10 مامىر كۇنى «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» شىعا باستاعانىنا 140 جىل

10 مامىر كۇنى «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» شىعا باستاعانىنا 140 جىل

وسىدان ءدال 140 جىل بۇرىن، 1870 جىلدىڭ 10-مامىرى كۇنى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭەسسىندە ورىس، قازاق جانە وزبەك تىلدەرىندە «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» دەگەن اتپەن بۇكىل ورتالىق ازياداعى تۇڭعىش گازەت جارىق كوردى. تاشكەندە شىققان وسى باسىلىم قازاق ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى ۇلگىسى ەدى. ول گازەت ءبىزدىڭ قازىرگى گازەتتەرىمىزدىڭ دەڭگەيىنە جەتپەگەنىمەن، ۇلت تىلىندە باسىلعاندىقتان قازاقتىڭ وي-پىكىرىنىڭ جاڭاشا قالىپتاسۋىنا بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتتى. ءوز زامانىنىڭ وزىق ازاماتتارىنىڭ ءبىرى، وقىمىستى، پۋبليتسيست ن.پ. وستروۋموۆتىڭ ايتقانىنداي: «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» ءحۇىى-ءحۇىىى عاسىرلاردا ورىستارعا ۇلى پەتردىڭ «ۆەدوموستارى» قانداي قىمبات بولسا، ءحىح عاسىردا قازاقتارعا دا ءدال سونداي ماڭىزدى ەدى. گازەتتى شىعارعانداعى وتارشىل ۇكىمەتتىڭ ماقساتى جەرگىلىكتى ەل ازاماتتارىنا پاتشانىڭ بۇيرىق-جارلىقتارىن، ۇكىمەتتىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىن ءوز تىلىندە تاراتۋ ەدى. وعان قوسا «عىلىم-ءبىلىم، ونەر تاتارۋ، حالىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان زەرتتەۋ» ماقساتى العا قويىلدى. «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ» تىگىندىلەرىن قاراپ وتىرساڭىز سول كەزدەگى قازاق قوعامى تۇرمىسىندا ونىڭ قانداي ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن بايقايمىز. رەسمي جولمەن، ءار بولىسقا مىندەتتى تۇردە تاراتىلىپ وتىرعان گازەت بەتتەرىندە بۇيرىق-جارلىقتاردان باسقا حابار-وشارلار، ەلدىڭ جاعدايى تۋرالى ماتەريالدار، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى كەڭ ورىن الدى. ءسويتىپ، حات تانيتىن قازاقتار ۇلان-بايتاق مەكەنىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردان حابار الاتىن مۇمكىندىككە يە بولدى.  گازەتتە الەمدەگى جانە رەسەي مەملەكەتىندەگى جاڭالىقتارعا، ءتۇرلى حابارلارعا ەلەۋلى ورىن بەرىلدى. مىسالى: «ءبىزدىڭ ورىس جۇرتىنىڭ ونەرمەندى ادامدارى» دەگەن ماقالا 1870-1874 جىلداعى «ورىستىڭ سۋ كەمەسىنىڭ جەر شارىن اينالىپ شىققانى» ايتىلعان. /1877, №3/

«تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» قازاق دالاسىنا بويلاپ ەنىپ كەلىپ جاتقان كاپيتاليستىك وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ ءمانىن وقىرماندارىنا قاراپايىم دا تۇسىنىكتى ەتىپ ۇعىندىرىپ وتىردى. بۇل تۇرعىداعى ەكونوميكالىق ناسيحاتتىڭ ءمانى زور ەدى. ويتكەنى وتارلاۋ ساياساتىنا قاراي جاڭا تۇرمىسقا بەيىمدەلە الماعان قازاق حالقى قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا بولاتىن. دەمەك، توۆار-اقشا قاتىناستارىن ءبىلۋ، قولداعى شيكىزاتتى ۇقساتىپ، قاراجاتقا اينالدىرۋ-حالىقتىڭ جاڭاشا دامۋىنىڭ باستى شارتى ەلى عوي.

گازەت قىزمەتكەرلەرى كوشپەلى تۇرمىستى جاقسى بىلەتىن، قازاق قوعامىنىڭ الداعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشۋىن تابا الاتىن زەردەلى ازاماتتار بولاتىن. ولاردىڭ ىشىندە شاھماردان يبراگيموۆ - شوقاننىڭ دوسى، ومبى كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن، ءارى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءتىلماشى، ءارى قازاقشا، وزبەكشە گازەتتىڭ رەداەتورى مىندەتىن اتقارعان. سونداي-اق حاسەن جاقىشەۆ، زامانبەك شايحالىبەكوۆ، ءجۇسىپ قازىبەكوۆ سياقتى ءبىلىمدى ازاماتتار بولعان.

«تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ» ارقا ايماعىنا، اقمولا، كوكشەتاۋ، قارقارالى، ومبى، سەمەي ويازدارىنا دا تاراتىلعانى تۋرالى مالىمەت بار. مىسالى، 1877 جىلعى 3-ساندا باسىلعان حاتتا «سەمەي جاقتىڭ قازاقتارى قازاق تىلىندە شىققان بۇل گازەتتى قىزىعىپ وقيتىندىعى» ايتىلعان. قارقارالى مەن اقمولادان حابارلار باسىلىپ تۇرعان. سول 1877 جىلدىڭ وزىندە-اق گازەت بەتىندە «ەگەر ارىس وزەنىنەن تۇركىستانعا دەيىن كانال قازىلسا-قازاقتاردىڭ ەگىنىنە سۋ بولاتىنى» ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە كوتەرىلگەن. اقمولادان كەلگەن ءبىر حات بىلاي دەلىنگەن: «جاتاق دەگەنىمىز - ەلدىڭ قازاعىنان كوپ ىلگەرى ويتكەنى كوبى ورىسشا بىلەدى، ءۇي-ءىشى بولسا تازا: ساماۋىر، ستول، قاسىق-اياق، كيىم-كەشەگى ءبارى ءتۇزۋ. كوشەدە ەكى كىسى كەتىپ بارا جاتسا قايسى ءبىرى جاتاق، قايسى ءبىرى ەلدىڭ قازاعى ەكەنىن ءوزىڭىز ايتپاي-اق تانىپ الاسىز» /1875,№27/. وسىلايشا حالىقتى زامان كوشىنەن قالىپ قويماۋعا ۇندەيدى. سونىمەن قاتار گازەت بەتىندە كاپيتاليستىك ءوندىرىس قاتىناستارىنىڭ ءسابي مىنەزدى، اڭقاۋ قازاققا قاتتى باتاتىنى دا جازىلعان «ساۋداگەرلەر توۆارلارىن نەسيەگە ساتادى دا ءوسىم الادى، وسىمقورلار ۇلكەن ولجاعا باتادى، مومىن قازاق زاراردا قالادى»، - دەيدى بىردە گازەت ءتىلشىسى /1877,№12/.

