نەمەسە تالاسبەك، برەدبەري ءھام اباي مۇڭى

انتيۋتوپيالىق پروزا وكىلى ر.برەدبەريدىڭ «451° فارەنگەيت بويىنشا» فانتاستيكالىق رومانى ءحىح-عاسىرداعى الەم ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى كونتۋرى – «قۇداي بار ما؟» دەگەن ورتاق تەماتيكاعا جازىلعان سيۋررەاليستىك، ابسسۋردتىق،   ۋتوپياسى شىڭىراۋ ادەبيەتتىڭ اياعىن الا بەرە، تولستوي مەن دوستوەۆسكيدىڭ قۇداي ىزدەگىش كەيىپكەرىنىڭ ءىزىن الا بەرە، زاڭدى جالعاسىنداي ەرەن ينتەلەكتىلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. ر.برەدبەريدىڭ – قۇندىلىقتار كۇيرەۋى مەن ادام جادىنىڭ جۇتىلۋى تۋرالى رومانى "فانتاستيكالىق" جانر دەپ تاڭبالانعانىمەن، ارت-حاۋىستى گيپپەررەاليستىك رومان دەۋگە بولادى.

كۇندەلىكتى كۇيكىلىگىن، كۇردەلى تاعدىرىن ءبىر كەيىپكەرمەن، ءبىر وقيعامەن جازىپ شىعۋعا بەيىل قازاق ادەبيەتىنىڭ، ۋا ادەبيەتشىلەرىنىڭ اراسىندا – بەرگى جاعالاۋدا وتىرىپ، رۋحىمەن ارعى جاعالاۋدا عۇمىر كەشكەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ء"تالتۇس" رومانى – برەدبەري رومانىمەن ءبىر اسپانعا، ءبىر ارالعا ەكى بەلدەۋدەن كەلىپ قوسىلعانداي اسەر بەرەدى. 1953 جىلى العاش جارىق كورگەن برەدبەريدىڭ رومانى – قوعامدا ۇلكەن رەزونانس پەن بۇلىكتى وي تۋعىزدى، ءھام انتيۋتوپيالىق فانتاستيكا نىسپىلى روماننىڭ كەمەل كورەگەندىگىن اسا كوپ جازعىش برەدبەريدىڭ كەزەكتى ءبىر بوسپەلىگىنە سايدى. شىندىق ءوزىنىڭ ءتۇسىن، كيىمىن وزگەرتىپ السا دا، ول شىندىق. ءححى-عاسىردا ينتەلەكتۋالدى ادەبيەتكە بەت بۇرىڭدار دەپ نۇسقاعان ج.ايماۋىتوۆتىڭ («ەلەس» اڭگىمەسى)  ەسكەرتپەسىن قۇلاعىنا ىلمەگەن ءداستۇرلى ادەبيەت وكىلدەرى جازۋدىڭ ىلكىلىك ۇردىستەرىنەن اينىماي ءبىر ىزبەن جازۋدى – جازۋ دەپ ۇعادى. جازۋ دەپ ۇققاسىن – جازۋدان جازاتايىم تايعانداردى جازالاعىسى كەلەدى. كوپتىڭ جازاسى، ەگەر ول تەك قازاق قوعامىنا تيەسىلى جازا دەسەك – وندا ول كەبەرسىگەن ەرنىن قىرشىعان ۇنسىزدىك بولار ەدى. «وقىعام جوق».

