(اڭگىمە-حيكايات)

«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»

اباي.

ىسىرايىل جۇرتىمەن ول ءۇش مىڭ جىلدان سوڭ جۇزدەستى. ءباني ىسىرايىل... كونە دە ەمەس، جاڭا دا ەمەس. كونەسى جاڭاسىمەن، جاڭاسى كونەسىمەن جاراسىم تاۋىپ، جالعاسىپ جاتىر. «ەسكىلىگىن ەستە ۇستايدى، ەسكەرمەيتىنى جانە جوق» دەدى  ىشىنەن كۇبىرلەپ. سەبەبى، ءباني ىسىرايىلدىڭ جادىن بۇل جاقسى بىلەتىن. ءيا، پەرعاۋىننىڭ بيلىگى مەن كوپىتتەردەن ءتۇڭىلىپ، وسىندا ەلىن باستاپ اكەلگەن مۇسا قالاموللانى دا كورگەن.  پايعامبارلىق قونىپ، جاراتقاننان ايان الىپ، باسىنان نەبىر حيكمەتتەردى وتكەرگەن مۇسادان بىرەۋ: مىنا جارىق دۇنيەدە سەنەن اسقان ءبىلىمدى جان يەسى بار ما دەپ سۇراپتى. سوندا مۇسا حاقتىڭ بىرلىگىن، جاراتقاننىڭ ءباني ىسىرايىل جۇرتىن شاپاعاتىنا كەنەلتكەنىن، وزىنە ەرەكشە دارىن سيلاعانىن، تەڭىزدەن جول اشىلعانىن، پەرعاۋىننىڭ تەڭىز تۇبىنە كەتىپ اجال قۇشقانىن، سيقىرلى قولى مەن اسا تاياعىنىڭ كيەسىن ايتا وتىرىپ، مەن – مۇرسال پايعامبارمىن، اللادان قىسىلعاندا مۇعجيزا كورەمىن، وسىدان اسقان ابىروي، اتاق بولا ما؟ سوعان قاراعاندا، جەر بەتىندەگى كەمەل ءبىلىمنىڭ يەسى مەن شىعارمىن دەيدى. سويتكەندە جاراتۋشىدان ءۋاحي جەتىپ: ء«اي، مۇسا، سەنىڭ الگى ءسوزىڭ نە؟ ساعان ولشەۋسىز ءبىلىم مەن قيساپسىز قابىلەت دارىتقاندا مەنىڭ مۇمكىندىگىمە كۇمان سوعاتىنداي ويعا بەرىل دەپ  پە ەدىم؟ بۇ دۇنيەدە ءبىلىمى سەنەن اسقان، حايىر-شاپاعاتىما بولەنگەن تاعى  بىرەۋ بار» دەيدى قۇدىرەتىن كەزەكتى رەت ايگىلەپ. «راببىم، سونداي عۇلاما جان يەسىمەن مەنى جولىقتىرشى» دەيدى مۇسا عالاياسسالام جالىنىپ. «كەزدەسەسىڭ، - دەيدى راببى، - ۋاعدالى كۇنى كەزدەسەسىڭ». القيسسا، بۇل اڭگىمەمىزدى وسىمەن ىركە تۇرايىق تا، ىلكى ۋاقىتتان بەرىگە وتەيىك.

***

... قاريا كوپكە جۇعىمسىز كورىنگەنىمەن قادىرلى-تۇعىن. بىلايىنشا ونىڭ جۇعىمسىزدىعى – ءتۇر-ءتۇسىنىڭ وزگەشەلىگى مەن ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ ورتاعا ۇقساي قويمايتىندىعىنان ەدى. ايتپەسە، باۋ-باقشا باپتاپ، مال وسىرەتىن، قولىنان اق تاياعىن تاستامايتىن اۋىلىمىزداعى اقساقالداردىڭ ءبىرى بولدى. جانازادان، توپ-جيىننان دا قالمايتىن. دوڭگەلەنگەن جيەگى بالانىڭ قۇشاعىنان ۇلكەن داعاراداي قارا قالپاعىن كيىپ الىپ ۇلكەندەر باس قوسا قالعان ۇيگە قاراي اياڭداپ بارا جاتقانىن تالاي كوردىم. ءبىزدىڭ قارتتار دا  ونى ءىش تارتىپ تۇراتىن سياقتى: جولىعىسا قالسا، قاۋقىلداسىپ، ارقادان قاعىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسا جونەلەتىن. تەك، ەسىمبەك مولدا عانا ونىڭ تەگىن تەرگەپ، ءتۇسىن تەرىسكە سالىپ، وزىنە بەيىم ەتە بەرمەيتىن.

ءبىز ەستىگەلى بۇل كىسىنىڭ ەسىمى – ابىرەم. «ۇلتى باسقا. قاپقاز-نوعاي ما ەكەن، ايتەۋىر، ورىس ەمەس. ال «پاميلەسى» - نايمان» دەۋشى ەدى اتام. قاراتورى. جوق، قاراسۇر كىسى. كوزىنىڭ قاراشىعى كوكشىلدەۋ. ايتسە دە  ورىسقا ۇقسامايدى.  قاجەت كەزىندە ورىسشاعا سۋداي. قازاقشا ءتىپتى قامشى سالدىرمايدى.  «تىرلىگى قۇددى مۇسىلماننىڭ تىرلىگى. الاقان جايادى. ءمىناجات ەتەدى. بىراق، پايعامبارى بوتەن كورىنەدى»، - دەيتىن اۋىل ادامدارى. وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ ءبىرىنشى سەبەبى – ابىرەم اقساقال ءبىزدىڭ اۋىلعا ارقا جاقتان قونىس اۋدارعان. قونىس اۋدارىپ، ءبىرجولا ورنىققان سوڭ ءوزىن كوپكە دەيىن تۇيىق ۇستاپ، كەڭشاردىڭ كولدەنەڭ جۇمىسىنا جەگىپ جۇرە بەرگەن. كەيىن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، مۇباراك پايعامبارىمىزدىڭ اتىن ايتۋعا ەپتەپ كەڭدىك جاسالعاندا، ابىرەم وزگەشە ءبىر تاقۋالىققا كوشسە كەرەك. وسىدان كەيىن ابەكەڭنىڭ قۇداي جولىنا تاس بەكىپ تۇسكەن تاقۋالىعى الاقانداي اۋىلدا ءارتۇرلى اڭگىمەنىڭ ارقۋىنا اينالىپتى.

جاز ايى. الماتىداعى وقۋىنان ناعاشى اعام دەمالىسقا كەلگەن. وقۋعا باس قويعانى، قالانىڭ اۋاسىن جۇتىپ، اعارعانى ابدەن-اق بايقالادى. جونشەمدى ادامدا شارۋاسى جوق، وزىمەن-ءوزى تاۋ ساعالاپ كەتەدى، قالىڭ كىتاپتاردىڭ بەتىن اقتارادى. ءبىر كۇنى ول ءبارىمىز داستارحان باسىنا جينالعاندا: «مىنا كورشىمىز ء«جويت»  ەكەن. بۇلار سوۆەت وكىمەتى قۇلاعانشا، ارعى ءتۇبىن جاسىرىپ ءجۇرىپتى. اتى ابىرەم ەمەس، ابرام»، - دەپ جاڭالىق اشتى. وقىمىستى اعامنىڭ سوزىنەن ۇققانىم: ابىرەم اقساقالدىڭ اۋىلىنان پايعامبارلار كوپ شىققان كورىنەدى. تىلدەرى دە كونە تىلدەردىڭ بىرىنەن-مىس. بۇلار ءار-اركەزدە قۋعىنعا ۇشىراپ، قۇداي تاعالانىڭ قاھارىنا ىلىگە بەرىپتى. ويتكەنى، قۇداي تاعالا ءوزىنىڭ سۇيگەن قۇلدارىن كەيدە قىرىنا الىپ سىنايدى ەكەن. وزدەرى شەتىنەن اقىلدى دەسەدى. اقىلى مەن ءبىلىم-پاراساتى جەر بەتىندەگى بيلەۋشى-امىرلەرگە دە جاقپاي ءزابىر-زاپانى دا كوپ شەككەن. سوۆەت وكىمەتى كەزىندە دە ابرامدار اشىق بوي كورسەتپەپتى. الايدا، ولار ءبىر-ءبىرىن جاقسى تانيدى، قامقور. قاشان باباقونىستارىنا جەتكەنشە، وسىلاي جان باعا تۇرالىق دەپ ۋاعدالاسىپتى. بۇلار پايعامبارلار جايىندا نەبىر اڭىزدارمەن بىرگە جاساعان حالىق دەيدى. تىلدەرىن دە ۇمىتپاپتى.