قازاق دالاسىندا باسىلىپ تۇرعان ەكىنشى گازەت «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» /1888-1902 دەپ اتالدى. بۇل دا وكىمەت ورىندارىنىڭ ىنتاسىمەن، مەملەكەت قارجىسىنا شىعارىلىپ تۇرعان. «تۇركىستان ۋالاياتىا» قاراعاندا بۇل گازەت ەداۋىر ىلگەرى. ۋاقىتىندا اپتا سايىن، «رەسمي» جانە «بەيرەسمي» دەگەن ەكى بولىممەن  باسىلعان. گازەت سول كەزدەگى ءومىردىڭ ايناسى دەسە بولعانداي. قاتاڭ باقىلاۋ، تسەنزۋرا جاعدايىندا شىقسا دا گازەت جۋرناليستەرى وتارلاۋ ساياساتىنا نارازىلىقتى تۇسپالداپ ايتا بىلگەن. مىنا ۇزىندىگە كوز سالىپ كورەيىكشى:  «اقمولا وبلىستىق ۆەدوموستارى» دەپ الاتاتىن ورىسشا باسىلىمعا قوسىمشا رەتىندە «دالا ۋالاياتى» دەگەن اتپەن شىعىپ تۇرعان بۇل گازەتتىڭ توڭىرەگىندە بىرقاتار اڭگىمە ايتۋعا بولادى. ءتىپتى، 1894 جىلدان باستاپ «دالا ۋالاياتى» كەڭەيىپ، تۇرلەنىپ جەكە ءباپاسوز ورگانى بولدى. اۋەلدە «دالا ۋالاياتى» پاتشا ۇكىمەتى مەن جەرگىلىكتى وكىمەت اكىمدەرنىڭ بۇيرىق-جارلىقتارىن قازاق جۇرتىنىڭ اراسىنا ءوز تىلىندە جەتكىزىپ تۇرۋعا ارنالعان ەدى. وسىعان ساي گازەتتىڭ رەسمي جانە رەسمي ەمەس بولىمدەرى بولدى. رەسمي ەمەس ءبولىم ءبىزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىمىزبەن قاراعاندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ مىندەتىن اتقاردى. گازەت رەداكتسياسى توڭىرەگىنە گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسىندە جۇمىس ىستەيتىن وقىعان قازاق زيالىلارى جينالدى. «دالا ۋالااياتى» قازاقتىڭ العاشقى قالامگەرلەرىن، جۋرناليستەرىن قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە ءرول اتقاردى. گازەت رەداكتسياسىندا تىكەلەي قىزمەت اتقارعان جانە جەر-جەردەن ۇزبەي جازىپ تۇرعان ازاماتتاردىڭ اراسىندا دىنمۇحامەد سۇلتانعازين، راقىمجان دۇيسەمباەۆ، قوراباي جاپانوۆ، اسىلقوجا قۇرمانباەۆ، وتىنشى ءالجانوۆ، جۇباندىق بولعامباەۆ، ەشمۇحامەد ابىلايقانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ تاعى باسقالارىنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. قاتاڭ تسەنزۋرا، رەسمي شەك قويۋ جاعدايىنىڭ وزىندە گازەت جۋرناليستەرى قازاق قاۋىمىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن ءوز الىنشە جاپ-جاقسى كوتەردى. بۇل كەز قازاق جەرلەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنا تولىق قوسىلىپ بولعان شاعى ەدى گوي. ارينە، وتارشىل ساياسات ۇستانعان رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاقستاندى وزىنە قوسىپ الۋىنىڭ پروگرەستىك جاقتارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ولكەدە ونەركاسىپ كاسىپ ورىندارى پايدا بولا باستادى، ەگىنشىلىك، وتارشىلىق نەگىزدەرى قالاندى. العاشقى ورىس-قازاق مەكتەپتەرى قازاق حالقىن ورىس مادەنيەتىنە، سول ارقىلى ەۆروپا مادەنيەتىنە جاقىنداتۋدا ايتۋلى ءرول اتقاردى. قازاقستان بۇرىنعى توماعا-تۇيىق جاعدايدان سىلكىنىپ، قوعامدىق ەڭبەك بولىسىنە ارالاستى، رەسەي جانە الەم شارۋاشىلىعىنا دا ەنە باستادى.

وسىناۋ كەڭ كولەمدى.، ءتۇبىرلى وزگەرىستەردىڭ ءاربىر كورىنىسى «دالا ۋالاياتى» بەتىندە ءسوز بولىپ وتىرعان. ءتىپتى، قازاقتىڭ سول كەزدەگى العاشقى جۋرناليستەرىن تولعاندىرماعان ءبىر دە ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي، عىلىمي-مادەني ماسەلە بولعان جوق دەسەك ارتىق ەمەس. قازاق قالامگەرلەرى كاپيتاليستىك وندىرىستىك قاتىناستارعا كوندىگە الماعان قازاق حالقىن قۇرىپ كەتۋدەن ساقتايتىن جولداردى ىزدەستىردى. جاڭا الەۋمەتتىك جانە ساياسي جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، شارۋاشىلىقتى جەتىلدىرۋ نەگىزىندە باسقا ەلدەر قاتارىنا قوسۋدى ۇندەدى. گازەت تىگىندىلەرىن اقتارىپ وتىرعاندا ايىز قاندىراتىن، اۋىز تۇشىنتاتىن تالاي-تالاي ماتەريالداردى كوردىك. قالامگەر اتالارىمىز تسەنزۋرانىڭ قامالىن شەبەر وراعىتىپ كەتىپ، قازاق حالقىنىڭ وتارلاۋشى ۇلتپەن تەڭ بولۋى، ۇلتتىق ءداستۇر مەن مادەنيەتتى، ءتىلدى ساقتاۋ جونىندە سان مارتەبە ماسەلە كوتەردى. ارينە، گازەت جۋرناليستەرنىڭ مۇنداي ەركىندىگى، «ەركەلىگى» وتارشىل اكىمدەرگە ۇناي قويعان جوق. ولار ءار جولى توبىقتان قاعىپ، تۇساۋ سالۋعا تىرىستى. وسىنىڭ ايعاعى رەتىندە «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ باعدارى تۋرالى»  دەپ اتالعان قۇپيا قاعازدان ءبىز مىناداي سوزدەردى وقىدىق: «قازاقتار سياقتى قاراڭعى حالىققا جەرگىلىكتى باستىقتاردىڭ بۇيرىقتارى مەن جارلىقتارىنان باسقا، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ جونىندە، قازاقتاردىع ءوز مىندەتىن دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋى جونىندە /بايقايسىز با، قۇقى ەمەس، مىندەتتەر تۋرالى عانا ايتادى. ز.ت./ ماعلۇماتتار بەرىلىپ، بۇل شەڭبەردەن شىقپاۋىن قاداعالاپ وتىرعان ءجون بولار ەدى. ال، ۆامبەريدىڭ «تۇرىك تاريحى» سياقتى كىتاپتى قازاقشاعا اۋدارىپ باسۋدىڭ قانداي قاجەتى بار ەدى...»

«دالا ۋالاياتى» 1894 جىلعى ءبىرىنشى سانىندا مىناداي قۇلاقتاندىرۋ باسىلدى: «گازەتتىڭ رەسمي ەمەس بولىمىندە:

ءى. رەسەي يمپەرياسىنداعى جانە وعان قارايتىن حالىقتاردىڭ اراسىنداعى وقيعالار، ءارتۇرلى جەرلەردەگى شارۋاشىلىق باستامالارى، ساۋدا-ونەركاسىپ ورتالىقتارى مەن جارمەڭكەلەردەگى جاعدايلار، قازاق دالاسىنان شىعارىلاتىن ونىمدەردىڭ قالاي ساتىلاتىنى تۋرالى ماعلۇماتتار;

ءىى. ولكەنىڭ جاعراپياسى، تاريحى، ەتنوگرافياسى بۇراتانا حالىقتىڭ تايپالىق جانە تىلدىك قۇرامى، كوشپەندىلەردىڭ قوعامدىق-رۋلىق تىرلىگى، سالت-داستۇرلەر، اڭىزدار، ەرتەگىلەر سياقتى ماقالالاردى;

ءىىى. اۋىل شارۋاشىلىعى جانە مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان ماقالالاردى;

ءىۇ. حالاق مەيرامدارىنىڭ سيپاتى، حالىق اراسىندا بەلگىلى ادامداردىڭ ولىمىنە ارنالعان ميناحيبتەر /نەكرولو/  مەن بيلەر سوتىنىڭ، بولىس سيازدارىنىڭ ۇكىمدەرى، تابيعي قۇبىلىستارى مەن اپاتتار تۋرالى ماتەريالدار جارىق كورەدى».

