالىپ، تۇراقتى قونىستاندى. قالعان 4 ميلليوننىڭ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قوناققا كەلىپ كەتكەندەرى جەتىپ ارتىلادى. سوڭعى جىلدارى تۇراقتى تىركەلمەسە دە، قوناققا كەلگەن قازاقتار ءوتىنىش جازسا بولدى، ورالمان كۋالىگىن بەرە بەرگەنىمىز ستاتيستيكالىق ەسەپتىڭ شاتاسۋىنا جەتكىزدى. ايتايىن دەگەنىم، قانداستارىمىز قازاقستاننىڭ قاي ەلدى مەكەنىنە قالاي ورنالاسۋعا بولاتىنىن جاقسى بىلەدى. ءوز ارا اڭگىمەلەرىن ەستىسەڭىز ءار سالاداعى مەملەكەتتىك تۇردە كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ دەلدالدىق قۇنىن، ەكى ەلدىڭ ازاماتى بولىپ شەت ەلدە جۇرگەن قانداستاردىڭ كىمى قايدا تۇرىپ جاتقانىن، باسقا ۇلت وكىلدەرىن «قازاق» جاساپ، كوشى-قونعا كىمدەر ەنگىزىپ جۇرگەنىن، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى اعىمدار قازاق دالاسىن قالاي جايلاپ جاتقانىن، ءبارىن-ءبارىن جاقسى بىلەدى. جانە سول بىلەتىندەرىن وزدەرى شەت ەلدە جاتىپ-اق قۇزىرلى ورىندارعا جەتكىزە دە ءبىلدى. ال، بىزدەر قازاقتا بولا بەرەتىن كەيبىر اڭقاۋلىق جايىتتارعا جول بەرىپ العاندايمىز. وسىنىڭ ءبارىن قورتىندىلاي كەلگەندە قازاق ۇكىمەتى دەر كەزىندە قاعيداسى قاتاڭ زاڭدى بەكىتتىرە الدى. وكىنىشتىسى، قاعيداسى قاتاڭ بولسىن دەگەن زاڭدا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءمۇلت كەتكەنىن كەش تۇسىندىك.

قالاي دەسەكتە وسى كۇندەرى كوشى-قوننىڭ تامىرىنا قايتادان قان جۇگىرۋدە. كوشىپ كەلگەن قازاقتىڭ ازاماتتىق الۋ ماسەلەسى ءبىر جىل ىشىندە شەشىلەتىن بولىپ جاتىر. ەڭ نەگىزگى ماسەلە – «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ قاعيداسىن قالىپتاستىراتىن، كوشى-قون ساياساتىن مەملەكەتتىڭ مەرەيلى مۇددەسى رەتىندە جۇزەگە اسىراتىن قۇزىرلى مەكەمەنىڭ تاعدىرى دا تالقىعا تۇسۋدە. ونىڭ اۋماقتىق قۇرىلىمدارى قالاي قىزمەت اتقاراتىنى دا نازاردان تىس قالماي ارا جىگى اجىراتىلىپ جاتقانى دا قۋانتارلىق جايت. ويتكەنى ءار ءبىر ءىستىڭ ءوز ورنىندا وزەگىن تاۋىپ شەشىلۋىنە نە جەتسىن. وسى ىستەردى ۇكىمەت باسشىسى ك.ق.ءماسىموۆ ءوزى باقىلاۋدا ۇستاپ اكىمدەرمەن، قوعاممەن، ورالمان قاۋىم وكىلدەرىمەن پىكىرلەسىپ، ءىستىڭ انىق-قانىعىن زەردەلەپ باستاعانى جانە كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتادى.

بۇنى ايتىپ جاتقانىما نەگىزگى سەبەپ: «الماتى وبلىسىنان 100 وتباسى كەرى قايتقالى جاتىر، قايتىپ جاتىر» دەگەن ورىندى ورىنسىز اڭگىمەلەردەن تۋىندايدى. «بۇرىنعى تۇرعان ەلىمىزدىڭ ازاماتتىق كۋالىگىن سول ەلگە بەرىپ، ول ەلدىڭ ەسەبىنەن ءبىر جولاتا شىعىپ كەتتىك، وتباسىمىزدا ءۇش ادام وتانىمىزعا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىمەن كوشىپ كەلدىك» دەپ كوشى-قون مەكەمەسىنە باس سۇعىپ ءوتىنىش بىلدىرگەن ءبىر عانا وتباسى بار. ول وتباسى – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان بەرى قاراي ءوتىپ، ماۋسىم ايىندا الاكول اۋدانىنان قونىس تەپكەن وتباسى.

كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەرگە جول بەرگەن جايىتتىڭ ءبىرى – كەلگەن قوناقتار تۇراقتى تۇرامىز دەپ ءوتىنىش جازىپ، ورالمان كۋالىگىن الىپ العاننان كەيىن تۇراقتى تىركەلمەي، ەل اراسىندا ساۋدا ساتتىق جاساپ، باسقا دا ناپاقا تابۋ جولدارىندا ات سابىلتىپ ءجۇر. ەندى زاڭعا كەلگەن اعايىندار تۇراقتى تىركەلىپ ىقتيارحات العاننان كەيىن عانا ورالمان كۋالىگى بەرىلىپ، ول ءۇشىن تولەم قابىلەتتىلىگى تالاپ ەتىلمەيتىن قاعيدا ەنگىزەتىلەتىنىنە بايلانىستى 2014 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 25-ىنەن بەرى ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ ۋاقىتشا توقتاعان. جاڭاعى «كەرى قايتىپ كەتكەلى جاتىر» دەگەن ايقايدىڭ ارجاعىندا ورالمان كۋالىگىنە قول جەتكىزە الماي قالعان اعايىنعا دەلدالدىق قىزمەت كورسەتەتىندەر تۇر.

ورالماندار ءۇشىن كەلگەن اۋدان، قالاسىنان الىسقا بارماي-اق، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنا قۇجاتتارىن تاپسىرىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جاڭاشا تۇرىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىنە يە بولاتىن وزگەرىس زاڭعا ەنگەلى جاتىر. وسى جاڭا زاڭدا ورالمان دەگەن اتاۋ جويىلىپ، «ەتنيكالىق قازاق» بولىپ وزگەرتىلسە، جانە وسى ۇعىم ولاردىڭ جەدەل ازاماتتىق الۋىنا وراي تۋعىزسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بۇل دا شەشىمىن كۇتكەن، ءالى دە تالقىلاناتىن ماسەلە. ەتنيكالىق قازاق رەتىندە جەكە ارنايى باعدارلاماعا ەنگىزىلەتىن ۇلت وكىلدەرىنەن مىندەتتى تۇردە ءبىلىمى، بۇرىنعى ىستەگەن قىزمەتتەرىن كۋالاندىراتىن ەڭبەك كىتاپشالارى سۇرالسا، الگى قۇجاتتار ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە پايدالى بولار ەدى.

ءيسى قازاق بالاسى ءوز ەلىنىڭ قاي ەلدى مەكەنىنە مەملەكەتتىك قاجەتتىلىككە بايلانىستى بار دەسە، بارۋى ونىڭ ازاماتتىق بورىشى بولماق. سول سەبەپتەن دە ەندى كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتار ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە باراتىنى كۇمانسىز. ال، ءوز ەركىمىزبەن، ءوز قاراجاتىمىزعا سۇيەنىپ ەلدى مەكەن تاڭدايمىز دەگەندەرىنە كىم شەكتەۋ قويار دەيسىز؟..

بىراق ولارعا دا ءبىر رەتكى جاردەماقى بەرىلگەنى وڭتايلى بولار ەدى. قازاقتا جاڭا كوشىپ كەلگەن كورشىسىنە ەرۋلىك بەرەتىن سالت بار ەمەس پە؟ جالپى كوشى-قون سالاسىنداعى كوپ جىلعى تاجىريبەمە سۇيەنە وتىرىپ ايتارىم: كوشى-قون زاڭى بويىنشا بەرىلەتىن ىشكى كوشى-قون، ەتنيكالىق كوشى-قون، بيزنەس كوشى-قون ماسەلەلەرىنە بايلانىستى قارجىلاي كومەكتەر تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان سوڭ عانا بەرىلسە. ال بەرىلەتىن قاراجات جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ەمەس، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارالىپ بەكىتىلسە، ءجون بولار ەدى. ۇكىمەت بەكىتكەن وڭىرگە بارىپ باسپانا الاتىندار ءۇشىن، ارينە، ايىرماسى بولعانى ەل ەرتەڭىنە قاجەتتى بولار.

تامىرى تاريحي زاماننان تارالاتىن، تەڭگەرىمى تەرەڭنەن وي سالاتىن تاۋەلسىز قازاق ەلىندەگى ۇلى كوشتىڭ جالعاسىن تابا بەرۋىنە ازامات رەتىندە اتسالىسايىق، اعايىن.

قۇرمەتبەك سانسىزبايۇلى

الماتى وبلىسى

Abai.kz