اعامنىڭ اڭگىمەسى قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن قاندىرعان كۇنى-اق مەن ابىرەمنىڭ اۋلاسىنا ەندى وزگەشە كوزبەن قارايتىنىمدى سەزدىم. ويتكەنى ول  -«اششىبۇلاق» اتالاتىن الاڭعاسار، اقكوڭىل اۋىلدى ساعالاپ جۇرگەن جات، قۇپيا ادام. ابىرەم  بالا سۇيمەگەن، كەمپىرى ەكەۋى عانا تۇراتىن. ال، كەمپىرى – «اششىبۇلاقتاعى» وزىمەن جاسى قاتار قارت انالارمەن شۇيىركەلەسەرى كەم، سۋىقتاۋ جان. ۇنەمى الدەكىمنەن ۇركىپ-قورىقىپ، جەر تايانىتقان كارتامىس تاعدىرىنان تارىنعانداي جابىراڭقى، جالعىزىلىكتى ءومىر سۇرەتىن. ءتىپتى وسى كەمپىردىڭ  شالىمەن دابىرلاسىپ سويلەسكەنىن كورشى وتىرىپ ەستىمەپپىز. جىم-جىرت. كەمپىرىنىڭ جاڭاعى مىنەزى مەنى ابىرەم قارتتىڭ ۇيىنە  جەتەلەي تۇسكەندەي. نەسى كەرەمەت، زەرتتەۋ كەرەك؟ نەنى جۇرتتان جاسىرىپ، جاريا ەتپەي كەلەدى؟ البەتتە ءبىلۋ كەرەك. كىمنەن قورقىپ، كىمنەن قۇپيالانادى بۇلار؟ قاراسام، ابىرەم اۋلاسىندا، قارا قالپاعىنىڭ استىندا وتىر ەكەن. بار تۇرپاتىن قارا قالپاقتىڭ ىشىنە بۇكتەپ تىققانداي – ءوزى كورىنبەيدى. جارىقتىق شوگىپتى عوي ابدەن.

جاز تاۋسىلىپ، كۇز تۇسكەن. الداعى كوكتەمدە مەكتەپتىڭ وقۋى ءتامام. اڭسارىم – الماتى. عۇلاما وقىمىستى، ايگىلى جازۋشى اتانىپ اۋىلعا اندا-ساندا سوعىپ جۇرمەكپىن. اۋىلىما ريزامىن. كونە ەرتەگىلەر مەن قيسا-داستاندارعا قاندىم. قارتتارىم، سەندەرگە راحمەت! ەندى ابىرەممەن اڭگىمەلەسۋىم قاجەت.

ابىرەممەن اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن سىلتاۋ ىزدەيمىن. «اقساقال، اسسالاۋماعالەيكۇم!» «ا، شالاۋمەلەيكۋم!». «كاريا، سيىرلارىڭىز بەن ەشكىڭىزدى ورىسكە بەتتەتىپ بەرەيىن بە؟»، «اۋىرە بولما، قارتايسام دا قالقايىپ مال سوڭىنان ورۋگە جارايتىنداي حالدەمىن». «اتا، قىستان حاباردارسىز با؟ وتىن-سۋىڭىز از با دەيمىن. اعاش ارالاپ، بۇتاپ تاستايىن، قانە بالتاڭىز؟»، «قوي، شىراعىم، ساباعىڭدى وقى. ازىرگە كىسىگە سىدەتىمدى ارتپايمىن. بالتا شاباتىن باعىمنان تاياعانىم جوق». «اڭگىمە ايتىڭىزشى؟»، ء«وي، بالام-اي، بىزدە نە اڭگىمە بولسىن؟». «ارقادان مۇندا قاي قۇداي ايداپ كەلدى ءسىزدى؟ تىم قۇرىسا، سونى ءبىلدىرىڭىزشى؟»، «قاي قۇدايى نەسى؟ و توبا، قۇداي – ءبىر قۇداي ەمەس پە؟ قۇداي پەندەسىن قايدا باستايمىن دەسە دە ءوزى بىلەدى. بىزدەن سۇرامايدى. سەن دە سۇراعىڭدى كوبەيتىپ، باستى قاتىرما!» شالدىڭ اشىلىپ سويلەۋى قيىن سياقتى.

ۇيدە اتامدى قاجايمىن.

-         قۇدايى كورشىمىز ابىرەم قارت سوزگە ساراڭ كىسى مە دەپ قالدىم.

-         يە، ول سوزگە كىدى ادام.

-         وي، وسى باياعىدا قاۋقىلداسىپ تۇراتىن ەدىڭىزدەر عوي؟

-         ءاي، بىزدىكى انشەيىنگى قىسىر اڭگىمە ەدى. مالدىڭ ءتولى، سالقىنبەلدىڭ ءشوبى دەگەندەي. شارۋانىڭ ادامى بۇدان وزگە نەنى ءسوز ەتسىن؟

ابىرەممەن اڭگىمە ءبىتتى ەندەشە. ايتكەنمەن، اتى قىزىق، ءا؟ ابىرەم. بالكىم، ابدىرەيىم شىعار؟.. پايعامبارلاردىڭ حيكىمەتىنەن دە جۇرداي بىرەۋ-اۋ... بىلسە، ايتپاي ما؟ ار جاعى قاپقاز بەن نوعايدىڭ ەل ەستىمەگەن ءبىر سويىنان بولار. سوتتالىپ ارقاداعى كوپ اباقتىلاردىڭ بىرىندە جازاسىن وتەگەن دە ۇيلەنىپ، اياعىنا تۇرعان سوڭ «اششىبۇلاقتى» تاپقان. دۇرىس تاپقان، ارينە. ورتالىقتان الىس، وڭاشا اۋىل. قاق-سوقتا شاراۋاسى شامالى. وكىمەت ادامىنىڭ الدىنا جەتكىزبەي اناۋ-مىناۋ داۋ-شارىن ءوز ىشىندە تىندىراتىن تىنىش مەكەن.

***

سونىمەن، وقىمىستى اعامنىڭ اڭگىمەسى ۇمىتىلىپ، ابىرەم «ادىرەم» قالعان.

بىردە ورىستەن مالىن قايتارىپ، قوراسىنا تاياي بەرگەن ابىرەم مىقشىڭداپ قاپ ارقالاپ كەلە جاتتى. قىزىل ءىڭىر. «شال نە، تەزەك تەرىپ ءجۇر مە؟» بۇرىنعى ادەتىمشە جۇمباق شالدىڭ اۋلاسىنا كوز تىكتىم. شال قابىن كىلەت ءۇيىنىڭ اۋزىنا اكەلدى دە، ءدۇرس ەتكىزىپ تاستاي سالدى. سوسىن توكتى. توككەنى – اۋزى شەشىلگەن قاپتان سالدىر-سالدىر اقتارىلدى. تاس پا؟ تاس قوي. تەزەك بۇلاي سالدىرلاماسا كەرەكتى. جەدەل باسىپ جەتىپ بارايىن.

-         وۋ، كاريا، مىناۋىڭىز تاس پا؟

-         تاس.

-         تەزەك ورىنىنا تاس تەرگەنسىز بە؟

-         مەن ىلعي تاس تەرەمىن.

-         جاناتىن تاس پا؟

-         تاس جانبايدى، جارىعىم.

-         جانباسا، نەگە كەرەك؟

-         كەرەك. مۇنىڭ سىرى ساعان بەيمالىم.

-         سىزگە عانا ءمالىم بە؟

-         ماعان دا ءمالىم ەمەس. قۇپياسى قۇلىپتاۋلى.

مەن شالدىڭ شارشاپ-شالدىعىپ، بۇگجەڭدەپ ارەڭ جەتكىزگەن تاستارىنا ءۇڭىلدىم. ءبىرتۇرلى قىزىق تاستار. مىسالى، مىنا بىرەۋىن ۇرشىقتىڭ تاسى دەرسىڭ. ەندى ءبىرى نايزانىڭ ۇشىنا كەلەدى. ءسۇيىر. قايسىبىر قايماق تاستىڭ بەتىنە تاڭبا-بەدەر تۇسكەندەي.

-         اتا، ءسىزدىڭ تاستارىڭىز كونە، تىم كونە زاماننىڭ ادامدارى پايدالانعان تاستارعا ۇقسايتىن سياقتى. مۇنى ول زاماننىڭ ادامدارى قۇرال-جابدىق، اڭعا شىقسا، قارۋ رەتىندە كادەسىنە جاراتقان.

قاريا ماعان اڭتارىلا قارادى.