البەتتە، قازاقتىڭ العاشقى ءباسپاسوز قايراتكەرلەرنىڭ اعارتۋشى، عىلىم مەن ءبىلىم ناسيحاتشىسى رەتىندە باسىمىراق كورىنۋىنىڭ ءجونى دە بار ەدى. بۇل تۇرعىدا ولار شوقان ۋاليحانوۆتىڭ، اباي قۇنانباەۆتىڭ، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ يدەيالارى مەن ىزدەنىستەرىن جالعاستىردى. قازاق جۋرناليستەرى الەمدەگى بولىپ جاتقان وزگەرىستەردەن قازاق حالقىنا لايىق ورىن ىزدەدى، ۇلتتىڭ قۇرىپ كەتپەۋ جولىنا تالپىندى. ءسويتتى دە الدىمەن قازاقتىڭ كوزىن اشۋ، كوڭىلىن وياتۋ، تىرلىككە كاسىپكە شاقىرۋ تۇرعىسىندا قاجىماي ەڭبەك ەتتى. قىر توسىندە اشىلعان ءاربىر مەكتەپ، سول مەكتەپكە قوسىلعان ءاربىر ۇل مەن قىز گازەت تىلشىلەرىن قۋانتتى. مىسالى، «دالا ۋالاياتىنىڭ» بەلسەندى تىلشىلەرنىڭ ءبىرى پاۆلودار ويازىنداعى مەكتەپتەر جاعدايىنىڭ قيىن ەكەندىگىنە قىنجىلىپ: «تۋعان جەرىمىزدە عىلىم-ءبىلىمنىڭ قۋانىشتى ساۋلەسى قاشان تۇسەر ەكەن؟ ءبىزدىڭ قازاق عىلىم-ءبىلىمنىڭ پايداسىن قاشان ءتۇسىنىپ، يگىلىگىن كورەر ەكەن؟ قىر مەكتەپتەرىندە دە لايىقتى مۇعالىمدەر قاشان كوبەيەر ەكەن؟ ەلدەگى بولىستار پارتيا بولىپ بيلىككە تالاسقانشا وسىناۋ ماڭىزدى ىسكە دەن قويسا بولماي ما؟ /1895, 5-ناۋرىز/, - دەپ جازدى. ەكىنشى ءبىر ءتىلشى اسىلقوجا قۇرمانباەۆ قازاق دالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىبىەىڭ مەكتەپتەرى تۋرالى جازدى. «سول مەكتەپتەردىڭ بىرىندە ءتورت جارىم جىل، بىرىندە ءبىرجارىم جىل ىستەگەنىم دە بايقاعام - ولارعا كەدەيلەر عانا بالالارىن بەرەدى. ال اۋقاتتىلار بۇل مەكتەپتەردىڭ كەرەككتىگىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى، ماڭگى باي بولىپ تۇرا بەرەمىن دەپ ويلايدى». /1894,20-ناۋرىز/.

«دالا ۋالاياتىنىڭ» جەتەكشى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ەداۋىر سول گازەتتىڭ رەداكتورى ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز راقىمجان دۇيسەمباەۆ بولدى. /ول قارقارالى وڭىرىندە تۋىپ وسكەن/. راقىمجاننىڭ جۋرناليست رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ءوزى قىزىق. اۋەلى قاتارداعى اۋدارماشىدان باستاعان ر. دۇيسەمباەۆ قالىمدى قالامگەرلىك قاسيەتىن تەز-اق كورسەتتى. ەل ءومىرىن جاقسى بىلەتىن، ساۋاتتى، ازاماتتىق قالامىنان شىققان ماقالالار باتىل ءارى مازمۇندى، ءتىلى ورامدى كەلەدى. مىسالى، ءبىز ونىڭ 1895-1896 جىلدارى جازعان پروبلەمالىق ماتەريالدارىنا قاراپ وتىرىپ، قىر ەكونوميكاسىن جەتە بىلەتىندىگىن، كاپيتاليزم زاڭدىلىقتارىن تۇبەگەيلى تۇسىنگەنىن اڭعاردىق. «ءبىزدىڭ قازاق كۇننەن-كۇنگە كەدەيلەپ بارادى. جەرىن-سۋىن ىقشامداپ، ۇكىمەت الىپ قويعاننان كەيىن بۇرىنعى كەڭ جايلاۋ، قۇتتى-قىستاۋ كوزدەن ءبىر-ءبىر ۇشتى. پاتشانىڭ قونىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى تۇراتىن كۇش جوق. ەندىگى جول - بىرەۋ عانا، ول - اركىم ءوز شارۋاسىن تۇزەۋى، مالىن، ونىڭ ەتى مەن ءسۇتىن، تەرىسى مەن ءجۇنىن ۇقساتۋى. بىراق مۇنى تۇسىنەتىن قازاق جوق. ءالى كوككە قاراپ، ءتاڭىرىنىڭ مەيىرىمىنە قول سوزىپ وتىر. جۇت بولىپ، مالى قىرىلسا - اللانىڭ ءامىرى، قۇرعاقشىلىق بولىپ ەگىن-ءشوپ شىقپاي قالسا - اللانىڭ ءامىرى دەپ جانسىز-كۇيسىز ۇيقىدا جاتىر. وۋ، قازاق، نە ويلاعانىڭ بار؟!» ءدال وسى سوزدەردى قازىرگى نارىق ەكونوميكاسى جاعدايىنداعى حالقىمىزدىڭ اتىنا ايتىلعان دەمەسكە شارا جوق. «مەن قازاقپىن، تەككە اشتان ءولىپ، كوشتەن قالعىم كەلمەيدى. قازاق ءوز ءومىرى، تۇرمىسى ءۇشىن ءوزى تالپىنۋى قاجەت.

رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى اسقىنىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باستى بايلىعى - جەرىن تارتىپ الۋى قازاققا وتە قيىن ءتيدى. اسىرەسە، كازاك اسكەرلەرىنە ەڭ قۇنارلى، ءتاۋىر جەرلەر بەرىلدى. ال، قازاق بولسا، سول جەرلەرگە تۇسكەن مالى ءۇشىن ايىپ تولەۋگە ءتيىس ەدى. زايساننان ەگىنشى بيشارين دەگەن لاقاپ اتپەن حات جازعان ءتىلشى گازەت ارقىلى وكىمەت اكىمدەرىنە بىلايشا سۇراق قويادى: «قازاق-ورىستار قازاقتارعا كەندىرلىك وزەنىنىڭ سۋىن بەرمەي قويۋعا حاقىسى بار ما؟ قازاق-ورىستاردىڭ بەيىتىن ءشايىپ كەتەدى دەپ وزەندى بايلاپ، سۋىن بۇرۋعا حاقىسى بار ما؟ وندا دا بەيىتتى بسقا جەرگە نەگە كوشىرمەيدى؟» مىنە، جەر داۋىنا ارنالعان مۇنداي حاتتار گازەتتە ءجيى باسىلدى. «قازاق-ورىس» لينياسى دەپ اتالاتىن بولعانى دا وكىمەتتىڭ باسسىزدىعى ەكەنى كورسەتىلدى. قونىس اۋدارعاندار، قازاق-ورىستار اسكەرى كوبىيگەن سايىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىسى قۇلدىراي بەردى. جەرىنەن، سۋىنان ايىرىلعان قازاق شارۋالارى ورىس پوسەلكەلەرىندەگى باي-قۇلاقتارعا قۇل بولىپ جالداندى. مۇنداي جاعدايلاردىڭ زايساندا، قاپالدا، اقمولادا جانە قارقارالىدا ءورشىپ بارا جاتقانىن گازەت كۇيىنە جازدى. نە ىستەۋ كەرەك، امال قايسى؟ قازاق ءوز شارۋاسىن تۇزەپ، كاسىپپەن اينالىسپاسا قۇريدى. جوعارىدا اتالعان راقىمجان دۇيسەمباەۆ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋىلدارىنا شىعىپ جۇرگەن كەزىندە ءوزى باس بولىپ ماي شايقايتىن كاسىپورىن قۇرماق بولعان. ماڭايداعى شارۋالاردىڭ سيىرلارىن ءبىر جەرگە جيناتتىرىپ، ساۋدىرادى، مايىن جارمەڭكەگە شىعارىپ ساتتىرادى. «شيكىزات كۇيىندە مال ونىمدەرى قازاقتى بايىتپايدى، دەپ جازدى راقاڭ. - سويىلعان مالدىڭ تەرىسىن، قىرقىلعان ءجۇنىن ەڭ بولماسا تۇزداپ، جۋىپ قۇندىراق ەتىپ نەگە ساتپاسقا؟ مالدىڭ تۇقىمىن دا اسىلداندىرۋ كەرەك». «دالا ۋالاياتى» ولكەنى باسقارۋدىڭ قۇرىلىمى، سوت-تەرگەۋ ءتارتىبى، سايلاۋ جۇيەسى سياقتى ساياسي ماسەلەلەردەن دە تارتىنبادى. «دەموكراتيا» دەگەن جەلەۋمەن قازاق اۋىلدارىندا وتەتىن بولىس سايلاۋلارى حالىقتىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ وتىر، - دەپ جازدى كەرەكۋدەن قوراباي  جاپانوۆ. - الداۋ، ارباۋ، پاراقورلىق، ارىزقويلىق سياقتى كەسەل وسى سايلاۋلاردىڭ اسەرىنەن بولىپ وتىر. سايلاۋى قۇرسىن، وكىمەت وزىنە جاققان ادامدى تىكەلەي نەگە تاعايىندايدى؟». اعارتۋشىلىق باعىت ۇستانعان گازەت بەتىندە عىلىم-ءبىلىم ناسيحاتى ەرەكشە ورىن الادى. مىنا ءبىر قىزىق جايدى ايتا كەتەيىك. 1897 جىلدىڭ ءىى مامىرىندا گازەتتە وقىرماننىڭ مىناداي ءبىر حاتى جاريالاندى:

«ورازانىڭ 24-ءى كۇنى، ياعني ناۋرىزدىڭ 7-ءسى كۇنى ەكىندى شاماسىندا زايسان ويازىنىڭ حالقى وڭتۇستىكتەن اسا زور جارىق جۇلدىز كوردى. جارىق جۇلدىز دوعا جاساپ باتىسقا قاراي جىلجىپ ءوتتى. اسپاندا اپپاق وراسان ۇزىن ءىز قالدى. «جۇلدىز» كوزدەن عايىپ بولعاننان كەيىن كەمىندە 150 شاقىرىم جەردەن كۇركىرەگەن كۇشتى دىبىس ەستىلدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا جۇلدىز تارباعاتايعا قۇلاعان بولۋى كەرەك. ويلايمىز، ءبىر عاجاپ بولاتىن شىعار دەپ. حالىق قورقىپ وتىر، مۇندايدى كورمەگەن ەدىك/. رەداكتسيا حاتتىڭ سوڭىنا شاعىن ەسكىرتپە بەرىپ باسىپتى. وندا «قورقاتىن ەشتەڭە جوق، تابيعاتتىڭ ءبىر قۇبىلىسى شىعار. كەلەر جولى وقىمىستى ادام ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ ءباردى». ايىتقانداي-اق، ماۋسىمنىڭ باسىندا «دالا ۋالاياتى» بۇل ماسەلەگە قايتا اينالىپ سوعىپ، «قۇيرىقتى جۇلدىزدار» /№22, 1897/ دەگەن كولەمدى ماقالا جاريالادى. وندا استرونوميا دەگەن عىلىم بار ەكەنىن، ونىڭ زەرتتەيتىن ماسەلەلەرىن ءتۇسىندىردى. «قۇيرىقتى جۇلدىزدار» دەگەنىمىز تۇماندى جارىق نەمەسە تۇماندى قابىرشىق، ال ۇلكەن دومالاق - ونىڭ باسى جارقىراپ تۇرادى. شاشى جان-جاققا ساۋلە شاشادى. 1811 جىلى گەرشەل دەگەن استرونوم وسىنداي ءبىر قۇيرىعى 30 ميلليون شاقىرىم كومەتانى اشقان ەدى. 1758 جىلى گالليلەي تاعى ءبىر كومەتە اشتى، ول 75 جىلدان كەيىن ادامدارعا كورىنۋگە ءتيىس ەدى. راسىندا 1835 جىلى جەر بەتىندەگى ادامدار گالليلەيدىڭ كومەتاسىن كوردى». وسىنى جازا وتىرىپ، گازەت تانىتادى، دەپ وقىرماندارىنا كەڭەس بەرەدى.