رەي برەدبەريدىڭ «451° فارەنگەيت بويىنشا» رومانىندا «قوعامدىق سانانى وياتۋعا بولمايدى، ادامزات نەگە ناسىلدىك، وزىقتىق، بولمىستىق جاعىنان ەرەكشەلەنۋى ءتيىس، ادامدار بىردەي بولسىن. كىتاپ وقىلماسىن، وقىلعان كىتاپ ارتىق وي تۇعىزادى. ال، ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەيدى. ويلاۋعا بەكىنگەندەر قاۋىپتى، ولار مەڭىرەيگەن توبىرعا قوزعاۋ سالادى. ولاردىڭ كوزىن دەرەۋ قۇرتۋ كەرەك. ال، تىرىدەي ولىكتەردىڭ ورتاسىنان جىراقتالعان سانالىلار قالانىڭ شەتىندە، ۇسقىنسىز ءۇيسىز-كۇيسىز عۇمىر كەشەدى. بارلىعى ءبىر-ءبىر كىتاپتى وقىپ جاتتاعان. ءاربىرى – ءبىر كىتاپ. ءتىپتى، ول كىتاپتى ۇقتى ما، جوق پا ايىرماسى جوق. اراسىندا، ادام ەسىن، ەستەلىگىن تىرىلتەتىن سۇيىق زات ويلاپ تاپقان پروفەسسور دا بار. ءار كىتاپتى وقىعان ادامنىڭ ميىنان ول اقپاراتتاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا اقتارىپ الا الادى. ال، "تالتۇستەگى" جاعدايات مۇلدەم بولەكشە. ارقايسىنىڭ كوكىرەگىنە تولعان كۇمبىرلى جىر، شەجىرەسى، قازاق دالاسىنىڭ ءۇردىس-ۇلگىسى بار - ارقايسىسى ءبىر كىتاپ. ءتۇرتىپ قالساڭ ارقىراي كەتەدى. مەيىرىم مەن ىزگىلىكتىڭ، قۇدايى ءدۇنياتانۋدىڭ كوزى. بىراق، ازعىن وتىرىقشىلار بۇلاقتىڭ كوزدەرىن بىتەۋگە بارىن سالدى. داڭعايىر دالانىڭ قاتتالماعان، قاباتتالماعان كىتاپتارىن وزبىرلىقپەن ورتتەپ جىبەردى. بىراق، كونەلەردەن قالعان ءۇردىس بويىنشا، العىرت شاكىرتكە قۇندى كىتاپتى تابىستاۋ مۇراتى ەكى كىتاپتا دا ايتىلادى.

قازاق پەن ونەر ءبىر ۇعىم ەدى، الايدا ورتاسىن بولە جارعان قوعام - ول اسقاق ونەردى ەتنوگرافيا، ەكزوتيكا كوزىنە اينالدىردى. باعزى زاردان نىشان قالمادى، مۇڭدى اۋەننىڭ ءوزى ەسترادالىق ناقىشتا ايتىلادى.

تالاس اسەمقۇلوۆتىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىندا باعزى زاماننىڭ «ادامزاتتى قالاي ىلگەرى باستايمىن؟» دەگەن ەجەلگى مۇڭلىقتاردىڭ ءاز ارمانى بۇك ءتۇسىپ جاتادى. بىراق، كۇيرەگەن، توقىراعان رۋحتى قايتا باتپاعىنا لاقتىرىپ ءتۇڭىلىس تۇنەگىنە تاستامايدى، ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى، قايدان ەكەنىڭدى، قايتپەك كەرەكتىگىن  ادەپپەن ءتۇسىندىرىپ باعادى. قايعى دا، قاسىرەت تە، قۇسا دا ادەپپەن ايتىلۋى كەرەك دەگەندى "تاتتىمبەت" رومانىندا قىزىلمويىن قۋاندىق كۇيشى ايتادى: "ايدىن كولىڭ سۋالىپ، قارا ورمانىڭدى ءورت شالعاننىڭ وزىندە كۇي-كۇي بولىپ قالۋى كەرەك. جۇرت كوزىنشە شاشىن جۇلىپ جىلاعان ايەلدىڭ زارىنان، تۋىرلىقتىڭ استىندا كوز جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەي سىڭسىپ جىلاعان ارۋدىڭ قايعىسى الدەقايدا بيىك. قاسىرەتتە دە ادەپ بار".  "قايعى كەلسە قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە" - اباي ايتقان وپتيميزم سايراپ تۇر. ت.اسەمقۇلوۆتىڭ قايسىبىر شىعارماسى - "ارىلۋ", "توراڭعىل", "بەكتورىنىڭ قازىناسى", "تاتتىمبەت" سياقتى شىعارمالارى – رۋح تۇلەتۋ، رۋح جاعىرتۋ، رۋحاني سىلكىنىس پەن وياتۋ بولىپ شىعادى.