-         كىر كىلەت ۇيگە.

ءبىزدىڭ اۋىل «كىلەت ءۇي» دەپ اتايتىن كۇدي-ءسودي، ارتىق-اۋىستىڭ قۇجىراسى،  كادىمگى جاپپا تام – توشالاعا باس سۇقتىم. مۇندا دا تولعان تاس.

-         ءپالى، اتا، تاستى ءۇيىپ تاستاپسىز عوي؟

قاريا دەمىن باستى دا سويلەدى:

-         اينالايىن، بۇل – وسى دالانى مەكەن ەتكەن سەنىڭ اتا-بابالارىڭنىڭ   كوزى. ءبىرى – مۇلىك، ءبىرى – قارۋ، ءبىرى – ءتىل. مۇلكى دە، قارۋى دا، ءتىلى دە ءۇن قاتۋعا بەيىل. بىراق سونى ەش ەسكەرمەيسىڭدەر!

-         «سەنىڭ اتا-بابالارىڭنىڭ كوزى» دەگەنىڭىز قالاي؟ سىزگە بۇ دۇنيەلەر جات پا؟

-         شىراعىم، بىلمەككە ۇمتىلىپ، ءىشىڭدى تەسىپ جۇرگەن جايدى جاسىرمايىن سەنەنەن. مەن – ەبىرەيمىن. وقىمىستى ناعاشى اعاڭ ايتپاقشى، ء«جويىت» دەسەڭ دە بولادى. ەبىرەي ەكەندىگىمدى ىلگەرىدە جۇرتقا جاريا قىلمادىم. جاريا قىلعانىممەن ەبىرەيىڭدى «اششىبۇلاقتىڭ» ادامدارى نە قىلسىن؟ ارقادان كەلدىم بە؟ كەلدىم. ارعى جاعىن اعايىن-جۇرت ۇڭگىمەدى، قازبالاپ سۇرامادى. ونىسىنا قۇمبىلمىن. قازاق دەگەن عاجاپ حالىق قوي. قازاقتىڭ ءبىر عازيز اقساقالىنىڭ ارقاسىندا كورەر جارىعىم مەن سۋ ىشەرلىگىمە سەلبەسىپ، ادام قاتارىنا قوسىلىپ ەدىم كەزىندە.

ابرام اقساقال كوك جۇزىنە شالقىپ شىعىپ العان ايعا قاراپ قويىپ، تەرەڭ تىنىستادى دا، سويلەي ءتۇستى. اۋىل تىنشىعان ءسات. كۇندىز سالقى ءتوسىن سامالعا ءوپتىرىپ، القام-سالقام بوپ جاتاتىن ارشالى تاۋىن سالبىراپ باسقان ءتۇن جۇتىپ بارادى. كۇز ەتەگىن سارىالا ەتىپ تۇرۋگە كىرىسكەن كۇرەڭسال جازعى باقتاردان باقالاردىڭ قۇرعاق قۇرىلى ەستىلەدى. ابرام قارتتىڭ اڭگىمەسى ارقاعا اۋعان.

-         ارقادا مۇنداي اسپان تاۋلار جوق. ءبىر وڭكەي ساۋكەلەلى سۇلۋ شوقىلار دەپ قويادى.

قاراعاندى جەرىندەگى «قارلاگ» دەيتىن اجداحا اپانىنا 27 جاسىندا ءتۇسىپتى. بولاشاعى كەمەل عالىم اتالا باستاعان شاعى ەكەن. تاريحشى. ازيا مەن افريكانى تانۋعا اڭسارى اۋعان. پەرعاۋىندار زامانىن شارلاپ، مۇسا پايعامباردىڭ سوقپاعىمەن ءجۇرىپ وتپەككە تالپىنعان. ۇلى دالانىڭ سارىنى دا كەۋدەسىن كۇمبىرلەتىپتى. ماڭگى كوك اسپان ەلىن كوكتەي ءوتىپ، قۇڭفىزىمەن تىلدەسۋدىڭ تاۋەكەلىنە بەل بۋعان. بەل بۋعانى قۇرىسىن، اقىرىندا ساياسي قاۋىپتى ادام، رەسمي تاريحتى مويىندامايتىن دەلقۇلى، دەرتتى جان رەتىندە تانىلىپ، «قارلاگتاعى» تۇتقىنداردىڭ قاتارىن تولىقتىرادى.

-         نەبىر عاجاپ ءبىلىمدار ادامدارمەن «قارلاگتا» ۇشىراستىم. «قارلاگ» مەن ءۇشىن اباقتى ەمەس، اكادەمياعا اينالدى، - دەدى دە ابرام  قارت كۇرسىنىپ وكسىگەندەي، ءۇنسىز كۇيگە كوشتى. سوسىن:«اباي قانداي ازاپتى عۇمىر سۇرگەن. دانالىق پەن  پايعامبارلىقتىڭ ازاپتى عۇمىرىن»، - دەپ   اياعىن جازىپ، بويىن تىكتەگەن.

***

ابىرەم قارتپەن اڭگىمەمىز جاراستى. قارت قازىنا ەكەن. اۋەلى، اباقتىداعى ازاپتى كۇندەرىنەن ەستەلىكتەر تيەگىن اعىتتى.

-         «قارلاگ» دەگەن – قاراعاندىداعى كوپ تۇرمەنىڭ جيىنتىق اتاۋى، - دەپ باستاپ، جۇمباق جانىنىڭ قالتارىسىن اقتارا شەشىلگەن.

ءابىرام قاراتتىڭ اڭگىمەسىنەن تۇيگەنىم: ويشىلدار، ونەر تاپقىشتار، عۇلاما عالىمدار، سۋرەتشىلەر، مۋزىكانتتار، اقىن-جازۋشىلار، قىسقاسى – ادامزاتتىڭ ەرەكشە جارالعان دەگدار قاۋىمى، اسىل ۇرقى  «قارلاگتا» تۇرىپتى.

-         سوۆەت وداعىنىڭ بار جاقسىسى مەن جايساڭىن ستالين سوندا توعىتتى عوي، - دەۋشى ەدى ابەكەڭ.

-         اتى ايگىلى 500 پيانيست سول «قارلاگتا» ساۋساقتارىنان قان سورعالاپ ءجۇرىپ سۇمدىق جۇمىس ىستەدى. ءبىر ساتتىك ۇزىلىستە الگى بايقۇستار اۋانى قارمالاپ، ەلەس-كۇيساندىقتىڭ تىلىندە ەگىلەتىن ەدى، - دەيتىن ابەكەڭ.

-         ازاپ پەن ارقانىڭ ايازى بىردەي سويعان ءتانىم السىرەپ، رۋحىم سىنىپ ايىقپاس اۋرۋعا شالدىقتىم. قۇرت اۋرۋى. مەنى ەمدەمەي، ولەدىگە ەسەپ قىلىپ، «قارلاگتان» لاقتىرىپ تاستادى. اينالام اقسوڭكە. مارقۇمداردىڭ سۇيەگى. شاشىلعان شاشى مۇزعا بايلانعان ايەلدەر. ءسابي، بالعىن جۇزدەرىن اجال قاپقان قۇبىجىق بەينەلى بالالار. ايەل، ەركەك ەكەندىگى ايىرعىسىز قاڭقالار. كوز ايالارى كوردەي قازىلىپ، جاق سۇيەكتەرى جايىلىپ،  اللاعا الدەنەنى ىمداپ جاتقان قالپىندا ءۇزىلىپ كەتكەن مۇردەلەر ءۇيىندىسى. ىڭىرسۋعا عانا ءال-دارمەنىم توزگەندەي ەدى. كوزىمدى اشسام، ءبىر قۇرىم ۇيدە جاتىرمىن. قارت كىسى باسىمدى ەپتەپ كوتەرىپ اۋزىما اق قۇيادى. قايتادان تالىقسىپ كەتەمىن. ەسىمدى جيسام – جاڭاعى كورىنىس. قانشا اي، قانشا كۇن توسەكتەن تۇرماعانىم بەلگىسىز، بىردە بويىمنان قالت-قۇلت ەتكەن قۋات تاپتىم. نۇر جارىق دۇنيەگە ءتاي باسىپ قايتا ورالعانىمدى ءىشىم سەزدى. مەنى تىرلىككە تالپىندارعان الگى قارت – اكەمدەي بولىپ كەتكەن قايران قادىر اقساقال ەدى. بويىمنان سىرتقا اقتارىلعان ءناجىس پەن قۇرتتىڭ وكپەمدى جىرتىپ تۇسكەن قاقىرىق-قۇسىعىنا دەيىن ءوزى ءسۇرتىپ الىپ وتىرىپتى. كەيىن ۇيدەگى اپاڭمەن، اپاڭ دا اباقتىنىڭ ازابىنان ءولىپ قۇتىلعان بەيباق ەكەن، تابىستىرىپ قوسقان دا اكەم قادىر بولدى، - دەپ كەتۋشى ەدى تاعى ءبىر اڭگىمەسىندە ەبىرەي ابرام.