1889 جىلى ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنساريننىڭ دۇنيەدەن قايتۋىنا بايلانىستى «دالا ۋالاياتىندا» ميناقيپ /نەكرولوگ/ باسىلدى. وندا ىبىرايدىڭ قازاق جۇرتىنا ەۆروپا مادەنيەتىنىڭ تانىتقان ۇلى اعارتۋشى ەكەندىگى، حالىق ءۇشىن اتقارعان ولشەۋسىز ءىسى ايتىلعان. شوقان ۋاليحانوۆتىڭ 60 جىلدىعىنا بايلانىستى، عابدوللا توقاي جانە دورجي بانزاروۆ قۇرمەتىنە ماقالالار باسىلدى. سوندا ولاردىڭ ءبارى ءوز حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن ءومىرىن سارت ەتكەن، حالقىنىڭ ارى مەن ابىرويى دەۋگە تۇرارلىق ازاماتتار رەتىندە ماداقتالادى. جاستاردى سونداي ۇلى عالىمداردان ونەگە الۋعا ۇندەيدى. گ.ن. ءپوتانيننىڭ «قازاق زيالىلارىنىڭ مىندەتتەرى» /1894ج. 8 مامىر/ دەگەن ماقالاسىن اۋدارىپ باسۋدىڭ دا ناسيحاتتىق ءمانى بار. قازاق وقىرماندارى «دالا ۋالاياتى» بەتىندە تۇڭعىش رەت ۆ.ا. جۋكوۆسكيدىڭ، ا.س. پۋشكيننىڭ، ي.ا. كرىلوۆتىڭ، ن.ن. تولستويدىڭ، گ.ن. ۋسپەنسكيدىڭ، مامين سيبيرياكتىڭ شىعارمالارىن ءوز تىلىندە وقىپ، تانىستى. گازەتتىڭ مازمۇندى، عىلىمي جاعىنان ساليقالى شىعۋىنا ا. الەكتوروۆ، ۆ.رادلوۆ، گ. پوتانين، ا. يۆانوۆسكي، ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ سياقتى ايگىلى وقىمىستىلاردىڭ جازعاندارىن اۋدارىپ بەرۋ دە اسەر ەتتى. بۇل ارادا قازاق اۋدارماسىنىڭ عاجايىپ داۋىرلەۋ كەزەڭى ءدال سول تۇس ەكەنىن باسا كورسەتكىمىز كەلەدى. وسى كۇنى قولدانىلىپ جۇرگەن كوپتەگەن عىلىمي، ساياسي، ەكونوميكالىق تەرميندەر سول كەزدىڭ وزىندە-اق قازاقشالانعان. گازەت بەتىندە ۋكراين، گرۋزين، ارميان، تاتار، جاپون، قىتاي، ليتۆا ادەبيەتتەرىنىڭ ۇلگىلەرى قازاقشاعا اۋدارىلىپ باسىلدى. ايگىلى «مىڭ ءبىر ءتۇن» وسى گازەتتە ۇزىندىلەرىمەن كورىندى. دەمەك، ۇلتتىق سانا ويانۋىنا «دالا ۋالاياتىنىڭ» قوسقان تاعى ءبىر ۇلەسى وسىنداي.

«دالا ۋالاياتى» ۇلى ابايدىڭ شىعارمالارىن تۇعىش رەت ءوز بەتىندە تاسقا باسىپ شىعاردى. وسى ورايدا زەرتتەۋشى ۇشكىلتاي  سۇبحانبەردينانىڭ 1964 جىلى ابايدىڭ «ەسكەندىر» داستانىن جازۋىنا «دالا ۋالاياتىنىڭ» اسەرى بولۋى مۇمكىن دەگەن جورامالىندا نەگىز بار ەكەنىن كورەمىز. 1895 جىلى گازەتتە «تاكاپپار اسكەر باسى تۋراسىنان» دەگەن تاقىرىپپەن الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ ءساتسىز جورىعى جايىندا اڭگىمە باسىلدى. سۇبحانبەردينا وسى ماتەريالدىڭ اۆتورى اباي ەمەس پە ەكەن؟ دەگەن بولجام جاسايدى. ءوز مۇمكىندىگىنىڭ قانشا شەكتەۋلى، قۇرساۋلى بولعانىنا قاراماستان «دالا ۋالاياتى» 14 جىل بويىنا قازاق قوعامىنىڭ، قازاق جەرىنىڭ شىن مانىندەگى ايناسى بولا ءبىلدى. گازەتتىڭ ساندارىن اقتارىپ وتىرساڭىز حالىقتىڭ ءومىرى، قوعامدىق سانانىڭ دامۋى جونىندە شەجىرەگە بەرگىسىز مالىمەتتەر تاباسىز.

«دالا ۋالاياتى» ءالى دە بولسا تۇتاس قامتىلىپ، زەرتتەلگەن جوق. راس، جەكەلەگەن تاريحشىلار، تىلشىلەر، ەكونوميستەر قارادى، قاجەت ماعلۇماتتارىن ءسۇزىپ، ونىڭ وزىندە ماركستىك يدەولوگيا تۇرعىسىندا ىرىكتەلەدى. ونىڭ وزىندە زەرتتەۋشىلەر بارلىق سانىن تۇگەل قاراپ شىقپادى دەي الامىن. ال ەندى مەن قايدان كوردىم؟ «دالا ۋالاياتىنىڭ» العاشقى سانىنان سوڭعىسىنا دەيىن ءتۇپ-تۇگەل س. پەتەربۋرگتەگى سالتىكوۆ-شەدرين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ ءباسپاسوز قورىندا ساقتاۋلى. بىلعارىمەن قاپتالىپ، تۇپتەلگەن، سىرتىنا «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا» دەپ باسىلىپ جازىلدى. ونى اركىمگە بەرمەيدى. تانىسامىن دەگەندەرگە ميكروفيلمىن نەمەسە فوتوكوشىرمەسىن عانا ۇستاتادى. س-پەتەربۋرگكە ءۇش مارتە بارعانىمدا كىتاپحاناداعى شىعىس ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى - تاتار ازاماتتارى ارقىلى گازەتكە قولىم جەتتى. العاشقى كورۋىم 1972 جىلى. شىركىن، قازاقستاننىڭ باعا جەتپەس ۇلتتىق بايلىعى رەتىندە «دالا ۋالاياتىنىڭ» تىگىندىلەرىن الماتىعا الدىراتىن كۇن بولسا. ءيا، جوعارىدا «دالا ۋالاياتى» قازاق ءومىرىنىڭ ايناسى بولدى دەۋىم جەتكىلىكسىز. ول - ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندەگى قازاقستاننىڭ تولىق ءماندى ەنتسيكلوپەدياسى. ال 1880, 1900 جىلداردىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن قانداي قيامەت-قايىم، شىم-شىتىرىق وقيعالارعا تولى ەكەندىگىن اركىم بىلەدى.