ر.برەدبەريدىڭ تۇمسا ارمانى دا سول – رۋح ويانسا، رۋح تۇلەسە – ادام ءوزىنىڭ عارىشتىق عايىبى دارەجەسىن بىلسە عوي – «ادامعا پەرىشتەلەر ساجدە قىلعان» (شاكارىم) دارەجەسىنە كوز جەتكىزسە عوي – بۇل دۇنيەنىڭ ءوزى قۇدايىڭنىڭ قۇشاعى ەمەس پە كەن دەپ تامسىلدەيدى.

ء"تالتۇس" ونەرگە قۇلشىنعانعا وقۋلىق سياقتى، الايدا، رۋحتىڭ كەڭدىگى، تاقىرىپ اۋقىمى تۇسىنان قازاقتىڭ بيوگرافيالىق عۇمىرىن شەرتكەندەي ەپيكالىق تىنىسى بار. بۇگىنگى ادەبيەتتانشۋىلاردىڭ كوزقاراسىندا، ء"تالتۇس" پەن "تاتتىمبەتتە" بولە جارىلعان وزگەشە فورمالىق جاڭالىق جوق. داستۇرشىلدىك اڭقىپ تۇر. راس، تالاسبەك ءسوزسىز اباي مەكتەبىنىڭ وكىلى، بىراق تالاسبەكتە "جامان" مەن "جاقسىنى" دارالاپ، ەكى جاقتى ۇنەمى تەڭدىكتە سۋرەتتەۋ جوق، (ياعني، ءومىردى ولىمگە قارسى بەيىمدەۋ جوق) ول جاقسى مەن جاماندى قاتار سۇيەتىن، جاقسى مەن جاماندى بولە جارمايتىن - ورتاسىنا وتكەل قويىپ، ومىردەگى ءولىمدى وتكەرگەن، ولىمدەگى ءومىردى تۇيسىنگەن، رۋحتىڭ قالعۋىن – ءتۇرتىپ وياتا العان – "مەيىرىم" ۇلگىسىمەن جازعان جازۋشى. ويتكەنى، جازۋشىنىڭ بويىندا ءار جاندىنىڭ، ءار قۇبىلىستىڭ بويىن، تەگىن تىنتكەن كورەگەن ابىزدىقتىڭ ساۋلەسى بار ("ينتەرتەسكت", "ينتەرنەت تۋرالى", "سۇلۋلىقتا ويانۋ" ماقالالارى نەگىز). اجىگەرەيگە قاتتى قاباعىمەن تەسىرەيەتىن كۇباعيلا دا اۆتوردىڭ مول مەيىرىمدىلىگەن اسا باي وبرازعا يە بولادى. كۇلباعيلانىڭ بالا كەزىندەگى جۇرەگىن وسقىلاعان سۋىق جانارىنان، ارقاسىن مۇزداي قىلاتىن وزبىرلىعىنان ارشىپ الادى. كەشىرە سالادى. قۇدايى ونەر دەگەن وسى شىعار. قازاقتا حالىق ءانى، حالىق كۇيىنىڭ كوپ بولۋى دا – اتتىڭ ەمەس، زاتتىڭ مارتەبەسى، قۇندىلىقتىڭ حالىق اتىن جامىلۋى، ۇلت ءۇشىن جاسالۋىندا -  قۇدايلىق مىنەز بار. «كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال».  بۇل قازاق ىزگىلەرىنىڭ تاڭىرلىك گيمنى بولسا كەرەك. 

برەدبەريدىڭ ءبىر كەيىپكەرى: «كىتاپتىڭ سىرتىنا قاراپ ىشىنەن تۇڭىلمەڭىز» دەيدى. "اۋەلگى قورلار زور بولدى، سونداي زورلار قور بولدى" دەپ تولعانعان بالاساعۇننىڭ دەگەنى كەلدى. كەۋدەسىنە توم-توم كىتاپتى ارقالاپ سابىت، ءسارۋار، عازيز كۇيشىلەر، احمەتجان ۇستاداي كەۋدەسى كەرۋەندەر قور بولدى.  تالاسبەك اسەمقۇلوۆ كەشكەن زامان ماقاتاەۆ كەشكەن داۋىردەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. "ەش زاماننىڭ ماڭدايىنا سىيماعان"  تالاسبەك زاڭعارىنا جارعا سوقتىققان تولقىنداي قايتا-قايتا سوعا بەرەمىز ءالى.

ساعادات ورداشەۆا

Abai.kz