-         ءاي، سەن بالا، «قارلاگ» تۋرالى جان بالاسىنا ازىرگە بىلدىرمە. مەنىڭ اباقتى كورگەن ادام ەكەنىمدى ەستىپ جۇرت ءتۇڭىلىپ كەتپەسىن، - دەگەن  ەسكەرتۋدى دە ۇمىتپايتىن قۇپياسى مول «قۇردىم» شال.

***

مەنىڭ بالاڭ تۇسىنىگىمە «قارلاگ» ءومىرىن شاقتاپ قانا جەتكىزگەن قارت: «ال، اكەسى، بىلگىڭ كەلىپ بارا جاتسا، پايعامبارلار تۋرالى حيكايالارعا كوشەيىن»، - دەدى قاراشا تاۋسىلىپ، ولكەنى اپپاق قار باسقان قىستىڭ ءبىر ۇزاق تۇنىندە.

ادام اتا... ءبارىمىز سول – العاشقى پايعامبار ادام اتا – ءساپيوللانىڭ ۇرپاعىمىز.

ءتاڭىرى ءوزى جاراتقان جەر مەن كوكتى الدىنا كەلتىرەدى.

-         ەرىكتى، يا، ەرىكسىز بولساڭدار دا ءامىرىمدى تىڭداڭدار! جەر مەن كوك:

-         ىقتيارىمىزبەن كەلدىك، - دەيدى.

جەردىڭ تەڭسەلىپ، كوكتىڭ ەڭسەرىلىپ الدەبىر قۇدىرەتتىڭ دارەگەيىنە قول قۋسىرىپ تۇراتىنىن قيالىمدا ۇشىپ ءجۇرىپ سەزەتىن ەدىم.

-         اتا، سوندا كوك اسپان مەن قارا جەر اللانىڭ الدىنا بارعان با؟

-         بارماعاندا شە؟ – دەيدى قيسساشىل قارتىم، - بارماي كورسىن، كوكتى ءتىلىپ، جەردى قاق جارىپ جىبەرەر. اللا قاھارلانباسىن دە.

پەرىشتەلەرىن دە شاقىرادى. ء«وزىمىنىڭ مۇراگەرىم – ادامدى جاراتامىن»، - دەپ ەسكەرتەدى ولارعا. پەرىشتەلەر قاناتتارىن قاعىپ، بايىز تاپپاي گۋىلدەپ: «جاراتۋشىنىڭ مەيىرى تۇسكەن جان بىزدەر ەدىك قوي. الدە نەدەن جازدىق پا؟» ، - دەسەدى.

-         ءوزىڭىزدى ماداقتاپ، ۇلىقتايتىن ءبىز تۇرعاندا جەر-جۇزىنە  كىمدى يە قىلماقسىز؟

-         سەندەردىڭ مۇنى بىلمەيتىندەرىڭ ءمالىم ەدى، - دەيدى اللا. ءسويتىپ بالشىقتان ادامدى جاراتىپ، وعان ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ اتىن ۇيرەتەدى.

پەرىشتەلەر – اللانىڭ سۇيگەن قۇلدارى. اللانىڭ قۇدىرەتىنە شاك كەلتىرمەيدى. ايتسە دە سۇرايدى: «ول بىزدەن نەسىمەن ارتىق؟» اللا ايتادى: «قانە، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ شىعىڭدار». پەرىشتەلەر اللاعا باس ءيىپ، ادام اتانىڭ بىلگىرلىگىنە مويىنۇسىنادى.

اللانىڭ ادامعا ىقىلاسى ەرەكشە اۋعان-اۋ، ايتپەسە، پەرىشتەلەرىنە بىلدىرسە، ولار ون سەگىز مىڭ عالامدى شارالاپ كەتەر ەدى. الدە، شارلاپ ءجۇر مە ەكەن؟.. سولاي شىعار، ويتكەنى پەرىشتەلەر – جۇماقتا. ادام اتا حاۋا انا ءىبىلىستىڭ ازعىرۋىمەن اللانىڭ «جەمە» دەگەن جەمىسىن جەپ، ۋاعدانى بۇزىپ، كەلىسىمنەن اينىپ جەر بەتىنە قۋىلدى. ءىبىلىس سايتاندىعىن ىستەمەگەندە ادام اتا مەن حاۋا انامىز جۇماقتا الاڭسىز عۇمىر كەشەر ەدى. وندا مىنا بىزدەر جارىق دۇنيەگە كەلەر مە ەدىك، جوق پا؟ پەرىشتەلەر كۋا، اللا ادام اتانى ءسۇيىپ جاراتقان. ءىبىلىس تە وزىنىكى. وعان قيامەت-قايىمعا دەيىن كەڭشىلىك جاساپتى. ادام اتانى دا كەشىرىپ، جۇماعىندا قالدىرمادى ما ەكەن؟ الدە، ءىبىلىستى قيامەت كۇنى جەتكەنشە، اداممەن ارباستىرىپ قويۋ ءۇشىن قارعىس قامىتىن موينىنا كيگىزىپ، «قۇرت كوزىڭدى، قاراڭدى باتىر، ناقۇرىس!» دەدى مە؟ ادام اتا مەن حاۋا انا جۇماقتىڭ ماۋجىراعان قۇشاعىندا، جان قيناماي، بۇيىرعان دايىن استان اۋىز ءتيىپ، بالە-باتىرعا باس اۋىرتپاي، قۇلشىنا قۇلشىلىق ەتۋدى عانا ءبىلىپ جۇرە بەرگەندەرىندە اللانىڭ پارمەنىن ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىر نۇكتەسى – مىناۋ قارا جەردىڭ بەتىندەگى تىرشىلىك يەسى قالاي ۇعار ەدى؟.. بالكىم، قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي اۋەل باستا ادام اتا ۇرپاعى جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرسىن دەپ جوسپارلاعان بولار. سوندىقتان، بايقاپ ءجۇرۋ كەرەك، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا قاسىڭنان ساپ ەتىپ سايتان تابىلۋى مۇمكىن.

ابرام شالدىڭ شاڭىراعىنان شىققان بەتتە ويىما وسىلار ورالادى. ءۇي انە، جاپ-جاقىن. بىراق سوندا دا اينالام تىم ۇرەيلى. قارايعاننىڭ ءبارى قۇبىجىق سەكىلدى. باس سالاتىنداي. جىلى قورالاردا كۇيىس قايىرىپ ىڭىرانعان سيىرلاردىڭ توق ءۇنى، اندا-ساندا ءاۋپ ەتكەن ساق يتتەردىڭ داۋىسى: «ويباي، تەز، قاش، ىزىڭنەن وكشەلەپ ء ىبىلىس كەلە جاتىر!»  دەيتىندەي. تۇلا بويىم تىتىرەپ، دەنەم مۇزدايدى. بىراق، قورىقپايمىن. مەنىڭ پەرىشتەم بار ەمەس پە؟

***

ادام اتا، نۇح عالاياسسالام، ھۇد، ساليح، ىبىرايىم پايعامبار، سىمايىل، جاقىپ، ءجۇسىپ، شۇعايىپ، مۇسا، تالۇت، ءداۋىت، سۇلەيمەن، ايىپ، ءجۇنىس، زاكاريا، لاۋى، عايسا پايعامبار، مۇحامەد سالالاحۋ ۋاسسالام پايعامبار... بىرىنەن سوڭ ءبىرى ابرام اقساقالدىڭ قيسسا-باياندارىمەن ويعا ءسىڭىپ، كوكەيگە بايلانا بەردى.

ادتتار، سامۋتتار، ياحۋدەي ەلى، كونە بابىل جۇرتى، قۇرايىش تايپاسى پايعامبارلار تۇسىندا دا جاراتقاننىڭ جالعىزدىعىنا كۇمان كەلتىرىپ، پۇتقا تابىنادى، توقشىلىقتاعى ومىرلەرىن حارام تىرىلىكپەن، ناپسىقۇمارلىقپەن بىلعايدى. سونىڭ زاۋالىن تارتىپ جاراتقان حاقتىڭ نازاسىنا قالادى. ولاردى پايعامبارلاردىڭ اللاعا جالبارىنىپ، قۇلشىلىق ەتكەن تىلەگى عانا قۇتقارادى. حاق تاعالا ءوزىنىڭ ءنابي پايعامبارلارىن ارقيلى زامانداردا ەلشىلىككە جىبەرە وتىرىپ قيامەت-قايىمدى ەسكەرتەدى.