كەيىنگى «سەركە» /1907/, «قازاق گازەتى» /1911/, «قازاق» /1913/, «قازاقستان» /1911-1913/ گازەتتەرى، «ايقاپ» جۋرنالى /1911/ - ءبارى وسى «دالا ۋالاياتىنىڭ» ۇلگىسىمەن شىققان، سونىڭ ءىزىن باسقان ءباسپاسوز ورگوندارى دەپ سەنىممەن ايتامىز. ونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وزىنە لايىق باعاسىن الا الماي كەلە جاتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ سەبەبى - ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدىڭ شامشىلدىعى، «قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ» كەرىمەن ۇلتقا، ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە باينالىستى وقشاۋ تۇسىنىك، وقىس پىكىردەن ۇرىككەندىگىمىز. قازاقشا-وزبەكشە شاققان «تۇركىستان ۋالاياتى»، «دالا ۋالاياتى» گازەتتەرنىڭ شىعىپ تۇرعان كەزىندە كورگەن قوقايى از بولماسا، كەيىنگى تاريح-تاعدىرى وسىنداي. ءتىپتى، قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنىڭ   ۇزدىك بىلگىرى، عۇلاما پروفەسسور حايىرجان بەكقوجيننىڭ ءوزى سوناۋ 1949 جىلى: «دالا ۋالاياتى» بۋرجۋازيالىق قۇرىلىستىڭ يدەياسىن ناسيحاتتادى» دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولدى عوي. «دالا ۋالاياتىنىڭ» ءبىز ايتقان جانە ايتپاعان قالامگەرلەرى وقىمىستىلىعى، بىلگەرلىگى، كەزىندە بەلسەندىلىك تانىتقانى ءۇشىن بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل وقىعاندار دەپ تانىلىپ كەلدى. پاتشا زامانىندا وڭىنان اي، سولىنان كۇن تۋماعان سول ارداگەرلەر سوۆەت زامانىندا دا ەكى ەت، ءبىر ماي جەگەن جوق. ايتپەسە، قاراپ وتىرساڭىز گازەت اۆتورلارىنىڭ كىم ەكەندىگىن مىنا بىرنەشە ەسىم-اق بىلدىرەر ەدى. ولار: تومۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، دارىگەر امىرە ايتباقين. ونىڭ ءبىر ۇلى ماسكەۋدەگى ارتيللەريا ۋچيليششەسىن، ەكىنشى ۇلى - ماسكەۋدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن، ءۇشىنشى ۇلى - ءسىبىر كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن. اۋەلدە گازەت باسپاحاناسىندا ءارىپ تەرۋشى بولىپ ىستەگەن ءابدىراحمان قىلىشباەۆ س-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردى. ءابىلفايىز اپپاسوۆ پەن جاقىپ اقپاەۆ بىرەۋى ماسكەۋدىڭ، ەكىنشىسى - س-پەتەربۋرگتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە زاڭ عىلىمى قانىقتى. ساتىلعان ساباتاەۆ ماسكەۋدەگى لازارەۆ اتىنداعى شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن ءتامامدادى. وتىنشى ءالجانوۆ، اسىلقوجا قۇرمانباەۆ  ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا ءبىلىم الدى. ارينە، شاعىن گازەت ماقالاسىندا «دالا ۋالاياتى» قامتىعان ماسەلەلەردى سارالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، وسىدان 120 جىل بۇرىن كوتەرىلسە دە، ءدال قازىر كوكەيكەستى بولىپ وتىرعان مىنا ءبىر جاعدايدى ايتپاۋعا بولماس ەدى: ول - ءتىل ماسەلەسى، ءتىلدىڭ تازالىعى، ءتىلدىڭ بايىتىلۋى، ءالىپ تاڭداۋ ماسەلەسى. قاي داۋىردە دە عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا ءوزىنىڭ يگى جەمىستەرىمەن بىرگە زياندى زارداپتار تۋعىزعان. اسىرەسە ءتىل اياسىن تارىلتىپ، حالىق ءتىلىنىڭ جۇتانداۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن دە وسى عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا. جالعىز قازاق ءتىلى ەمەس، بۇل كەسەلدى الەمنىڭ بارلىق تىلدەرى، ونىڭ ىشىندە ورىس ءتىلى دە كورىپ وتىر. ارينە، بۇل ايتقانىمىز ءسوز اراسىنداعى ەسكىرپە عانا.

ءيا، سونىمەن قازاق تىلىندەگى «دالا ۋالاياتى» گازەتىن شىعارۋشىلار انا ءتىلىمىزدىڭ داعدىرى ءۇشىن سول كەزدە-اق بەل شەشىپ كۇرەسكەن ەكەن. «بىلىكتى جۋرناليستەردىڭ ءبىرى اسىلقوجا قۇرمانباەۆ «قازاق ءتىلى تۋراسىندا /1894ج. 10-شىلدە/ بىلاي دەپ جازدى: «قازاق ءتىلى تۋرالى ءوز ءتىلىن عانا ەمەس، وزگە دە كوپتەگەن شىعىس تىلدەرىنە جەتىك، سوندىقتان ولاردى سالىستىرۋعا مۇمكىندىگى بولعان بەلگىلى التىنسارين: «قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى سونشالىق، ونىمەن كەز-كەلگەن تاقىرىپقا كىتاپ جازۋعا بولادى» دەۋشى ەدى... قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن التىنسارين ءسوز جۇزىندە عانا دالەلدەپ قويعان جوق، تازا قازاق تىلىندە ورىس ارىپىمەن «قىرعىز حرەستوماتياسى» دەگەن كىتاپتى جازۋ ارقىلى ىسپەت كورسەتتى. بىرنەشە جۇزدەگەن بەتتەن تۇراتىن بۇل كىتاپتا ءبىر دە ءبىر قازاقتىكى ەمەس ءسوز جوق. ال، «ءسوز باسى»، «تۇلكى مەن قارعا»، «جاز» تاعى باسقا ولەڭدەرى بوتەن تىلدەردەن تازالىعىمەن تاماشا ەكەنى بىلاي تۇرسىن ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلىنىڭ قازاق ولەڭى مەن ءسوز ساپتاۋىنىڭ تاماشا ۇلگىسى بولىپ تابىلادى... قازاق حالقى مەن ونىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋشىلەرگە مارقۇم التىنساريننىڭ سالعان جولىمەن جۇرسە جارايدى. ونىڭ ءتىلىن جوندەپ، ەرەجەسىن ءبىر ىزگە كەلتىرۋدەگى باستاعان ءىزىن ءارى قاراي دامىتسا جارايدى».

ال، راقىمجان دۇيسەمباەۆ «قازاقشا جازۋ تۋراسىندا» دەگەن ماقالاسىندا تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە كوتەرگەن. «اراب ءالىبىنىڭ باستى كومەكشىسى - ونداعى داۋىستى ارىپتەردىڭ ازدىعى جانە سول ارىپتەردىڭ كەيدە ءداستۇر بويىنشا جازىلا بەرمەيتىندىگى. سوندا ىلعي داۋىسسىز دىبىستار ارقىلى تاڭبالانعان بىرىنە-ءبىرى ۇقساس سوزدەردى وقۋ قيىندىق كەلتىرەدى»، - دەيدى دە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن تولىق بەرە الاتىن الفاۆيت جاساۋ قاجەتتىگىن، وسى ىسكە تەز كىرىسۋ قاجەتتىگىن ايتادى. وسى تۇرعىدا ويىمىزعا مىناداي ءبىر ماڭىزدى جاعداي ورالادى:

كوپكە ءمالىم، اراب جازۋىندا بەرگى كەزگە دەيىن بەلگىلى ءبىر تىنىس بەلگىسى بولعان ەمەس. سوندىقتان جالعىز قازاق قانا ما، اراب جازۋىن پايدالانعان شىعىس تىلدەرىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا كوپكە دەيىن تىنىس بەلگىلەرى بولمادى. العاشقى گازەتىمىز «تۇركىستان ۋالاياتىندا» العاشقى ساندارىندا دا تىنىس بەلگىلەرى جوق. تىنىس بەلگىلەرى قويىلماعان سوڭ، باس ارىپتەرى بولماعان سوڭ سويلەم جىگىن اجىراتۋ وڭايعا تۇسپەگەنى ءمالىم. ونى مىنا مەن دە ءوز باسىمنان كەشىردىم. وسىنى سەزگەن جانە قازاق جازباسىن جەتىلدىرۋگە ءىجداھات قىلعان گازەت قىزمەتكەرلەرى 1894 جىلدان باستاپ سويلەمدەردى بولۋگە، سيرەك تە بولسا سىزىقشا، ءارتۇرلى جۇلدىزشالار قويۋعا تالپىندى. ال 1896 جىلعى تامىزدىڭ 4-ىنەن باستاپ /№31/ تىنىس بەلگىلەرنىڭ جاڭا جۇيەسى تۋرالى ارنايى حابار باسىپ، ونى گازەت بەتىندە قولدانا باستادى. بۇل حاباردا وسى كۇنى قولدانىلىپ جۇرگەن تىنىس بەلگىلەرىنىڭ سىزىقشادان باسقاسىنىڭ بارلىعى دا كورسەتىلىپ، ولاردىڭ قولدانىلاتىن ورىندارى تۋرالى تۇسىنىك بەرىلگەن. الايدا، بۇل تىنىس بەلگىلەرى جۇيەسىن «دالا ۋالاياتىنان» باسقا سول كەزدەگى باسپا نۇسقالارىنىڭ ەشقايسىسى دا قولدانباعان. ءتىپتى بەرتىنگە، حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جارىق كورگەن ادەبيەتتەردە دە تىنىس بەلگىلەرى دۇرىس ساقتالماعان.  وسى ارادا باسىن اشىپ الاتىن تاعى ءبىر ماسەلە بوي كوتەرەدى. سوڭعى 2-3 جىلدىڭ مۇعدارىندا اراب ءالىبىن قازاقشاعا بەيىمدەگەن، تىنىس بەلگىلەرىن قويعان احمەت بايتۇرسىنوۆ دەگەن تۇجىرىمدى ءجيى ەستيمىز، وقيمىز. اقاڭنىڭ عالىمدىعىنا، جاڭاشىلدىعىنا پاك كەلتىرمەيمىز. بىراق ودان بۇرىن قازاق جازباسىن ەشكىم جەتىلدىرگەن جوق دەۋ - جاڭساق پىكىر. جوقتان بار پايدا بولمايدى. بۇل ارادا «دالا ۋالاياتىنىڭ» ەڭبەگىن كورمەۋ، بىلىمسىزدىك بولار ەدى. ءتىلدى تازارتۋ، بايىتۋ جولدارى، ونىڭ بىرەگەي گرامماتيكاسىن جاساۋ تۋرالى ماسەلە اقاڭنان الدەقايدا بۇرىن كوتەرىلگەن. وسى كۇنگى بەدەلدى عالىمداردىڭ ءوزى مۇنى بايقاعىسى كەلمەۋى - اقيقاتقا قيانات قوي. ءدال باسقا ەمەس، «دالا ۋالاياتى» بەتىندە اراب ءالىبىن تۇرلەندىرۋ، قازاقتىڭ بار دىبىسىن بەرەتىندەي ەتۋ جانە ارابتىڭ استى-ءۇستى بەلگىلەرىن شاعىنداۋ جونىندە الدەنەشە رەت ايتىلعان. بۇل تالپىنىستاردىڭ ناقتى اۆتورلارى، ولاردىڭ ىستەرىنىڭ ناتيجەلەرى بارشىلىق.

ءتىل دامۋىنىڭ تابيعي پروتسەسس ەكەندىگىن، ۇزىلمەيتىندىگىن دىنمۇحامەد سۇلتانعازين 1896 جىلى بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «البەتتە، قازاق تىلىنە قاي جۇرتتىڭ تىلىنەن بولسا دا ءسوز قوسۋعا قارسى كەلگەنىمىزدىڭ ورنى جوق جانە مۇمكىن ەمەس...، سەبەبى حالىقتىڭ ءتىلى، ءسوزى حالىقتىڭ ءوزى ءتارىزدى ءوسىپ-ونەدى، وزگەرەدى، تۇرلەنەدى». سول دىنمۇحامەد 1890 جىلى تەرميندەر جونىندە مىناداي تاماشا ويلار ايتقان: «قازاق تىلىنە كىرگەن ورىس سوزدەرى تۋرالى ايتاتىنىمىز، بۇلاردى جازعاندا سوزدەردىڭ وڭايلىعىنا ءھام قازاقشا قانشا ۇعىمدىلىعىنا قاراۋ كەرەك. قازاققا ۇعىمدى بولسا ورىستاردىڭ ءوز سويلەگەندەرىنە ۇقساستىرىپ جازۋعا تىرىسۋ كەرەك. مىسالى، قازاقتار «جاندارال»، «جانارال» دەيدى، ءھام «گەنەرال» دەگەندى دە جاقسى پايىمدايدى. سول سەبەپتەن «گەنەرال» دەپ جازۋ كەرەك. ورىستىڭ كوپ سوزدەرى قازاق تىلىندە ەشبىر وزگەرگەن جوق. مىسالى، كنيازڭ، سۋديا، پيسار دەگەن سوزدەر» بۇل ايتىلعاندار ءدال قازىر، قازاق ءتىلىن دامتۋدىڭ اسا ءبىر ەلەۋلى كەزەڭى بولىپ وتىرعان تۇستا ەسكە الۋعا تۇرادى عوي.

بەرتىن كەلە «دالا ۋالاياتى» بەتىندە مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەلەرىن قوزعايتىن، وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالعان ماقالالار مەن حاتتار كوبەيە بەردى. تسەنزۋرا مۇنى بايقاپ قالدى، توسقاۋىل قويىپ وتىردى. ءتىپتى كەيبىر ماتەريالدار قىسقارىپ، «اق جولدار» دا كەزدەستى. دەمەك، تسەنزۋرانىڭ قيىپ تاستاعانى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە رەداقتسيانىڭ ءوزى «تسەنزۋرانىڭ قىسقارتقانى» دەپ سىلتەمە بەرۋدەن تايىنبادى. جۋرناليستەر ەركىن ويى ءۇشىن قۋعىندالدى. وتار ەلدىڭ ۇلتتىق ساناسى ويانۋىنان سەسكەنگەن پاتشا اكىمدەرى گازەتتىڭ ورەسىن تارىلتا ءتۇستى. «دالا ۋالاياتى» بىرتە-بىرتە سولىپ، كوركىنەن ايىرىلا باستايدى. كوبىنە شارۋاشىلىق، جارناما باسىلىمعا ۇقساي بەرەدى. ءسويتىپ كەلىپ، 1902  جىلدىڭ ساۋىرىندە «دالا ۋالاياتى»، «اۋىل شارۋاشىلىعى گازەتىنە اينالاتىنى جانە وندا «كوبىنەسە شارۋاشىلىق جانە كاسىپكەرلىك جايى حابارلاناتىنى ايگىلەندى. مۇنى شىن مانىندەگى «دالا ۋالاياتىنىڭ» تىنىسى توقتاعانى دەپ بىلەمىز. ال ەندى تاراتىلعان رەداكتسيانىڭ جۋرناليستەرى نە بولدى؟ مىسالى، راقىمجان دۇيسەمباەۆ، وتىنشى ءالجانوۆ، جۇباندىق بولعامباەۆ سوڭىنان «قۇپيا باقىلاۋ» قويىلدى. ولار ساياسي سەنىمنەن ايىرىلدى. دىنمۇحامەد سۇلتانعازين تىلماشتىققا كەتتى، اسىلقوجا قۇرمانباەۆ مۇعالىمدىككە جىبەرىلدى. 1905-1907 جىلدارداعى العاشقى ورىس توڭكەرىلىسى كەزىندە قازاقتىڭ جۋرناليستەرى دە ەلدىڭ ەركىندىگى ءۇشىن تايسالماي كۇرەستى. ر. دۇيسەمباەۆ كوكشەتاۋ تۇرمەسىنە قامالىپ، ساياسي تۇتقىن رەتىندە ارحانگەل گۋبەرنياسىنىڭ كوتلاس دەگەن قالاسىنا جەر اۋدارىلدى. وتىنشى ءالجانوۆ پەن جۇباندىق بولعامباەۆ قىزمەتىنەن الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلدى. ساتىلعان ساباتاەۆ شەنىنەن ايىرىلدى. قوراباي جاپانوۆ پاۆلودار ويازى اقسۋ بولىسىنا مۇعالىم بولىپ كەتتى.