ابىرەم قارتتىڭ اڭگىمەلەرى وسى سارىندا جالعاساقاندا مەن قيلى-قىزىق وقيعالاردىڭ اسەرىنە ەلىتە ءتۇسىپ  «باتىرلار جىرىن» ەسكە الاتىنمىن. «شاپسا قىلىش، اتسا وق وتپەگەن، ءاي، مەنىڭ ءباھادۇر بابالارىم-اي!»

-         ابرام اقساقال، - دەيمىن سونداي ساتتەردە قانىم قىزىپ، - قازاقتا نەگە  باتىر كوپ، پايعامبار جوق؟

ەبىرەي شال جۇزىمە بارلاي قاراعان. سوسىن قاراسۇر ءوڭى ەرەكشە جىلىنىپ، قازىر ايتپاق سوزىنەن دانالىق وي تاپقانداي مەيىرلەنە:

-         ويتكەنى قازاق – بۇزىلماعان، بۇلىنبەگەن، زيرەك، اقىل-پاراساتتان جول تاپقان، اتا-بابا ارۋاعىن جات كورمەگەن، تاڭىرىنە عانا قول جايعان حالىق ەدى، - دەدى. وسىنى ايتتى دا ميىڭا توقىپ ال دەگەندەي ىممەن بەلگى ءبىلدىرىپ،  سۇحباتىمىزدان بولەك ءبىر ءسوز باستادى. بۇل – قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام تۋرالى  ۇزاق قيسسا ەكەن.

                                            ***  

پايعامبارلىق قونىپ، جاراتقاننان ايان الىپ، باسىنان نەبىر حيكمەتتەردى وتكەرگەن مۇسادان بىرەۋ: مىنا جارىق دۇنيەدە سەنەن اسقان ءبىلىمدى جان يەسى بار ما دەپ سۇراپتى. سوندا مۇسا حاقتىڭ بىرلىگىن، جاراتقاننىڭ ءباني ىسىرايىل جۇرتىن شاپاعاتىنا كەنەلتكەنىن، وزىنە ەرەكشە دارىن سيلاعانىن، تەڭىزدەن جول اشىلعانىن، پەرعاۋىننىڭ تەڭىز تۇبىنە كەتىپ اجال قۇشقانىن، سيقىرلى قولى مەن اسا تاياعىنىڭ كيەسىن ايتا وتىرىپ، مەن – مۇرسال پايعامبارمىن، اللادان قىسىلعاندا مۇعجيزا كورەمىن، وسىدان اسقان ابىروي، اتاق بولا ما؟ سوعان قاراعاندا، جەر بەتىندەگى كەمەل ءبىلىمنىڭ يەسى مەن شىعارمىن دەيدى. سويتكەندە جاراتۋشىدان ءۋاحي جەتىپ: ء«اي، مۇسا، سەنىڭ الگى ءسوزىڭ نە؟ ساعان ولشەۋسىز ءبىلىم مەن قيساپسىز قابىلەت دارىتقاندا مەنىڭ مۇمكىندىگىمە كۇمان سوعاتىنداي ويعا بەرىل دەپ  پە ەدىم؟ بۇ دۇنيەدە ءبىلىمى سەنەن اسقان، حايىر-شاپاعاتىما بولەنگەن تاعى  بىرەۋ بار» دەيدى قۇدىرەتىن كەزەكتى رەت ايگىلەپ. «راببىم، سونداي عۇلاما جان يەسىمەن مەنى جولىقتىرشى» دەيدى مۇسا عالاياسسالام جالىنىپ. «كەزدەسەسىڭ، - دەيدى راببى، - ۋاعدالى كۇنى كەزدەسەسىڭ».

راببى مۇسا پايعامبارعا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ايان ءبىلدىردى:

-         اناپا اعاشىنىڭ قابىعىنان سەبەت توقىپ، ىشىنە بالىق سال دا، ءوزىڭ بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، بىلمەگەن ولكەگە ساپار شەك. ول ولكە – سايىن دالا، ساردار تاۋلار ولكەسى. اياڭىڭنان جازباي سول مەكەندى بەتكە الىپ جۇرە بەرەرسىڭ. ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ەكى تەڭىزدىڭ قوسىلعان ارالىنا جەتەرسىڭ. سەبەتتەگى بالىعىڭ ءتۇسىپ قالار. سەن سوندا ونى كورەرەسىڭ.

مۇسا عالاياسسالام بالاسىنىڭ قولىنا بالىق سالىنعان سەبەتتى ۇستاتىپ، جولعا شىعادى. ايلار، جىلدار وتەدى. اياندا بىلدىرىلگەن ەكى تەڭىز ءبىر ارناعا قۇيعان اتىراۋدى جاعالاپ، ارىپ-اشىپ كەلە جاتىپ ءبىر جەرگە دامىلدايدى. ءسويتىپ وتىرعاندا قالعىپ كەتەدى. بالانىڭ قولىنداعى سەبەتتەن بالىق شورشىپ تۇسەدى. بالا ونى اڭعارمايدى. اكەسى ويانعان سوڭ ارىقاراي جىلجيدى. ءبىر ۋاقىتتا مۇسا: «بالام، سەبەتىڭە قاراپ قوي» دەيدى. بالاسى سەبەتتى اشىپ قاراسا، بالىق جوق. «بالىق قايدا ءتۇسىپ قالدى ەكەن؟». ويلانىپ تۇرعاندا بالا سانىن سوعىپ: «الگىندە ايالداعان جاقپار تاستىڭ تۇبىندە ءتۇسىپ قالسا كەرەك»، - دەيدى. مۇسا قۋانادى. شارشاعانىن ۇمىتىپ جەلە باسىپ جونەلەدى. كەلسە، ەكى تەڭىزدىڭ قوسىلعان تۇسىنداعى بيىك قارا تاستىڭ قاسىندا دانا كەلبەتتى، ويلى ءپىشىندى ءبىر مومىن جان تۇر ەكەن. مۇسا كەلىپ سالەم بەرەدى. قايدان شىققانىن ايتادى.

-         ا-ا، سەن ءباني ىسىرايىلدىڭ ءنابي پايعامبارى مۇسا بولارسىڭ؟ – دەيدى الگى ادام. مۇسا عالاياسسالام شارق ۇرىپ ىزدەگەن كىسىسىن جولىقتىرعانىن ءبىلىپ بارىنشا ىزەتپەن، عۇلامالاردىڭ ءۋازيپاسىندا ءمۇلايىم ءتىل قاتادى:

-         ءوزىڭىزدى تاۋسىلا ىزدەپ كەلگەن پەندەگە ىقىلاس ەتىپ، ونى دارەجەڭىزىگە ساي كورەر مە ەكەنسىز؟ اگاراكي، ءسىز سونداي ىقىلاس تانىتساڭىز – ول ءسىزدىڭ جانىڭىزعا ەرىپ، سىزدەن عىلىم ۇيرەنىپ، بىلىمگە كەنەلەر ەدى دە، بىلگەنىن جۇرتپەن ءبولىسىپ، حاق تاعالاعا قۇلشىلىعىن جالعاستىرىپ، جان راحاتىنا بولەنەر ەدى.

مۇسانىڭ وسىلاي بەك قۇرمەتتەپ، ىنتىزارلىقپەن ءۇن قاتىپ تۇرعان ادامى – قىزىر ءىلياس ەدى. قىزىر اۋليە سوندا ايتادى:

-         ەي، مۇسا، مەن سەنى ىلەستىرىپ جۇرەر ەدىم، بىراق سەنىڭ كورگەنىڭە وراي سويلەمەۋگە، بىلمەگەنىڭدى تىقاقتاپ سۇراماۋعا تاعاتىڭ جەتپەيدى عوي.

مۇسا ايتادى:

-         جوق، مەن داتىمە بەرىك بولايىن. كورگەنىمە دە، بىلمەگەنى مە دە ماقۇلمىن. تەك ىلەستىرە كورىڭىز، اۋليەم.

سوندا تاعى دا قىزىر اۋليە ايتادى:

-         اي، اللانىڭ ەرەكشە جاراتقان ءنابي پايعامبارى، قايتسەك ەكەن؟ ەگەر تاعاتىڭىز تاۋسىلعاندىقتان سويلەپ، سۇرانا بەرسەڭىز مەن سىزگە رەنجىپ، سودان سوڭ ارامىز بۇلىنبەي مە؟

مۇسا پايعامبار  ۋادەسىن جانە قايتالايدى.

ەكەۋى مۇساپىرلىك كەبىنە ەنىپ تەڭىزگە قاراي تارتادى. بارسا، تەڭىزدەن ءبىر كەمە جۇرگەلى تۇر ەكەن. جولاۋشىلاردىڭ ۇسىناقتى، سابىرلى قالپىن تانىعان كەمە باسشىسى ەكەۋىن قالدىرماي الا جۇرەدى. كەمە ىڭىرانىپ، زاكىرىن كوتەرىپ قوزعالا بەرگەندە قىزىر اۋليە ونىڭ تابان تاقتايلارىن جۇلىپ الىپ، سىندىرىپ تاستايدى. ءسويتىپ كەمە قايراڭداپ قالا بەرەدى.

بىلاي شىعا بەرگەندە مۇسا كەيىپ:

-         اپىر-اي، اللانىڭ قارىزعا بەرگەن ءار كۇنىن ەڭبەكپەن وتەپ جۇرگەن جاقسى ادامداردىڭ قايىرىن شايىر ەتتىڭىز-اۋ! مۇنىڭىز نە قىلعانىڭىز؟، - دەيدى.

قىزىر اۋليە دە ىلە ءتىل قاتىپ:

-         وسىلاي سويلەرىڭىزدى ەسكەرتىپ ەدىم عوي، نەگە ەردىڭىز ماعان؟!، - دەپ سەرىگىنە قارايدى. پايعامبار ۋادەسى ەسىنە ءتۇسىپ، عاپىل كەتكەنىنە قىنجىلادى.

اۋليە مەن پايعامبار ساپارلارىن جالعاستىرا بەرسىن.

الدارىنان ويناپ توپ بالا شىعادى. ارالارىندا نۇر ءجۇزدى، وزگەلەردەن ەرەكشە سۇيكىمدى ءبىر بالاقاي كورىنەدى. الگى بالانى اۋليە الداپ وڭاشا الىپ شىعادى دا، سيقىرلاپ ۇيىقتاتىپ، ءولتىرىپ تاستايدى.

مۇنى كورىپ مۇسا پايعامبار ءتىپتى اشىنادى.

-         وۋ، سەنىڭ قىزىرلىعىڭ قاي جەرىڭدە؟ ءوزىڭ ءبىر ءمۇتتايىم ەكەنسىڭ. بىرەۋدىڭ الپەشتەگەن ءسابيىن نە قىلدىڭ؟ مىناۋىڭ ەندى سۇمدىق!، - دەپ ايقايلايدى.

-         ايتتىم عوي سىزگە، -  دەيدى قىزىر اۋليە، - مەنىمەن ەرىپ جۇرە المايسىز!

مۇسا پايعامبار ۇمىتشاقتىعىنا نالىپ، ءارى ءوزىنىڭ راببى سۇيەتىن ىستەردىڭ جەر بەتىندەگى ناسيحاتشىسى ەكەنىن ەسىنە الىپ، اۋليە مەن ءوزىنىڭ بىتىمىندەگى قايشىلىقتارعا باس شايقاپ، قىزىردان كەزەكتى رەت كەشىرىم سۇراپ، سوڭىنان ەرە بەرەدى.

ۇشى-قيىرى بەلگىسىز سارى دالانىڭ كول-كوسىر ساعىمى ەكەۋىن  قالتاڭ قاقتىرىپ سۇيرەپ اكەتىپ بارادى. ءبىتىپ بولماس، ءبىتىپ تە بولماس ءبىر دۇنيە ايتەۋىر. جالپايعان جازىقتىڭ جيەگىن قۇم جۇتىپ، قۇم ەتەگىن قۇباقان توبەلەر قىمتاپ، قۇباقان توبەلەردىڭ شالعايىن الىپ تاۋلار اسپانعا كوتەرگەن قۇرساۋى قىرىق قابات ءبىرتۇرلى تىلسىم ولكە. جولاۋشىلار دىڭكەلەپ ءبىتتى، الدارمەندەرى قۇرىدى، ابدەن تارىقتى. عازيز جاننان ەندى تۇڭىلگەندە قاراۋىتقان قىستاقتىڭ شەتىنە كەپ جىعىلدى. بۇل قىستاقتىڭ تۇرعىندارى  قاراۋ ەكەن. مۇساپىرلەرگە قارا سۋ تاتىرمادى. ماڭايىنا جۋىتپادى. بىراق قىستاقتان شىعا بەرگەندە قيسايىپ قۇلاعالى تۇرعان قۇجىرا كەزدەستى. الگى قۇجىرانى كورگەن اۋليە تىرەۋ قويىپ، قامقورلىق جاسادى.

-         بۇنىڭىز قايتكەنىڭىز؟ – دەدى مۇسا قايران قالماسقا امالى تۇگەسىلىپ. الدىندا ەكى مارتە جاڭىلىسقانىن دا، ءاۋ باستاعى ۋاعداسىن دا مۇلدەم ۇمىتسا كەرەك.

-         ءسىزدىڭ ۋاعداڭىزدان تايىپ وسىلاي سۇرارىڭىزدى  بىردەن بىلگەن ەدىم. ءسىرا، ءسىزدىڭ ءنابي پايعامبارلىق پارقىڭىزدىڭ دا ءجونى بىلۋگە، تۇسىنۋگە ۇمتىلۋىڭىزدان-اۋ... ەندى تۇسىندىرەيىن، - دەدى قىزىر اۋليە.

-         الىس جەردىڭ تۇبىندە زالىم پاتشا جاۋ شاقىرىپ، قالىڭ لاشكەر قول جيىپ، سۋدا جۇزگەن كەمەلەردى باسىپ الىپ جاتىر ەكەن. ناپاقاسىن ادال ەڭبەكتەن تاۋىپ قانا كۇنەلتەتىن ىزگىلىكتى جانداردى سورلاتپاس ءۇشىن كەمەنى قايراڭدا قالدىردىم. ايتپەسە، زالىم پاتشا ونى تارتىپ الار ەدى. قالاي ويلايسىز، قايسىسى دۇرىس: كەمەنىڭ تەڭىزدە ءجۇرىپ زالىم پاتشانىڭ قولىنا تۇسكەنى مە، الدە، قايراڭدا قالىپ ادامدارىنىڭ امان-ساۋ قايىرلى تىرلىك كەشكەنى مە؟

-         ال، الگى بالانىڭ اتا-اناسى تاڭىرىنە عانا سيىنعان مۇمىندەر ەكەن. سوداندا ولار بالاعا ەرەكشە مەيىرىمدەرىن توگەدى. شەكسىز ەركەلەتەدى. بالا – سول ەركەلىككە تويىنىپ، استامسىعان، ويىنى وي بۇزار تىرىلىككە باستاپ بارا جاتقان بولاشاقتىڭ ءبىر بۇزىق ادام ەدى. سول نەمە ەرتەڭ ەر جەتسە، الەۋمەتكە الەك سالارى بەك مۇمكىن-ءدى. الداپ اپارىپ ۇيىقتاتىپ ولتىرگەن سەبەبىم – سول. اتا-اناسى جاپپار يەسىنە جالبارىنىپ، جاقسىلىقتان اۋمايتىن جاندار بولعاندىقتان، تاڭىرىمنەن ول ەكەۋىنە الگى بالادان دا كوركەم، ودان دا سۇيكىمدى، مەيىرلى، اقىلدى، تەكتى ەكى ۇل سۇرادىم. ءتاڭىرىم تىلەگىمدى قابىل ەتتى.

-         قۇلاعالى تۇرعان قۇجىرانىڭ ىشىندە ەكى جەتىمەك وتىر. ول ەكەۋىنە اعايىن-تۋعانى قارامايدى. جاندارى اشىمايدى. ەكى جەتىم ەرتەڭ ەر جەتەر. سوندا ولار قۇجىرانىڭ استىنداعى التىن كومبەنى تابار. لاكين، سودان كەيىن تۇرعىندارى قايىرسىز قىستاقتى تۇزەتىپ جونگە سالار.

 

ابىرەم قارتپەن اڭگىمەمىز  قىزىر اۋليە مەن مۇسا پايعامباردىڭ حيككاياسى اياقتالا باسقا اۋانعا كوشتى. شال ماعان «كىلەت ۇيىندەگى» تاستارىن تامشالاتىپ، قايداعى ءبىر ىقىلىم زامانالار جايىنان سىر اڭعارتىپ ءجۇردى. مەن بۇل شامادا مەكتەپتەگى وقۋىمدى ءتامامداپ الماتىعا اسىعۋلى ەدىم.