«مەن بۇل جۋرنالدى ۇيىمداستىرعاندا جاقسى اتىمدى شىعارايىن دەپ، نەمەسە پايدا تابايىن دەگەن نيەتتە بولعانىم جوق»، دەپ جازدى 1911 جىلى مۇحامەتجان سەرالين.-«جۋرنالىمىز قازاقتى ىلگەرىگە باستاسىن، ۇيقىدان وياتىپ، ساناسىنا ساۋلە ءتۇسىرسىن». وسىلايشا 1911 جىلى قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش جۋرنال «ايقاپ» جارىق كوردى. «ايقاپ» الدىنداعىلارعا قاراعاندا «ەرەسەك، ەستى، تەنتەك» بولعانىن بايقايمىز. وتارشىل ۇكىمەت ساياساتىن، اكىمشىلىكتىڭ جەرگىلىكتى حالىققا سالقىن قاباق تانىتۋىن اشىق سىنادى. سول ءۇشىن ونىڭ باس جازۋشىسى م. سەرالين بىرنەشە  رەت ايىپتى دا بولدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ رۇقسات قاعازى بويىنشا تەك «ادەبي-مادەني تاقىرىپتارعا عانا جازىپ، كاسىپكەرلىك پەن قولونەردى ناسيحاتتاۋعا» ءتيىس جۋرنالدى قازاق زيالىلارى باسقاشا پايدالاندى. «ايقاپ» بەتىندەگى ساياسي پىكىرتالاس، تۇبەگەيلى ماسەلەلەردىڭ ايقىن قويىلىسى ءدال قازىرگى وقىرماننىڭ ايىزىن قاندىرادى.

1905 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا 14500 قازاقتىڭ اتىنان قوياندى جارمەڭكەسىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ، جاقىپ اقپاەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ قالامىنان تاريحقا ايگىلى «قارقارالى پەتيتسياسى» تۋعانى ءمالىم. وندا قازاق حالقىنىڭ مۇشكىل جايى باياندالىپ، پاتشا الدىنا ناقتى تالاپتار قويىلعان. مىنە، وسى پەتيتسيانىڭ ءۇشىنشى تارماعىندا بىلاي دەپ جازىلعان. / ورىسشادان اۋداردىق/: «قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەرىن ايقىنداپ وتىرۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ كەرەك، ول ءۇشىن تسەنزۋراسىز گازەت شىعارۋدى جانە باسپاحانا اشۋدى ەشكىمنىڭ كەلىسىمىسىز شەشەتىن ءتارتىپ ورناتۋ كەرەك». قانداي باتىلدىق، قانداي كورەگەندىك. بيلەۋشىنىڭ اۋزىنا قاراپ، اڭشىنىڭ تازىسىنداي جالتاقتاعانباسپاسوزدە كۇن بار ما؟ اتتەڭ، ءالى سولاي عوي. بىراق بۇل تالاپ ورىندالعان جوق. راقىمجان دۇيسەمباەۆتىڭ گازەت شىعارماق بولعان نيەتىنە قويىلعان توسقاۋىلدى بىلەمىز. ونىڭ وتىنىشىنە ءباسپاسوز دەپارتامەنتى «نەت نيكاكوي نەوبحوديموستي» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. 1907 جىلعى ناۋرىزدىڭ 28-ءى كۇنى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى، مۇسىلماندار پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى شاھماردان قوسشىعۇلوۆتىڭ، ءابدىراشيت يبراگيموۆتىڭ ىنتاسىمەن پەتەربۋرگتە «سەركە» اتتى قازاق گازەتى شىقتى. گازەتتىڭ العاشقى سانىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «جاستارعا» دەگەن ولەڭى جانە «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» دەگەن ساياسي ماقالاسى باسىلدى. مىرجاقىپتىڭ «ماقساتى» مەملەكەت ساياساتىنا قايشى كەلىپ، «سەركەنىڭ» ەكىنشى سانىنا تيىم سالىندى.

بۇل كەزدە تاتار، باشقۇرت تىلىندە بىرنەشە گازەت پەن جۋرنال شىعىپ تۇردى. قازاق زيالىلارى ءوز ويلارىن، ساياسي تۇجىرىمدارىن سول باسىلىمدارىنىڭ بەتىنەن ءبىلدىردى. 1907 جىلى ترويتسكىدە «قازاق گازەتىنىڭ» ءبىر سانى شىعىپ تومدا وقيتىن قازاق  جاستارى «دالا» گازەتىن شىعارماق بولىپ ەدى، ول دا ىسكە اسپادى. 1911 جىلى اۋەلى بوكەي ورداسىندا، كەيىن ورالدا «قازاقستان» گازەتىن شاڭگەرەي بوكەەۆ پەن ەلەۋسىن بۇيرين شىعاردى. 18-ءشى سانىنان كەيىن ول دا جابىلدى. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ شەجىرەسىن شولعاندا گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ اتالۋىنىڭ ءوزى قازىرگى بىزگە وي سالعانداي.

قازاق قوعامى ساناسىنىڭ ويانۋىنا وتە-موتە سەبەپشى بولعان «قازاق» گازەتىنە توقتالماسقا بولمايدى. «قازاق» 1913 جىلعى 2-اقپاننان 1918 جىلعى 16-قىركۇيەككە دەيىن شىعىپتۇردى. جاڭا ءداۋىردىڭ شەجىرەسىندەي ءمانى بار گازەتتىڭ رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى. ءوز تۇسىندا ەڭ كوپ تارالعان، وقىرمانىنا جاقىن بولعان «قازاق» زامانا اعىمىن، ساياسات اڭعارىن اينىتپاي تانىدى. كەيىندە بۇل تۋرالى م. دۋلاتوۆ: «پۋبليتسيست رەتىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ ەشقانداي قاراجات بولماسا دا، 1913 جىلدىڭ باسىندا، ورىنبوردا شىن مانىندەگى تۇڭعىش قازاق گازەتى «قازاقتىڭ» نەگىزىن قالاپ، ونىڭ بەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن باتىل ءسوز ەتىپ وتىردى» دەپ جازدى.  «قازاقتىڭ» ءبىتىمى مەن باعىتى قانداي بولعانىن اۆتورلاردىڭ اتىنان-اق بىلۋگە بولادى. گازەتكە ۇنەمى قاتىسىپ، قالام تەربەگەندەر: م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. تىنىشباەۆ، ا. بوشتاەۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆ، عابدىكەن قۇنانباەۆ، تاعى باسقالارى. شالا ساۋاتتى «جازعىشتار» ەمەس، وڭشەڭ ءبىلىمدى، ساياساتكەر، ويشىل، جىگەرلى ازاماتتار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا «قازاق» تەك اقپارات، ۇگىت-ناسيحات قۇرالى عانا ەمەس، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەرلەردىڭ ورداسى، گيباداتحاناسى بولعانعا ۇقسايدى. مىنە، قىسقا قايىرعانعا قازاقتىڭ ۇلتتىق ءباسپاسوزىنىڭ وسىنداي-وسىنداي شوقتىقتى تۇستارى، ەلەۋلى كەزەڭدەرى بولعان. ءباسپاسوز-شەجىرە، ادەبي تاريحي. ال ا. بايتۇرسىنوۆ ايتپاقشى: «تاريحي ادەبيەتتى جوق حالىقتىڭ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋى ۇلتتىعىن ساقتاپ ىلگەرى باسۋى قيىن. ادەبيەتى، تاريحى جوق حالىقتار باسقالارعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ جوق بولادى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى ادەبيەت. جانسىز ءتان جاساماق ەمەس».

زارقىن تايشىباي،

م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

e-mail: zarkyn-42@mail.ru