تاڭ تامىلجىپ اتاتىن. اينالام وزگەشە ءبىر شاتتىقتىڭ شابىتتى كۇيىنە ەلىتكەن. ءدۇريا دۇنيە قۇستاردىڭ ءانى ءۇشىن جارالعانداي. بۇلاڭداپ سىرعيتىن بۇلاقتاردىڭ سىلقىلى مەن ارىندى اقسۋدىڭ كۇركىرى كەزەك ءورىلىپ، مىناۋ اقنۇر الەمنىڭ اۋەزىنە اينالعانداي. قاراكوز قالقاتايلار قانداي ادەمى. ۇرىمتال تۇستان تابىلىپ، ۇمتىلىپ  ءبىر قۇشار ما ەدى وزدەرىن. سۇيەر مە ەدى شولپىلدەتىپ. اقتاماق قارلىعاشتاردىڭ قاناتىندا سۋسىپ القىنعان بەۋ، جۇرەگىم، قايدا اكەتىپ باراسىڭ سەن مەنى؟

ءتۇس الەتى. وقۋ بىتكەن. ەرتەڭ سوڭعى قوڭىراۋ. سوڭعى قوڭىراۋدان كەيىنگى كۇن – الماتى. ۇيگە سيماي كاريا-دوسىما سوقتىم. شال «كىلەت ۇيىندە» تاستارىن اۋدارىستىرىپ وتىر ەكەن. ايدىك اڭگىمەگە قۇلقىم جوعىن اڭعارتىپ، جولساپارىمنىڭ جايىن ءمالىم ەتتىم.

-         سەن الماتىعا كەتەسىڭ. مەن قاشان ەرۋساليمگە جەتەمىن؟ – دەدى قارت. تاڭ قالدىم. ابرام «اششىبۇلاقتان» ۇزاپ قايدا بارادى؟ «وۋ، بۇ بايقۇستىڭ وسىنداي دا ارمانى بار ما ەدى؟» ويىمدى وقىپ وتىرسا كەرەك ء«جويىتىم»:

-         ءيا، - دەدى، - مەنىڭ عۇمىر بويعى ارمانىم – ءباني ىسىرايىل توپىراعىنا باۋىرىمدى توسەۋ. «قارلاگتىڭ» قاراڭعى تۇنەگى دە مەنى بۇل ارمانىمنان استە اينىتا العان ەمەس. ول زامان تامۇق ەدى. قازىر ەركىندىك. اتتەڭ بار ەكەنىمدى، ءتىرى ەكەنىمدى بىلدىرسەم ءبىتتى، كونە شەجىرەدەن حاباردار ياحۋدەي بالاسى مەنى سامعاتىپ الىپ كەتەر ەدى.

مەنىڭ ءىشىم بوزداپ قويا بەردى. «قايران قارتىم، بۇل سەنىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزىڭ، اح ۇرعان اقتىق تىلەگىڭ عانا شىعار؟..»

-         مەنىڭ امانات-تىلەگىم مىنالار، - دەدى شال، - مەن مۇنىڭ ءبارىن ارقالاپ ەرۋساليمگە الىپ بارا المايمىن.

 

الماتى دا، ءابىل ناعاشىم دا مەنى قۇشاق جايا قارسى الدى. ناعاشىمنىڭ جەتەلەۋىمەن ويداعى وقۋىما دا توپ ەتە قالدىم. ستۋدەنتتىك كۇندەر باستالدى. ابارمنىڭ ءدارىسىن تىڭداعان پالە ەمەسپىن بە، بىردەن كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا ءىلىندىم. ۇزدىك دارىسكەرمىن. ناعاشىم عىلىمي ينيستيتۋتتا قىزمەتكەر. وزىمەن ءوزى تۇيىق جۇرەدى. جۇدەۋ. قالتاسى جۇقا. ماعان سۋىرىپ بەرەر تيىنى ءاميانىنان تابىلماي قىنجىلاتىن. «ورەكپەلەۋسىڭ بە، قالاي ءوزى؟ وقى، تالماي، قاجىماي وقى»، - دەيتىن سوندايدا جۇپىنى جۇدەۋ تىرلىگىن ۇلكەندىگىمەن جاسىرىپ.

كوكتەم شىعا جاتاقحاناما ىزدەپ كەلىپتى. ءوڭى بال-بۇل جانادى. كىتابىم شىقتى دەيدى. مۇقاباسىندا ايعا باسىن سۇيەپ، ۇلىپ تۇرعان قاسقىردىڭ بەينەسى تاڭبالانعان قايىستاي قالىڭ قارا كىتاپ. ەكەۋمىز اتاپ وتتىك. مەن كاۋاپ جەپ، ءتاتتى سۋسىنعا باس قويدىم. ول سىرا ءسىمىردى. اڭگىمە شەرتتى. ارىدەن. ابرام ايتقىسى كەلگەن ىقىلىم زامانالاردان. مەن باياعى كاريا-دوسىمدى ونىڭ ەسىنە سالدىم.

-         ءتىرى مە ول شال؟

-         بىلتىر ءتىرى بولعان.

-         ەبىرەي ەكەنىن ايتتى ما اقىرى؟

-         ءبىلدىردى.

-         سويتسە كەرەك. ولار شەجىرەگە مىقتى حالىق قوي.

-         شەجىرە دەمەكشى، سول شال «كونە شەجىرەدەن حاباردار ياحۋدەي بالاسى ءتىرى ەكەنىمدى ەستىسە، ەرۋساليمگە سامعاتىپ الىپ كەتەر ەدى» دەپ وتىرعان.

-         قوي، ەي! ەرۋساليمگە كوشپەك پە ەكەن؟

-         ءوزى ءسوي دەيتىن.

-         ا، ونىڭ جاراسى جەڭىل. مەن ء«جويىت» دوستارىمدى قۇلاعدار ەتەيىن. سامعاتىپ الىپ كەتسىن.

-         ول شال ءبىزدىڭ تاۋلاردان ىلعي تاس جيناپ اكەلەدى. «اينالايىن، بۇل تاستار – وسى دالانى مەكەن ەتكەن سەنىڭ اتا-بابالارىڭنىڭ كوزى. ءبىرى – مۇلىك، ءبىرى – قارۋ، ءبىرى – ءتىل. زاتى دا، قارۋى دا، ءتىلى دە ءۇن قاتۋعا بەيىل. بىراق سونى ەش ەسكەرمەيسىڭدەر!» دەگەن.

-         تاپ وسىلاي دەدى مە؟

-         تاپ وسىلاي دەدى.

ناعاشىم ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى.

-         وندا بىلاي بولسىن، - دەدى ول ەكەۋارا باس قوسۋىمىزدى قورتىندىلاپ، - مەن ابرام نويماننىڭ تىلەگىن ورىنداۋعا شىنداپ كىرىسەيىن، سەن مەنىڭ كىتابىمدى اقساقالدىڭ قولىنا تيگىز.

-         كەلىستىك.

***

جاز. اۋىلدامىن. ساعىنىش ماۋىق باسىلعان سوڭ، ۇيدەگىلەردەن كورىشىلەر جايىن سۇرادىم. شال، قۇدايعا شۇكىر، مالىن ورگىزىپ، باقشاسىن باپتاپ، تاقۋا تىرىلىگىمەن ەكەن. كەمپىرى بوقىراۋدا قايتىپتى. - قازىر ابىرەم مۇلدە جالعىز. ەسىنبەك مولدامەن عانا ايتىسىپ قالاتىنى بولماسا، بىلايىنشا، اۋىل قاراتتارىمەن  امان سالەمى ءتۇزۋ. پەينەتقور ءوزى بەيشارا. قابىن ارقالاپ ءالى تەزەك تەرىپ ءجۇر.

اجەمنەن وسىنى ەستي سالا ابىرەمنىڭ ۇيىنە تارتتىم.

قارتتىڭ جۇدەۋباستىلىعىن بىردەن اڭعارىلدى. بۇرىنعى جيناقىلىق پەن ۇسىنىقتىلىقتىڭ شەتى سەتىنەگەندەي. موسقال پەشتىڭ ۇستىندەگى شاۋگىمنىڭ شۇمەگى مەن ءتۇبىن كۇيە قاۋىپتى. ادەتتە باسى تىكتەلىپ، بوساعادا سۇيەۋلى تۇراتىن سىپىرتقى وشاق اۋزىندا جاتىر. توبەسى الاسا بولمەلەردى بۇگىلگەن قارتتىق مەڭدەگەن: سۋىق، قاسىرەتتى.

شال جازباي تانىدى مەنى. سامپىلداپ وقۋ-جايىمدى ايتىپ جاتىرمىن. ءۇنسىز، سۇلق تىڭدادى. اڭگىمەگە قۇلقى جوق سياقتى. ءابىل ناعاشىمنىڭ كىتابىن كەرەۋەتىنىڭ باسىنا تاستادىم دا سىتىلىپ شىقتىم.

ەرتەڭىندە ابىرەم  ەكەۋمىز ونىڭ البارىندا ۇشىراستىق. كەشەگىندەي ەمەس، قارت كوڭىلدى. قۋناق. شاتىراش ويناپ شارشاتقان تاعدىرىنان قۇتىلىپ، سەرپىلگەندەي سەرگەك.

-         ءتۇنى بويى كوز ىلمەي وقىپ تاستادىم. بۇل قاي بالا ەدى، الگى الىستان سەندەردىڭ ۇيلەرىڭە كەپ قايتاتىن ناعاشى اعاڭ با؟ بالا بولعالى تۇرعان بالا ەكەن. جورىققا شىعىپتى. قورىقپايتىن، تايسالمايتىن كورىنەدى. قيسىنى، بايلامى تاستاي. ەرىكسىز يلاندىرادى. ءتاڭىرىن بەك تانىعان بەكزات ۇلدىڭ ءوزى مە دەدىم.

وسىنى ايتىپ دابىرلاعان شال: «ەسىڭدە مە، مۇسا پايعامباردى پەرعاۋىن اسكەرىمەن قۋعاندا راببى تەڭىزدەن جول اشىپ، ءباني ىسىرايلدى قۇتاقارتىن ءساتى»، - دەدى.

-         ءيا، ەسىمدە.

-         ەندەشە مىنە، مىنانى تىڭدا.

شال كىتاپ بەتىنە جۇگىندى.

«...ەندi يۋدەي قۇدايىنىڭ باستاپقى ەسiمi نەلiكتەن «اۋ» بولاتىندىعىنا از-ماز توقتالا كەتەيiك. ول ءۇشiن جەبiرەي حالقىنىڭ مۇسا عالايسسالامنىڭ باسشىلىعىمەن مىسىر قۇلدىعىنان قاشقان كەزدە جەر بەتiندە كورiنiس بەرگەن وقيعالارعا، ولاردىڭ سەبەپتەرiنە ءۇڭiلۋ كەرەك. بۇل تابيعي اپاتتار جەر-انا بەتiندە بiرiنەن كەيiن بiرi قايتالانعان قاسiرەتتi ۋاقىتتار ەدi   جەرگە ءتونiپ كەلiپ قالعانداي بولعان اسپاندى الدەبiر قۇدiرەتتiڭ كۇشiمەن پايدا بولعان دىبىستىڭ كەرi لاقتىرىپ جiبەرگەنi دە راس. الدەنەشە تاۋلiك بويى قاراسىن كورسەتپەي قويعانداي بولعان كۇن دە سودان كەيiن قايتا جارقىراپ شىعا كەلگەن. تابيعاتتاعى مۇنداي قۇبىلىستى بۇگiنگi عىلىم تiلiمەن بىلايشا دايەكتەپ تۇسiندiرۋگە بولادى: شاماسى، تىم جاقىن كەلگەن الدەبiر قۇيرىقتى جۇلدىز كەسiرiنەن نەمەسە كورشi پلانەتالارمەن ءورiس كۇشiن تالاستىرۋدان سوڭ، بالكiم، عارىشتا قاڭعىپ جۇرگەن شويىن تاستاردىڭ بiرi قۇلاعاننان كەيiن وربيتاسىنان شىعىپ كەتە جازداعان جەر شارى ىڭىرانىپ بارىپ، كۇن جۇيەسiندەگi بۇگiنگi ورنىنا ساتiمەن تۇسكەن بولسا كەرەك. اپات زاردابى بiرنەشە اپتا نەمەسە ايلارعا سوزىلعاندىعى دا انىق   وسى بiرنەشە ونداعان تاۋلiك iشiندە ادام ساناسىنا ۇيالاپ قالعان ۇرەي-قورقىنىش جاڭاعى قۇتقارۋشىداي بولىپ ەستiلگەن دىبىستى جاراتقاننىڭ ءوزiنiڭ ءۇنi دەپ قابىلداۋعا مولىنان جەتiپ-ارتىلاتىن. ەكi جارتى شارداعى ادامدار قيالىن تەربەپ، قۇدايلار مەن قۇتقارۋشى قاھارماندار جايلى ءافسانالار تۋدىرعان ول دىبىس بiزگە قاسقىر ميفiنەن بەلگiلi «اۋ-ۋ-ۋ» نەمەسە قىسقاشا «اۋ» ەدi.  

دىبىس نەمەسە ءسوز يەسi دە بەلگiلi. كەڭiستiكتە تەربەلiپ بارىپ، بۇگiنگi بەلدەۋiنە قايتا تۇسكەن جەر-انا بولاتىن. ول كەزدi ەسكi كiتاپتار «وزەندەر ارناسىنان اۋىتقىپ، تiك كوتەرiلگەن تەڭiزدەر قۇرلىقتى شايىپ كەتە جازداعان زامان ەدi» دەپ سۋرەتتەيدi.

 كۇن جۇيەسiندە ورىن الۋى ابدەن مۇمكiن بولعان كەزەكتi الاپات اپاتتان جەر-انا امان ءھام جەڭiمپاز بولىپ شىقتى. ودان ەستەلiك رەتiندە ءار قۇرلىق، ءار حالىقتاردا وزدەرiنە ءتان رەڭك-بوياۋمەن باياندالاتىن اڭىز اڭگiمەلەر قالدى. ەجەلگi ەللادالىقتار انادان تۋعان الىپ ۇلدارى گەركۋلەسكە اسپاندى كوتەرتكiزسە، قىتايلىقتار سول كەزدەگi امiرشiسiنە ياو نەمەسە ياۋ دەگەن ەسiم بەردi. ءۇندi بۋدداشىلارىنىڭ بابالارى «اۋم» دەپ دىبىستالاتىن قاسيەتتi مانترانى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتiپ قالدىردى. جەبiرەي قاۋىمى بولسا، جاراتقان ون نەگiزگi قاعيدانى مۇسا عالايسسالامعا وسى جولى ءتۇسiردi دەپ سانادى. باعزى تۇركiلەر بولسا، جەر-انا مەن قاسقىر-انانى استاستىرا iزەت تۇتتى.  تۇركi قاۋىمى قولدان قۇداي جاسامادى، قولىنان كەلمەس iستi مويىندارىنا ارتىپ پەندە بالاسىن دا مازالاعان جوق.  

ءيا، سولاي، قاسقىر ميفi مەن توتەمiنiڭ كەمi ءۇش مىڭ جىلدان اساتىن تاريحى بار، ول ادامزات بالاسىندا ۇلى انا جالعىز-اق ەكەندiگiنەن، ونىڭ ەسiمi جەر-انا دەپ اتالاتىندىعىنان سىر شەرتەدi»* 

 

-         مىنە، جۇمىر جەردىڭ بالاسىن تۇتاستىراتىن وسى ءتۇيىن. مىنە، قازاق ويىنىڭ ون سەگىز مىڭ عالامدى ەركىن شارلاۋى! نە دەگەن كەڭدىك، نە دەگەن دارحاندىق!

شال شالقىپ ۇزاق سويلەدى.  

***

 

ناعاشىم مىقتى ەكەن. ۋادەسىندە تۇردى. ابرام نويماندى كونە شەجىرەنى جاتقا سوعاتىن ياحۋدەي جىگىتتەرى ەرۋساليمگە سامعاتىپ الىپ كەتتى. «اششىبۇلاق» اۋىلى كەشەگى مىجىرايعان شالدىڭ مۇنشاما قۇرمەتتى ەكەندىگىنە ايران اسىر بولىپ قالا بەرگەن.

ايتپاقشى، ابىرەم اقساقال «كىلەت ۇيىندەگى» ۇيىلگەن تاستاردى «وقۋداعى بالالارىڭا بەرىڭدەر» دەپتى دە، ء ابىل ناعاشىمنىڭ قولتاڭباسى جازىلعان كىتاپاتى عانا قولتىعىنا قىسىپ كەتە بارىپتى.

 

***

جازىمىش-اۋ... ابرام نويمان ەرۋساليمگە ۇشقان كۇنى ءابىل ناعاشىم دۇنيە سالدى.

 

 

***

سوڭى...

• بۇل جەردە اقىن، مادەنيەتتانۋشى ءامىرحان بالقىبەكتىڭ «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى الىنىپ وتىر.

      الماتى.

2015 جىل، 18 اقپان